साठ वर्षानंतर

गुरु, शनि व मंगळ या ग्रहांचे राशीचक्रातले भ्रमणकाल अनुक्रमे सुमारे बारा, तीस आणि दीड वर्षे इतके धरले तर त्यांच्या भ्रमणकालाचा ल.सा.वि. साठ वर्षे इतका येतो, त्यामुळे साठ वर्षानंतर सारे ग्रह पुन्हा एकदा आपापल्या स्थानावर येतात आणि म्हणून साठ संवत्सरानंतर पुन्हा त्याच नांवाच्या संवत्सरांचे नवे चक्र सुरू होते असे कुठे तरी वाचले होते. मग साठ वर्षानंतर जन्मतिथि व जन्मतारीख एकाच दिवशी येते कां? असा प्रश्न मनात आला. साठी पूर्ण केलेल्या माझ्या ओळखीतल्या सगळ्याच व्यक्तींच्या साठाव्या वाढदिवसाची तिथि व तारीख यांत फरक येत असल्याचे प्रत्यक्ष उदाहरणांवरून दिसत होते. मात्र दर १९ वर्षांनंतर जन्मतिथि व जन्मतारीख एकाच दिवशी येतात अशी माहिती मिळाली. या सर्वांची शहानिशा करावी असे अनेकदा वाटले होते पण इथे तर मागच्या वर्षीचे पंचांग सापडत नव्हते, मग इतकी जुनी माहिती कुठून मिळणार?

या प्रश्नाचे उत्तर शोधणे इतके सोपे नाही. इंग्रजी महिने २८, २९, ३० किंवा ३१ दिवसांचे व वर्ष ३६५ किंवा ३६६ दिवसांचे असते तर मराठी पंचांगाचा महिना २९ किंवा ३० दिवसांचा असतो व वर्ष ३५४ किंवा ३५५ दिवसांचे असते. यांतील ११-१२ दिवसांची तूट सुमारे दर बत्तीस महिन्यांत येणार्‍या अधिक महिन्याने भरून निघते. या गुंतागुंतीच्या हिशोबांत तारीख व तिथि यांची साध्या सोप्या अंकगणिताने सांगड घालणे शक्य नाही. यासाठी मग इंटरनेटवर थोडी शोधाशोध केली व त्यावरून मिळालेली माहिती घेऊन सोपी गणिते मांडली. त्या आकडेमोडीवरून खालील गोष्टी दिसतात.

