विठ्ठल किती गावा ? (भाग १ ते८ )

मी बारा वर्षांपूर्वी ही लेखमाला आठ भागांमध्ये लिहिली होती. या ब्लॉगवरील लेखांची संख्या हजाराच्या आत ठेवायची असे ठरवलेले असल्यामुळे मी अनेक भागांमध्ये लिहिलेले जुने लेख एकत्र करत आलो आहे.  आज या लेखाचे आठही भाग एकत्र केले आहेत. यामुळे श्री विठ्ठलाची सगळी गीते वाचकांना एकाच लेखात मिळण्याची सोय झाली आहे.

दि.३०-०४-२०२५

. . . . . ...... . . . . .

विठ्ठल किती गावा ?   (भाग १)  July 09, 2013

बरोबर पन्नास वर्षांपूर्वी जून महिन्यात मी पुण्यनगरीत पहिल्यांदा पाऊल ठेवले. त्यापूर्वी या शहराबद्दल माझ्या वाचनात थोडे फार आले होते. 'शिक्षणाचे माहेरघर', 'महाराष्ट्राची सांस्कृतिक राजधानी' वगैरे पुण्याची ख्याती होतीच. महात्मा फुले, लोकमान्य टिळक, महर्षी कर्वे आदि थोर पुरुषांची ती कर्मभूमी होती. ना.सी.फडक्यांच्या कादंब-यांमधली वर्णने वाचतांना हे एक रम्य आणि रोमँटिक ठिकाण वाटत होते. "रोज सकाळी फोडणीच्या वरणासोबत साधा भात आणि संध्याकाळी फोडणीचा भात आणि साधे वरण खाऊन उरलेली पै न पै शिल्लक टाकायची आणि त्या शिल्लकेमधून आयुष्याच्या अखेरीला (त्या काळातल्या गावाबाहेरच्या आणि ओसाड अशा) डेक्कन जिमखान्यावर 'श्रमसाफल्य' यासारख्या नावाची एक लहानशी बंगली बांधायची यात जीवनाची इतिकर्तव्यता मानणारा म्हणजे पुणेकर." अशा अर्थाचे वाक्य पुलंनी एका ठिकाणी असे लिहिले होते. वाचलेल्या अशा काही वर्णनांमधून पुण्याची एक प्रतिमा मनात तयार झाली होती. डेक्कन जिमखाना म्हणजे श्रमपरिहार करण्यासाठी नेहमी निवांतपणे आरामखुर्चीवर बसून राहणा-या वृध्दांचा शांत परिसर असावा आणि त्या भागातल्या शाळाकॉलेजांमधली मुले मुली थोडासा गोंगाट करून त्या शांततेचा भंग करीत असावेत अशी त्या भागासंबंधीची एक विचित्र कल्पना माझ्या मनात होती. त्यापेक्षा फारच वेगळे दृष्य मला पहिल्याच दिवशी तिथे पहायला मिळाले.

