यॉर्कचे रेल्वे म्यूझियम (उत्तरार्ध)

नॅशनल रेल्वे म्यूझियमच्या मुख्य दालनात जॉर्ज स्टीफन्सन याचा भव्य पुतळा ठळकपणे दिसतो. त्याला रेल्वेचा जनक मानले जाते आणि ते ब-याच अंशी योग्य आहे. पण त्याने रेल्वे इंजिनाचा शोध लावला अशी जी समजूत आहे ती तितकीशी बरोबर नाही. ते सुद्धा जेम्स वॉटने वाफेच्या इंजिनाचा शोध लावला असे म्हणण्याइतकेच अर्धसत्य आहे. वाफेच्या शक्तीचा उपयोग करण्याचे प्रयत्न आधीपासून सुरू झालेले होते आणि या कामासाठी न्यूकॉमेन या इंजिनियरने तयार केलेल्या यंत्राची दुरुस्ती करून त्यात सुधारणा करण्यासाठी जेम्स वॉटला पाचारण करण्यात आले. त्याने त्या यंत्रात आमूलाग्र बदल करून त्याच्या कार्याची व्याप्ती वाढवली आणि त्याच्या द्वारे एक चाक फिरवण्याची व्यवस्था केली. चाक फिरवणारे पहिले इंजिन तयार झाल्यानंतर त्याचा उपयोग अनेक प्रकारच्या गिरण्यांमध्ये करता आला आणि यंत्रयुगाच्या प्रगतीला अभूतपूर्व वेग आला. यात जेम्स वॉटची हुशारी, कौशल्य, चिकाटी वगैरेचा सिंहाचा वाटा आहेच. त्याचे श्रेय त्याला द्यायलाच हवे. पण त्याचा प्रयोग यशस्वी झाल्यामुळे त्याच्या आधी होऊन गेलेल्या कामाचे श्रेयसुद्धा त्याच्याच पदरात पडले.

जेम्स वॉटचे वाफेचे इंजिन व बॉयलर आकाराने मोठे असल्यामुळे कारखान्यासाठी उपयुक्त होते. वाहनात वापरता येण्याजोगी त्याची लहान आवृत्ती त्याने नंतर बनवली सुद्धा. त्याच्याखेरीज इतर अनेक लोक या खटपटीला लागले होते. त्यातील कांहींना तांत्रिक अडचणी सोडता आल्या नाहीत तर कांहींचे आर्थिक नुकसान होऊन दिवाळे वाजले. अशा प्रकारची कोणतीही यंत्रसामुग्री सर्वांच्या आधी पहिल्यांदा सुरळीतपणे चालवणे अत्यंत कठीण असते. त्यात पदोपदी अनपेक्षित विघ्ने निर्माण होतात. त्यांचे ताबडतोब निराकरण करावे लागते. त्यामुळे ज्या लोकांना त्रास सहन करावा लागतो त्यांचे मनोधैर्य सांभाळावे लागते. कसलाच पूर्वानुभव नसल्यामुळे प्रत्येक गोष्ट विचारपूर्वक आणि जपून करावी लागते. जॉर्ज स्टीफन्सन या शर्यतीत यशस्वी ठरला. त्याने तयार केलेले इंजिन जोडलेली रेल्वे समाधानकारक रीतीने चालली आणि फायद्याची ठरली. त्यासाठी जॉर्जने केलेल्या परिश्रमाचे मोल कमी नाही. आपले सारे आयुष्य जॉर्जने या कामात घालवले आणि रेल्वे व्यवस्था नांवारूपाला आणली. त्यासाठी इंजिनात अनेक तांत्रिक सुधारणा केल्या. अनुभवामधून समजलेल्या अडचणी दूर केल्या. त्याने व्यावसायिक रेल्वेगाडी रुळावर आणली असे नक्की म्हणता येईल.

