पंपपुराण - द्वितीय खंड -१

पंपुराणाच्या पहिल्या भागात आपण मुख्यत्वे सेंट्रिफ्यूगल पंपांचे विविध प्रकार पाहिले. गोल गोल फिरवल्यामुळे गोफणीतून जसे दगड वेगाने दूर भिरकावले जातात त्याचप्रमाणे या पंपांमधील गरगर फिरत राहणारे इंपेलर नांवाचे चक्र त्यातील द्रवाला (बहुतेक पंपांमध्ये पाणी हाच त्यातला द्रव असतो) वेगाने दूर लोटत असते. विशिष्ट आकाराचे व्हॉल्यूट चेंबर आणि डिफ्यूजर व्हेन्स या पाण्याला योग्य दिशा देऊन त्याला पंपाच्या मुखातून बाहेर पडायला मदत करतात. त्यातून पाण्याचा अखंड प्रवाह वहात राहतो. इंपेलर, व्हॉल्यूट आणि डिफ्यूजर यांच्या आकारात आणि रचनेत फरक करून सेंट्रिफ्यूगल पंपाची क्षमता आणि दाब या दोन्ही गोष्टी बदलल्या जातात आणि जशी गरज असेल त्यानुसार योग्य असा पंप निवडला जातो. तसेच निवडलेला पंप वापरतांना त्यातून मिळणारा प्रवाह आणि त्या पाण्याचा दाब यावर नियंत्रण कसे ठेवतात, तो कसा आणि किती कमी केला जातो किंवा वाढवला जातो वगैरे गोष्टी पहिल्या खंडात स्थूलमानाने दिल्या होत्या. घरात, शेतीसाठी, नगरांच्या पाणीपुरवठ्यासाठी आणि कारखान्यांमधील कामासाठी लागणारे अधिकांश आणि महत्वाचे पंप सेंट्रिफ्यूगल या प्रकारचेच असतात. पण याशिवाय 'पॉझिटिव्ह डिस्प्लेसमेंट' या नांवाची पंपांची आणखीन एक जात आहे. विशिष्ट कामांसाठी त्या प्रकारच्या पंपांचाच उपयोग करावा लागतो.

'पॉझिटिव्ह डिस्प्लेसमेंट' या शब्दाचा अनुवाद 'सकारात्मक विस्थापन' असा करता येईल. पण ज्या लोकांना थोडे फार तांत्रिक ज्ञान आहे त्यांना मूळ इंग्रजी शब्दच माहीत असतो, नवीन मराठी प्रतिशब्द कदाचित त्यांच्या लक्षात येणार नाही. ज्यांना तांत्रिक विषय आवडत नाहीत असे लोक कदाचित हा भाग वाचणार नाहीत. त्यामुळे रूढ नसलेला मराठी प्रतिशब्द वापरून त्यातून कांही साध्य होईल असे मला वाटत नाही. या प्रकारच्या पंपांमध्ये त्यातला द्रवपदार्थ रेटून पुढे ढकलला जात असतो, त्यामुळे त्याला 'रेटू' किंवा 'ढकलू' पंप म्हंटले ते योग्य होईल, पण कदाचित ते हास्यास्पद वाटण्याची शक्यता आहे.

एक साधी पिचकारी घेतली तर त्यातील नळकांडी (सिलिंडर)मध्ये मागे पुढे होऊ शकणारा दट्ट्या(पिस्टन) बसवलेला असतो. या दट्ट्याला पूर्णपणे मागे ओढून ते नळकांडे पाण्याने भरले जाते आणि तो दट्ट्या जोराने पुढे ढकलला की ते पाणी समोर असलेल्या छिद्रामधून वेगाने बाहेर ठकलले जाते. पहिल्या चित्रात दाखवल्याप्रमाणे दट्ट्या वर ओढला की त्या नळकांडीमध्ये निर्वात पोकळी तयार होते आणि हवेच्या दाबामुळे टाकीतले पाणी त्यात ढकलले जाते आणि त्या पाण्याने नळकांडे भरते. दुस-या चित्रात दाखवल्याप्रमाणे पिचकारी बाजूला घेऊन दट्ट्या खाली ढकलला की खाली असलेल्या छिद्रामधून त्या पाण्याचा फवारा बाहेर पडतो. ही पिचकारी एकाच जागी स्थिर ठेवून दट्ट्या वर खाली केला तर त्याच छिद्रामधून पाणी नळकांडीमध्ये वर खाली होत जाईल. याला पंप म्हणत नाहीत.

पण तिस-या चित्रात दाखवल्याप्रमाणे त्यात थोडा बदल केला. त्याला दोन वेगवेगळ्या नळ्या जोडून त्याला झडपा लावल्या तर या पिचकारीचेच रूपांतर एका पंपात होईल. दट्ट्या वर ओढतांच पहिल्या नॉझलमधून पाणी सिलिंडरमध्ये शिरून त्यात भरले जाईल. पिस्टनला खाली ढकलले असतांना या नॉझलला असलेला व्हॉल्व्ह बंद होऊन पाण्याला टाकीत परत जाऊ देणार नाही. त्या वेळी दुस-या नॉझलला जोडलेला व्हॉल्व्ह उघडा राहील आणि ते पाणी त्याला जोडलेल्या दुस-या पाइपातून उंचावर ठेवलेल्या दुस-या ड्रमात जाईल. अशा रीतीने हा पंप चालवत राहिल्यास खाली असलेल्या टाकीतील पाणी उचलले जाऊन वरचा ड्रम भरत जाईल. हा झाला पॉझिटिव्ह डिस्प्लेसमेंट पंपाचा अगदी प्राथमिक नमूना.

. . . . . . . . . . . . . . (क्रमशः)