इंजिनियरिंग कॉलेजच्या हॉस्टेलमधून निघून जंगली महाराज रोडवरून डेक्कन जिमखान्यापर्यंत फेरफटका मारतांना तो रस्ता माणसांनी तुडुंब भरलेला दिसला. बाजूच्या फर्ग्यूसन रोडवर तर त्याहीपेक्षा जास्त गर्दी होती. त्या काळातसुध्दा मुंबई म्हणजे अती गजबजलेले शहर होते, पण मला पुण्यामधली त्या दिवशीची गर्दी कमालीची वाटली. त्याहूनही जास्त आश्चर्याची गोष्ट अशी होती की धोतर नेसलेले, कपाळावर गंधाचा टिळा आणि बुक्का लावलेले आणि डोक्यावर पांढरी टोपी किंवा पागोटे धारण केलेले पुरुष आणि नऊ वार लुगडी नेसलेल्या स्त्रिया अशा खेडुतांची संख्या त्यात प्रचंड प्रमाणात होती. डेक्कन जिमखान्यासारख्या पॉश समजल्या जाणा-या भागात मला याची अपेक्षा नव्हती. होस्टेलवरच्या अनुभवी विद्यार्थ्यांकडून याचा उलगडा झाला. आळंदीहून निघालेली ज्ञानेश्वर महाराजांची आणि देहूहून आलेली तुकाराम महाराजांची अशा दोन्ही पालख्यांचा त्या दिवशी पुण्यात मुक्काम होता. त्यापूर्वी मला या पालख्यांची माहिती नव्हती. तिथून ते सगळे वारकरी पुढे पायी चालत पंढरपूरला जाणार होते आणि आषाढी एकादशीपर्यंत तिथे पोचणार होते. 'आषाढीकार्तिकी'ला पंढरपुरात 'चंद्रभागातीरी' गोळा होणा-या असंख्य 'भक्तजनां'विषयी मी ऐकले होते, पण तिकडे जायला निघालेल्या भक्तांचा तो पुण्यातच जमा झालेला महासागर पाहून मी चकित होऊन गेलो. त्या गर्दीतले सगळेच भाविक लोक 'विठूनामा'चा गजर करीत पंढरपूरपर्यंत चालत जाणारे नसले तरी न जाणारे लोक सुध्दा संतांच्या पालख्यांच्या दर्शनासाठी भक्तीभावाने तिथे जमले होते. मागे राहिलेले विठ्ठलभक्तसुध्दा एकादशीच्या दिवशी उपास करणार, घराजवळच्या देवळात जाऊन विठोबाचे दर्शन घेणार, निदान घरात ठेवलेल्या त्याच्या प्रतिमेची भक्तीभावाने पूजा करणार, त्याच्यासमोर अभंगवाणी गाऊन त्याची स्तुती आणि प्रार्थना करणार होते यात शंका नव्हती.

आषाढी आणि कार्तिकी एकादशीच्या वारीला पंढरीला जाणा-या भाविकांची गर्दी दरवर्षी वाढत जाते आणि त्याचे नवनवे उच्चांक स्थापित होतात असेच दिसते. इतक्या लोकांच्या मनात हा अमाप भक्तीभाव, ही गाढ श्रध्दा वगैरे भावना कशामुळे उत्पन्न होतात याचा तर्कशुध्द उलगडा मला आजवर झालेला नाही. ज्याला विठ्ठल, विठोबा, विठूराया, पांडुरंग वगैरे अनेक नावांनी त्याचे भक्त आळवतात, विठाई, विठू माउली अशा नावांनीसुध्दा ज्याला संबोधतात, अशा त्या विठ्ठलाचे एवढे जबरदस्त आकर्षण कशामुळे निर्माण होते याबद्दल अनेक संतांनी त्यांच्या रचनांमध्ये सांगून ठेवले आहे. पिढ्यानपिढ्या लहानपणापासून ज्या लोकांच्या कानावर हे अभंग पडत गेले असतील, त्यांच्या मनावर त्यांचा अर्थ खोलवर बिंबत गेला असणार, आपल्या परंपराप्रिय समाजात वारीला जाण्याची प्रथा सुध्दा वडिलांकडून मुलाकडे अशी पुढे पुढे चालत राहिली असणार. पण तो उपक्रम नुसताच जुलुमाचा रामराम असता तर पुढल्या पिढीतल्या लोकांनी एकादे निमित्य दाखवून कधीच बंद करून टाकला असता. तसे न करता अधिकाधिक लोक उत्स्फूर्तपणे यात सामील होऊ लागले आहेत, याचा अर्थ त्यातून त्यांना आर्थिक फायदा नसला तरी मानसिक लाभ तरी मिळत असणार.

दरवर्षी आषाढी एकादशीच्या सुमाराला मुंबईपुण्यासह सगळ्या शहरांमध्ये खास सांगीतिक कार्यक्रम केले जातात. योजना प्रतिष्ठान या संस्थेतर्फे झालेल्या या अभंगवाणीच्या कार्यक्रमाला मी ओळीने अनेक वर्षे हजेरी लावलेली आहे. स्व.पं.शिवानंद पाटील, अजित कडकडे, सुरेश वाडकर, साधना सरगम यासारख्या लोकप्रिय गायकांनी गायिलेले अभंग त्यात ऐकले आहेत. एकादशीच्याच दिवशी या कार्यक्रमाला येणे अनेक प्रेक्षकांना सोयीचे नसल्यास त्याच्या तीन चार दिवश आधीपासून ते ठेवले जातात. या वर्षी तर अशा प्रकारचा एक खास कार्यक्रम दोन आठवडे आधीच होऊन गेला. सर्व वयोगटांमधल्या श्रोत्यांनी त्याला चांगली हजेरी लावली आणि नवोदित कलाकारांच्या गायनाला देखील उत्स्फूर्त दाद दिली.  