लिव्हरपूल हे बंदर आणि मँचेस्टर हे कापडगिरण्यांचे केंद्र या दोन शहरांना जोडणारी पहिली व्यावसायिक रेल्वेगाडी सुरू झाल्यानंतर लवकरच तिचे जाळे देशभर पसरत सर्व बाजूंनी लंडन शहराच्या वेशीपर्यंत येऊन पोचले. पण तोपर्यंत ते शहर जगातले सर्वात मोठे शहर होऊन बसले होते. तेथील जमीनीच्या किंमती आभाळाला जाऊन भिडल्या होत्या. तिथे अनेक सुंदर इमारती बांधून दिमाखाने उभ्या होत्या. त्या पाडणे कठीण होते. त्यामुळे लंडन शहराच्या केंद्रीय भागात रेल्वेसाठी लागणारी मुबलक जमीन उपलब्ध होणे दुरापास्त होते. त्याच वेळी तिकडे जाणा-या लोकांची रहदारी प्रचंड वाढली होती आणि त्यासाठी घोड्यांच्या गाड्या अपु-या पडत होत्या. या दोन्हींचा विचार करून जमीनीखाली भुयारातून रेल्वेमार्ग काढण्याची अफलातून कल्पना पुढे आली आणि त्या काळातल्या तंत्रज्ञांनी ती यशस्वी करून दाखवली. रेल्वेचा प्रसार होण्याच्या आधीच बहुतेक सर्व मोठ्या शहरातल्या रस्त्यांवर रूळ टाकून त्यावर ट्राम धांवू लागल्या होत्या. त्या मात्र घोडे जुंपून ओढणे सोयीचे आणि किफायतशीर होते. विजेवर चालणारी इंजिने तयार झाल्यानंतर आणि विद्युत उत्पादनाची व्यवस्था अस्तित्वात आल्यानंतर त्यावरील घोड्यांचा उपयोग थांबला. मुख्य मार्गावर देखील विद्युतीकरण झाल्यानंतर दूर जाणा-या आगगाड्या विजेवर धांवू लागल्या. कांही मार्गांवर डिझेल इंजिनांचा उपयोग होऊ लागला. आपल्याकडे अजून होत आहे. आता जगात सगळीकडेच वाफेच्या इंजिनांना रजा देण्यात आली आहे. तांत्रिक दृष्ट्या डिझेल इंजिनसुद्धा विजेवरच चालते. आधी डिझेल इंजिन वापरून जनरेटरमध्ये वीज निर्माण करतात आणि त्या विजेवर रेल्वेचे इंजिन चालते. मोटारगाडीप्रमाणे पेट्रोल किंवा डिझेलवर चालणा-या इंजिनाचा थेट उपयोग रेल्वेची चाके फिरवण्यासाठी करीत नाहीत.

ही सगळी माहिती नॅशनल रेल्वे म्यूझियममध्ये मिळतेच. पण हे फक्त पुराणवस्तूसंग्रहालय नाही. इंग्लंडमधील इतर वस्तूसंग्रहालयांकडे पाहता ते तितकेसे जुनेपुराणेही नाही. सन १९७५ मध्ये ते सुरू झाल्यापासून त्यात अद्ययावत गोष्टी ठेवण्याचा प्रयत्न करण्यात आला आहे. जवळजवळ विमानाच्या वेगाने धांवणारे जपानमधील बुलेट ट्रेनचे इंजिनसुद्धा इथे आहे. ते तसे वेगाने चालवून मात्र दाखवत नाहीत. इथे फक्त रेल्वेची इंजिने आणि डबेच नाहीत. त्याची सिग्नलिंग व्यवस्था, त्यावरील नियंत्रण, रेल्वेमधील जेवण, टपालाची ने आण, कामगारांचे व अधिका-यांचे पोशाख, त्यांनी लावण्याचे बिल्ले, प्रवासाची तिकीटे आणि त्यांचे दरपत्रक, लाल व हिरवे बावटे, अपघात टाळण्यासाठी करण्यात येणारी व्यवस्था, अपघात झालाच तर त्यानंतर काय करायचे त्याचा तपशील, इत्यादी रेल्वेसंबंधित असंख्य गोष्टी या ठिकाणी पहायला मिळतात.