इंग्रजी कॅलेंडरमधील एक वर्ष पृथ्वीच्या सूर्याभोवती भ्रमणाच्या कालावधीएवढे असते हे सर्वश्रुत आहे. हा काल ३६५ दिवस, ५ तास, ४८ मिनिटे, ४६ सेकंद एवढा असतो. मराठी पंचांगातील महिना शुध्द प्रतिपदा ते अमावास्या एवढा असतो. दर महिन्याला चंद्र ज्या वेळी सूर्याच्या मागून येऊन किंचितसा त्याच्या पुढे जातो तेंव्हा प्रतिपदेपासून नवीन महिना सुरू होतो आणि त्या वेळी सूर्य ज्या राशीमध्ये असेल त्य़ावरून त्या महिन्याचे नांव ठरते. कधी कधी सूर्याने एका राशीत प्रवेश केल्या केल्या चंद्र त्याच्या पुढे जाऊन महिना बदलतो व सूर्याने त्या राशीमधून बाहेर पडण्याच्या थोडे आधीच चंद्र बारा राशी फिरून पुन्हा सूर्याच्या राशीत येतो आणि त्याला मागे टाकून त्याच राशीत त्याच्या पुढे जातो. त्यामुळे पुन्हा एकदा चंद्राचा महिना बदलतो, पण सूर्य मात्र आदल्या महिन्याच्या प्रतिपदेला ज्या राशीच्या सुरुवातीच्या भागात असतो त्याच राशीच्या अंतिम भागात अजून घोटाळत असतो. अशा वेळी अधिकमास येतो. चंद्राच्या या प्रकारच्या महिन्याचा काळ २९ दिवस, १२ तास, ४४ मिनिटे एवढा आहे. यावरून हिशोब केला तर १९ वर्षाच्या कालावधीत सात अधिक महिन्यासह २३५ महिने येतात त्याचे ६९३९.६८ दिवस भरतात तर पाश्चात्यांच्या १९ सौर वर्षांचा कालावधी ६९३९.५६ दिवस इतका भरतो. यात ०.१२ दिवस म्हणजे तीन तास इतका फरक येतो. यावरून जवळ जवळ दीडशे वर्षे दर १९ वर्षांनी तिथि व तारीख पुन्हा पुन्हा बरोबर येतील असे दिसते. दर शंभर वर्षात एकदा लीप ईअर येत नाही आणि चारशे महिन्यात ते एकदा येते हा सूक्ष्म फरक धरला तर त्यात आणखी थोडा फरक पडेल. पण सर्वसाधारण माणसाच्या जीवनात इतकी वर्षे येत नाहीत. त्यामुळे १९ वर्षांनी त्याच तारखेला तीच तिथी येत जाईल असे ढोबळपणे म्हणता येईल.
साठ वर्षांनी सर्व ग्रहस्थितींची पुनरावृत्ती होणे मात्र तितकेसे बरोबर नाही. याचे कारण बुध, शुक्र, मंगळ, गुरु व शनि यांचे सूर्याभोवती भ्रमणाचा काळ अनुक्रमे ८८ दिवस, २२५ दिवस, ६८७ दिवस, ११.८६ वर्षे व २९.४६ वर्षे इतका आहे. यातील कोठल्याच आकड्याने साठ वर्षातील दिवसांच्या संख्येचे पूर्ण विभाजन होत नाही. पृथ्वी स्वतः गतिमान असल्यामुळे पृथ्वीवरून दिसणारा त्यांच्या राशीचक्रातून फिरण्याचा काळ आणखी वेगवेगळा असतो. शिवाय ते अधूनमधून वक्री होत असतात किंवा मार्गी लागत असतात. त्यामुळे त्या कालावधीत त्यांची आवर्तने पूर्ण होत नाहीत व ते साठ वर्षापूर्वीच्या स्थितींच्या आगेमागे राहतात.

योगायोगाने एक कॉम्प्यूटर प्रोग्रॅमही मिळाला तो वापरून भूतकाळातील एक काल्पनिक तारीख व वेळ घेऊन त्या दिवशी असलेल्या ग्रहांच्या जागा पाहिल्या व त्यानंतर १९, ३८, ५७ व ६० वर्षानंतर येणार्‍या दिवशी ते कोठे होते ते पाहिले. त्यावरून असे दिसले की दर १९ वर्षांनी सूर्य पहिल्या वेळेच्या राशीत व चंद्र पहिल्या वेळेच्या नक्षत्रांत एकाच वेळी येतात. याचा अर्थ त्याच तिथीला तीच तारीख येत असणार. इतर ग्रह मात्र इतस्ततः विखुरलेले दिसले. साठ वर्षानंतर येणार्‍या जन्मतिथीचे दिवशी सूर्य व चंद्राव्यतिरिक्त अपेक्षेप्रमाणे शनि ग्रह आपल्या पूर्वीच्या जागी आला आणि मंगळ, बुध व गुरु एक घर आजूबाजूला आले तर शुक्र, राहू, केतु दोन तीन घरे दूर राहिले. सगळ्या ग्रहांनी पुन्हा एकाच वेळी जन्मकुंडलीतील आपापल्या जागी येण्याचा योग कदाचित माणसाच्या आयुष्यात कधीही येतच नसेल. त्यामुळेच आयुष्यातला प्रत्येक दिवस हा वेगळाच असतो.
वरील बरीचशी माहिती अवकाशवेध, नासा व इतर संकेतस्थळांवरून मिळाली.