या विठ्ठलाबद्दल इतिहासकाळामधल्या संतांपासून आजच्या युगातल्या गीतकारांपर्यंत अनेकांनी काय सांगितले आहे याचा अत्यंत त्रोटक आढावा या लेखमालिकेत घेण्याचा एक लहानसा प्रयत्न यंदाच्या वारीच्या निमित्याने मी करणार आहे. संतश्रेष्ठ तुकाराम यांच्यासाठी तर विठ्ठल हे त्यांचे सर्वस्व होते.  काया, वाचा. मनसा ते सतत त्याचेच ध्यान करत असत. तो त्यांच्या चित्ती वास करत असला तरीसुध्दा त्याचे नाव जिभेवर घेतांना, त्याची गीते गातांना त्यांना अतीशय आनंद वाटत असे. त्यांना लौकिक धनदौलतीचा मोह नव्हताच. छत्रपती शिवाजी महाराजांनी त्यांना उंची वस्त्रालंकारांचा नजराणा भेट म्हणून पाठवला तेंव्हा ही संपत्ती आम्हाला तृणासमान आहे असे म्हणून त्यांनी तो साभार परत पाठवला. विठ्ठलाचे भजन गात असतांना साथीसाठी उपयोगी पडणारे टाळ आणि चिपळ्या त्यांच्यासाठी अनमोल द्रव्यासारख्या होत्या. विठ्ठलाचे नाव घेतल्याने त्यांना अमृताचा घोट घेतल्याप्रमाणे संजीवनी प्राप्त होत असे. त्यातून त्यांच्या सर्वांगाला चैतन्य मिळत असे.

विठ्ठल हा चित्तीं । गोड लागे गातां गीतीं ॥१॥

आम्हां विठ्ठल जीवन । टाळ चिपुळिया धन ॥२॥

विठ्ठल विठ्ठल वाणी । अमृत हे संजीवनी ॥३॥

रंगला या रंगे । तुका विठ्ठल सर्वांगें ॥४॥

विठ्ठलाची गीते गातांना त्यांच्या अंतरंगात होणारे परिणाम या अभंगात आहेत, तर या गायनभक्तीमुळे सर्वांचाच उध्दार व्हावा यासाठी खाली दिलेल्या अभंगातून ते सगळ्या जनतेला उपदेश करत असतात. विठ्ठलाचे मनात स्मरण करावे, मुखाने त्याची गीते गावीत आणि विटेवर उभे असलेले त्याचे रूप डोळ्यांनी पहावे असे ते सांगतात. हे करण्यामध्ये त्यांचाच फायदा कसा आहे हे पुढील कडव्यांमध्ये दिले आहे. अनाथ लोकांसाठी तो भाऊ होऊन त्यांची काळजी घेतो. हाच आशय जगी ज्यास कोणी नाही त्यास देव आहे या अलीकडच्या गाण्यामध्ये आहे. आपला सध्याचा जन्म म्हणजे एक पासिंग फेज आहे. याच्या आधी अनेक जन्म होऊन गेले असतील आणि नंतरही होणार आहेत अशी हिंदू धर्माची परंपरागत शिकवण आहे. संत तुकारामाच्या काळात तर याबद्दल कोणालाही शंका नव्हती. त्यामुळे सर्वगुणसंपन्न आणि सर्वशक्तीमान विठ्ठलाला जो कोणी शरण जाईल त्याला तो मुक्ती देईल हे खूपच मोठे आमिश त्यांनी दाखवले आहे. त्याचे नाव घेऊन त्याचे गीत गातांना त्यात तल्लीन होऊन समाधी लागली तर त्या अनुभवामधून तोंड तर गोडावणारच ना ? 