आपल्याकडे अगदी लहान मुलांना कोणी वस्तुसंग्रहालयात नेत नाहीत. शाळेतल्या वरच्या वर्गातल्या मुलांना नेले तरी त्यांच्यावर कडक शिस्तीचे बंधन असते. इकडे जायचे नाही,त्याला हात लावायचा नाही वगैरे नियम कधीकधी मुलांना जाचक वाटतात. बहुतेक जागी फोटोग्राफी निषिद्ध असते. परदेशात वेगळेच वातावरण आहे. तिथल्या वस्तुसंग्रहालयात गेल्यावर आपण वाटेल ते पाहू शकतो, वाटेल तितके फिरू शकतो, वाटेल त्याची छायाचित्रे काढू शकतो. यॉर्कच्या नॅशनल म्यूझियममध्ये तर लहान मुलांना बाबागाडीतून नेऊन सगळीकडे फिरवता येते. त्यांना वाटेल तेवढे बागडण्यासाठी भरपूर प्रशस्त जागा आहे. त्यांना जागोजागी खाण्यापिण्याच्या वस्तू मिळतात. ठिकठिकाणी बसून आराम करता येतो. कोठल्याही इंजिनात किंवा डब्यात चढण्या उतरण्यासाठी सोयिस्कर पाय-यांचे जिने लावून ठेवले आहेत. हाताळल्यामुळे खराब होण्यासारख्या नाजुक गोष्टी जाड कांचांच्या मागे बंदिस्त आहेत. उघड्या ठेवलेल्या गोष्टींना हात लावायला कसला प्रतिबंध नाही. टच स्क्रीन किंवा कीबोर्ड द्वारा पाहिजे ती माहिती मिळवून देणारे संगणक जागोजागी ठेवले आहेत. पर्यटकांचीसुद्धा विध्वंसक वृत्ती नसते. मुद्दाम कोणी तोडफोड
करण्याचा प्रयत्न करत नाही. त्यामुळे म्यूझियममध्ये लहान मुलांना घेऊन येणारे लोक खूप मोठ्या संख्येने दिसतात.
बीबीसी या वृत्तसंस्थेची सीबीबी नांवाची एक स्वतंत्र वाहिनी आहे. खास लहान मुलांसाठी तयार केलेले मनोरंजक आणि उद्बोधक कार्यक्रम त्यावर प्रसारित होतात. यावर दाखवल्या जाणा-या मालिकांमध्ये थॉमस नांवाचे रेल्वेचे इंजिन हे एक मजेदार पात्र आहे. रेल्वेच्या वस्तुसंग्रहालयात थॉमसची उपस्थिती तर हवीच. टीव्हीवर दिसणा-या थॉमसच्याच रूपाचे एक खेळातले मोठे इंजिन बनवून ठेवले आहे. त्यात एका वेळी दोन मुले बसून डॅशबोर्डवरील बटने दाबू शकतात, वेगवेगळ्या लीव्हर खेचू शकतात. त्यावर ते इंजिन आवाज काढते, धडधडते आणि त्याचे दिवे लुकलुकतात. थॉमसमध्ये बसण्यासाठी सर्व लहान मुले खूप उत्सुक असतात. त्यासाठी वेगळे तिकीट लावून म्यूझियमचीही कमाई होते. वृद्ध वा अपंग लोक बॅटरीवर चालणा-या व्हीलचेअरवर बसून सगळीकडे हिंडू शकतात आणि चढउतर न करता जेवढे पाहता येईल ते पाहू शकतात.
असे हे म्यूझियम आहे. त्यात बच्चेभी देखे, बच्चेका बापभी देखे, बच्चेका दादाभी देखे. सगळ्यांसाठी कांही ना कांही आहे. वाटले तर माहिती मिळवावी, वाटले तर तास दोन तास मजेत घालवावे. यामुळेच लक्षावधी लोक या ठिकाणाला भेट द्यायला येतात. लंडनच्या बाहेर इंग्लंडमध्ये सर्वात जास्त पर्यटक यॉर्कचे नॅशनल रेल्वे म्यूझियम पहातात. त्याला त्यासाठी अनेक बक्षिसेही मिळाली आहेत.