पंपपुराण - द्वितीय खंड - ५

डबल अॅक्टिंग पिस्टन पंपातून प्रत्येक स्ट्रोकमध्ये पाणी उपसले जात असले तरी त्याची गती सतत कमी जास्त होत राहते. या प्रकारच्या पंपातून बाहेर पडणा-या द्रवाचा दाब त्याच्या प्रवाहाला होणा-या विरोधावर अवलंबून असतो. प्रवाह कमी झाला की दाब कमी होतो आणि वाढला की तोही वाढतो. वाफेच्या इंजिनातसुध्दा असे घडत असते. पिस्टनचा मागेपुढे सरकण्याचा वेग आणि त्यापासून चक्राला मिळणारी गती क्षणाक्षणाला बदलत असते. त्यामुळे यंत्राला अपाय होण्याची शक्यता असते. ते टाळण्यासाठी फ्लायव्हील नावाचे एक मोठे चाक जोडतात. या चाकाला गती देऊन ते फिरू लागल्यानंतर ते आपला वेग कायम ठेवण्याचा प्रयत्न करते आणि त्या चाकाला पुढे जोडलेले यंत्र सतत एका गतीने फिरत राहते. पिस्टन पंपातून निघणारा द्रव आधी एका अॅक्युम्युलेटर नावाच्या लहानशा बंद पात्रात सोडतात. या पात्रामध्ये बसवलेल्या ब्लॅडरचा लवचिक पडदा वरखाली होऊ शकतो. द्रवाचा दाब वाढला की तो वर सरकून अधिक जागा करून देतो, त्यामुळे द्रवाचा दाब कमी होतो आणि जेंव्हा पंपातून बाहेर पडणा-या द्रवाचा दाब कमी होतो तेंव्हा हा स्थितिस्थापक पडदा खाली येऊन त्या द्रवाला ढकलतो आणि त्यामुळे द्रवाचा दाब वाढतो. त्यामुळे पाइपातून पुढे जाणा-या पाण्याची गती आणि दाब बराचसा स्थिर राहतो.

हा परिणाम साध्य करण्यासाठी आणखी कांही उपाय आहेत. विजेच्या मोटरला जोडलेल्या मल्टिसिलिंडर पंपाच्या एकाच समाईक दांड्याला अनेक छोटे छोटे सिलिंडर आणि पिस्टन जोडतात आणि चाक फिरवले की ते सारे पिस्टन मागे पुढे होऊन द्रवाचा प्रवाह निर्माण करतात. म्हणजे चाकाच्या एका फेरीमध्ये सात आठ पिस्टन क्रमाक्रमाने द्रवाला बाहेर ढकलत असल्यामुळे त्यात एक प्रकारचे सातत्य निर्माण होते. एका मिनिटात अशा हजार दोन हजार फे-या होत असल्यामुळे त्या प्रवाहात किंवा दाबात होत असलेले चढउतार समजतसुध्दा नाहीत.

एका शाफ्टला अनेक पिस्टन जोडण्याच्या दोन वेगवेगळ्या त-हा आहेत. पहिल्या प्रकारात स्वॅश प्लेट नावाच्या एका तबकडीला अनेक लहान लहान पिस्टन जोडलेले असतात आणि एकाच मोठ्या ब्नॉकमध्ये अनेक समांतर भोके पाडून त्यांच्यासाठी सिलिंडर बनवलेले असतात. शाफ्ट गोल गोल फिरू लागताच त्याला जोडलेला सिलिंडर ब्लॉकसुध्दा फिरतो. त्यातले पिस्टन मात्र फिरता फिरताच सिलिंडरमध्ये मागे पुढे होत राहतात. त्यांची रचना अशा खुबीने केलेली असते की सिलिंडर ब्लॉकच्या पलीकडच्या बाजूच्या टोकाला केसिंगमध्ये ठेवलेल्या दोन पोर्ट्सपैकी एका पोर्टमधून द्रव आत येत राहतो आणि दुस-या पोर्टमधून तो बाहेर ढकलला जातो. या प्रकारच्या पंपांना अॅक्शियल पिस्टन पंप म्हणतात. त्यांमध्ये पुन्हा बेंट अॅक्सिस आणि स्ट्रेट अॅक्सिस असे दोन उपप्रकार आहेत.

मल्टिसिलिंडर पंपांच्या दुस-या प्रकाराला रेडियल पिस्टन पंप म्हणतात. छत्रीच्या काड्या ज्याप्रमाणे वर्तुळाच्या केंद्रापासून परीघाच्या दिशेने पसरलेल्या असतात, त्याप्रमाणे या पंपांमधले पिस्टन आणि सिलिंडर यांची रचना असते. सारे पिस्टन केंद्रभागी शाफ्टला जोडलेले असतात आणि शाफ्ट फिरू लागताच ते आपापल्या सिलिंडरमध्ये मागेपुढे करून पंपाचे काम करायला लागतात. त्यांनी बाहेर ढकललेला द्रव एकत्र गोळा करून पंपाच्या बाहेर जाणा-या मार्गामध्ये ढकलण्यात येतो.


. . . . . . . . .. . . . . . . . (क्रमशः)