विठ्ठल गीतीं गावा, विठ्ठल चित्तीं ध्यावा ।

विठ्ठल उभा पहावा विटेवरी ॥१॥

   अनाथांचा बंधु विठ्ठल कृपासिंधु ।

   तोडी भवबंधु यमपाश ॥२॥

तोचि शरणांगतां विठ्ठल मुक्‍तिदाता ।

विठ्ठल या संतांसमागमें ॥३॥

    विठ्ठल गुणनिधि विठ्ठल सर्वसिद्धि ।

    लागली समाधि विठ्ठल नामें ॥४॥

विठ्ठलाचें नाम घेतां झालें सुख ।

गोडावलें मुख तुका म्हणे ॥५॥

मागल्या आठवड्यात मी जो अभंगवाणीचा कार्यक्रम ऐकला त्यातल्या गायकाचे अस्पष्ट उच्चार, मायक्रोफोनमधून होणारे डिस्टॉर्शन आणि कदाचित माझ्या ऐकण्यात होणारी गफलत या सगळ्यांचा मिळून असा परिणाम झाला की मला हा अभंग सारखा "विठ्ठल किती  गावा" असा ऐकू येत होता. मग मनात विचार आला की संत तुकारामांचे शब्द वेगळे असले तरी निरनिराळ्या संतांनी, कवींनी आणि गायकांनी विठ्ठलाचे गुणगायन किती प्रकारे केले आहे हे सांगणारा एक लेख लिहिण्यासाठी 'विठ्ठल किती गावा' हे शीर्षक चांगले आहे.

------------------------

विठ्ठल किती गावा ? (भाग २)

आपल्या संतांच्या काळात फोटोग्राफर नव्हते की प्रिंटिंग प्रेस नव्हत्या. त्या काळातल्या चित्रकारांनी त्या विभूतींची चित्रे रंगवून ठेवली असली तरी ती आता कुठे असतील कोण जाणे? अलीकडल्या म्हणजे गेल्या शंभर वर्षांमधल्या काळात रंगवलेल्या त्यांच्या तसबिरीच आपल्याला घरोघरी पहायला मिळतात. यात संत ज्ञानेश्वर हे बहुधा मांडी घालून बसलेले आणि हातात पोथीचे एक पान धरून ते वाचतांना किंवा काही तरी नवे लिहितांना दिसतात, तर समर्थ रामदासस्वामी हातात कमंडलू घेऊन कुठे तरी जाण्याच्या तयारीत असतात. संत तुकारामांनी एका हातात छोटीशी वीणा आणि दुसऱ्या हातात चिपळ्या धरलेल्या दाखवतात. हे चित्र पाहता ते वीणेच्या झंकाराचा सुर आणि चिपळ्यांचा ताल धरून अभंग गात असावेत किंवा "जय जय रामकृष्ण हरी", "जय जय विठ्ठल रखुमाई" असा नामघोष करत असावेत असे वाटते. विठ्ठलाच्या नावाचा उच्चार करणे किती आनंददायी आहे, तसेच लाभप्रद आहे हे तुकोबांनी आपल्या अनेक अभंगांमधून सांगितले आहे. "विठ्ठल हा चित्तीं । गोड लागे गातां गीतीं ॥" आणि "विठ्ठल गीतीं गावा, विठ्ठल चित्तीं ध्यावा ॥" या दोन अभंगांबद्दल मी या लेखाच्या पहिल्या भागात लिहिले होते. संतश्रेष्ट तुकारामांचेच अत्यंत अर्थपूर्ण आणि लोकप्रिय असे आणखी दोन अभंग खाली दिले आहेत.

फक्त वाचेनेच विठोबाचे गोड नाव उच्चारून तिथे थांबू नका, तर शरीराच्या इतर ज्ञानेंद्रियांना आणि मनालासुध्दा त्याचा लाभ घेऊ द्या असे पहिल्या अभंगात त्यांनी सांगितले आहे. डोळ्यांनी त्याची मूर्ती पहा आणि ते सुंदर रूप साठवून ठेवा, पण त्यावेळी मन मात्र त्याच्या चरणापाशी लीन झालेले असू दे, आपल्या जिवाचे कान करून विठ्ठलाचे गुणगान लक्षपूर्वक ऐका, असे केलेत तर देहभान हरपून जाईल, जिवाला विठोबापासून दूर होण्याची इच्छा होणार नाही. असे तुकाराम महाराज या अभंगात सांगतात. पुढल्या काळात पंढरपूरच्या विठोबाच्या मंदिरात भक्तांची इतकी गर्दी होईल की कुणालाही त्याच्या पाया पडून एक मिनिटसुध्दा तिथे थांबू दिले जाणार नाही याची त्यांना कल्पना नसेल. देवाचे दर्शन घेण्यासाठी त्याने मानवाला डोळे दिले आहेत, त्याचे नाव घेण्यासाठी जिव्हा दिली आहे, ते ऐकण्यासाठी कान दिले आहेत, दान देण्यासाठी हात दिले आहेत वगैरे गोष्टी एका प्रसिध्द हिंदी संताच्या रचनेमध्येसुध्दा सांगितल्या गेल्या आहेत. संत तुकारामांचे सांगणे देखील साधारणपणे असेच आहे.

घेई घेई माझे वाचे । गोड नाम विठोबाचें ॥१॥

  डोळे तुम्ही घ्या रे सुख । पहा विठोबाचें मुख ॥२॥

तुम्ही आइका रे कान । माझ्या विठोबाचें गुण ॥३॥

  मना तिथें धांव घेई । राहे विठोबाचे पायी ॥४॥

रूपी गुंतले लोचन ।  पायी स्थिरावले मन ॥५॥

   देहभाव हरपला । तुज पाहता विठ्ठला ॥६॥

तुका म्हणे जीवा ।  नको सोडूं या केशवा ॥७॥

http://www.aathavanitli-gani.com/Song/Ghei_Ghei_Majhe_Vache

हाच उपदेश तुकारामांनी खाली दिलेल्या अभंगातही केला आहे. विठ्ठलाच्या दर्शनाने, गुणगानाने मनातले काम. क्रोध लोभ आदी षड्रिपू मनातून चालले जातात आणि त्यांनी रिकामी केलेली पोकळी विठ्ठलाने भरली जाते. भक्त विठ्ठलमय होऊन जातो. असे संत तुकाराम या अभंगात सांगतात.

 

बोलावा विठ्ठल पहावा विठ्ठल । करावा विठ्ठल जीवभाव ॥१॥

  येणें सोसें मन जालें हांवभरे ।  परती माघारें घेत नाहीं ॥२॥

बंधनापासुनि उकलल्या गांठी ।  देतां आली मिठी सावकाश ॥३॥

  तुका म्हणे देह भरिला विठ्ठलें ।  कामक्रोधें केलें घर रीतें ॥४॥

 हा अंभंग पं. जितेंद्र अभिषेकी आणि गानसरस्वती किशोरी आमोणकर या दोन सुप्रसिध्द गायक गायिकांनी निरनिराळ्या पध्दतीने गायिला आहे हे या अभंगाचे एक वैशिष्ट्य आहे.

http://www.aathavanitli-gani.com/Song/Bolava_Vitthal_Pahava_Vitthal

संत तुकारांमांना स्वर्गलोकी जाऊन तीन साडेतीनशे वर्षे होऊन गेल्यानंतरच्या आजच्या काळातल्या कवींनीसुध्दा विठ्ठलाच्या नामाच्या उच्चारण्याबद्दल गीते लिहिली आहेत. खाली दिलेले गाणे आजच्या काळात लिहिले गेले असले तरी त्यात संतांच्या काळाचेच वर्णन केलेले आहे. "माझा म-हाटाचि बोलू कवतुके। तरी अमृताते पैजा जिंके। ऐसी अक्षरे रसिके। मेळवीन।।" असे आत्मविश्वासाने लिहिणारे संत ज्ञानदेव, "पंढरीच्या वाळवंटी संत गोळा होती । चोखा म्हणे नाम घेता भक्त होती दंग।।" असे सांगणारे संत चोखा मेळा आणि  "नामा म्हणे तरलो पाही । विठ्ठल विठ्ठल म्हणताची ॥" अशी भावना बाळगणारे संत नामदेव हे सारे जण पंढरपूरच्या इंद्रायणीकाठी वाळवंटावर गोळा झाले आहेत. विठ्ठलाच्या नामसंकीर्तनात दंग झाल्याने ते निस्संग होऊन नाचत आहेत आणि त्यांच्यासाठी एकतारीच विठ्ठलाचे गीत गात आहे असे या गाण्यात कवीने लिहिले आहे. हे संत प्रत्यक्षात एकाच वेळी पंढरपूरला कदाचित कधी आलेही नसतील, असे असले तरी कवीच्या कल्पनेमध्ये ते एकत्र आले आहेत.

एकतारि गाते, गाते गीत विठ्ठलाचे ।

वाळवंटी ध्वजा, ध्वजा वैष्णवांची नाचे ।।

   मराठीचा बोल, बोल जगी अमृताचा ।

   ज्ञानियांचा देव, देव ज्ञानदेव नाचे ।।

नाचे चोखामेळा, मेळा नाचे वैष्णवांचा ।

नाचे नामदेव, देव कीर्तनात नाचे ।।

   अनाथांचे नाथ, नाथ माझे दीनानाथ ।

    भाग्यवंत संत, संत रूप अनंताचे ।।

http://www.aathavanitli-gani.com/Song/Ektari_Gate_Geet_Vitthalache

खाली दिलेल्या गीतात कवीने पांडुरंगाचे वर्णन एका विणकराच्या रूपकात केलेले आहे. एक धागा सुखाचा शंभर धागे दुःखाचे या गाण्यात हेच रूपक वापरले आहे. पण माझ्या आठवणीप्रमाणे खाली दिलेले गाणे जास्त जुने असावे. या गाण्यात त्या महान विणकराचे नामस्मरण करण्याचा संदेश दिलेला आहे. अक्षांश आणि रेखांशाचे आडवे, उभे धागे आहेत अशी कल्पना करून यामधून पृथ्वीचा पृष्ठभाग तयार झाला आहे (विठ्ठलाने अशी रचना केली आहे). अशी वेगळी (भौगोलिक स्वरूपाची) कल्पना कवीने केली आहे. आणि पृथ्वीपुरता विचार करायचा झाल्यास तेच सर्वात पहिले विणकाम असे म्हणता येईल. या गाण्याच्या दुस-या चरणात कवी माणसांच्या जगात येतो. हात आणि पाय ही त्याची कर्मेंद्रिये असली तरी मनाने (किंवा बुध्दीने) दिलेल्या आज्ञांचे ते फक्त यंत्रवत पालन करतात, म्हणून त्यांना मागाची उपमा दिली आहे. माणसांनी मनांमध्ये मने गुंतवून त्याचा बहारदार शेला विणावा, बंधुभावाच्या चरख्यावर एकजुटीचा मजबूत धागा तयार करावा वगैरे सूचना केल्या आहेत. त्यात विठ्ठलाच्या भक्तीपेक्षा चांगल्या आचरणावरच जास्त भर दिला आहे.

 

धागा धागा अखंड विणूया, विठ्ठल विठ्ठल मुखे म्हणूया ।।

    अक्षांशाचे रेखांशाचे, उभे आडवे गुंफुन धागे ।

    विविध रंगी वसुंधरेचे, वस्त्र विणिले पांडुरंगे ।

    विश्वंभर तो विणकर पहिला, कार्यारंभी नित्य स्मरुया ।।१।।

करचरणांच्या मागावरती, मनामनांचे तंतू टाका ।

फेकुन शेला अंगावरती, अर्धी उघडी लाज राखा ।

बंधुत्वाचा फिरवित चरखा, एकत्वाचे सूत्र धरूया ।।२।।

http://www.youtube.com/watch?v=vNdCT3psfcA

.  . . . .  . . . . . . . .  . . . . . . .  (क्रमशः)

विठ्ठल किती गावा ? (भाग ३ )

संत तुकाराम महाराजांनी सुध्दा सर्वांगाने विठ्ठलाची भक्ती करण्याचा उपदेश दिला असला तरी वाणीमधून त्याचे गोड नाम घेण्यावर जास्त भर दिला आहे हे यापूर्वीच्या भागात पाहिले. संत नामदेवांचा जास्त भर विठोबाच्या दर्शनावर दिसतो. संत नामदेव महाराज विठ्ठलाचे अत्यंत लाडके भक्त समजले जातात. विठोबा त्यांच्याशी बोलतो, त्यांनी नैवेद्यासाठी दिलेली खीर प्रत्यक्ष प्रकट होऊन खातो वगैरे कथा प्रसिध्द आहेत. त्यांच्या अभंगांमध्येसुध्दा विठ्ठलाबरोबर असलेली त्यांची सलगी कधी कधी दिसून येते. विठ्ठलाच्या मुखाकडे पाहताच तहान भूक यांचाही विसर पडतो, पाप, ताप, दुःख नाहीसे होऊन जातात, वासना गळून पडतात. त्याला भेटतांना आईच्या कशीत शिरल्यासारखा आनंद होतो. चकोर पक्षी चंद्राला पाहण्यासाठी आसुसलेला होऊन अत्यंत आतुरतेने त्याच्या उगवण्याची वाट पहात असतो, आकाशात ढग जमलेले पाहून मोराला आनंदाचे भरते येते आणि तो थुई थुई नाचू लागतो, अशाच प्रकारे नामदेवांनाही विठ्ठलाच्या मुखकमलाच्या दर्शनाची अतीव ओढ लागलेली असते आणि ते होताच त्यांना अत्यानंद होतो असे ते खाली दिलेल्या अभंगात सांगतात.

सुखाचें हे सुख श्रीहरी मुख ।

पाहतांही भूक तहान गेली ॥१॥

    भेटली भेटली विठाई माऊली ।

    वासना निवाली जिवांतील ॥२॥

चंद्रासी चकोर मेघासी मयूर ।

वाटे तैसा भर आनंदाचा ॥३॥

    नामा म्हणे पाप आणि ताप दुख: गेले ।

    जाहलें हें सुख बोलवेना ॥४॥

http://www.aathavanitli-gani.com/Song/Sukhache_He_Sukh_Shri

संत नामदेव महाराजांना विठ्ठलाच्या दर्शनाची किती तीव्र ओढ लागलेली असायची हे वरील अभंगात त्यांना सांगितले आहे. खालील अभंगात हेच व्यक्त करून विठोबाची भेट झाल्यानंतर काय काय करायचे त्यांनी मनात योजलेले असते त्याचीही यादी ते देतात. विठ्ठलाचे मुखकमल आधीच मनोरम आहेच, त्याच्या अंगाला उटी लावून, कपाळावर कस्तुरीचा टिळा लावून आणि जाईजुईच्या फुलांच्या माळा त्याच्या गळ्यात घालून त्याला अधिक सुशोभित आणि सुगंधित करायचे. हे झाल्यावर मग तर त्याच्या दर्शनाने डोळ्याचे पारणे फिटल्याशिवाय राहणार नाही.

पाहू द्या रे मज विठोबाचे मुख ।

लागलीसे भूक डोळां माझ्या ॥१।।

   कस्तुरी कुंकुम भरोनिया ताटी ।

   अंगी बरवी उटी गोपाळाच्या ।।२।।

जाई-जुई पुष्पे गुंफुनिया माळा ।

घालू घननीळा आवडिने ॥३।।

   नामा म्हणे विठो पंढरीचा राणा ।

   डोळिंया पारण होत असे ॥४।।

http://www.aathavanitli-gani.com/Song/Pahu_Dya_Re_Maj

विठ्ठलाच्या दर्शनाची इतकी गोडी संत नामदेवांना लागली होती की ते रोज त्रिकाल घेता यावे यासाठी पंढरपूरलाच कायमचे वास्तव्य करावे, फक्त या जन्मातच नव्हे तर जन्मोजन्मी ते करायला मिळावे अशी प्रार्थना ते विठोबाला करतात. पंढरीला रहायचे झाल्यास रोज चंद्रभागा नदीत स्नान, संतमंडळींचे दर्शन आणि विठ्ठलमंदिराच्या महाद्वारापाशी त्याचे कीर्तन वगैरे अनेक लाभ त्यातून मिळवता येतील. पंढरपूरच्या विठोबाच्या देवळाच्या पायरीपाशीच नामदेवांची समाधी आहे. त्यामुळे त्यांची ही इच्छा विठ्ठलाने मान्य केली असे दिसते. पण संत नामदेव कायम पंढरपूरला राहिले नाहीत, त्यांनी त्या काळात भारतभ्रमण केले, अगदी पंजाबपर्यंत जाऊन आले आणि त्यांनी सगळीकडे भागवतधर्माचा प्रसार केला असे म्हणतात. त्यांनी लिहिलेल्या कृतींचा समावेश शीखधर्मीयांच्या ग्रंथसाहेबातसुध्दा केलेला आहे.

पंढरीचा वास, चंद्रभागे स्‍नान ।

आणिक दर्शन विठोबाचे ॥१॥

   हेची घडो मज जन्मजन्मांतरी ।

   मागणे श्रीहरी नाही दुजे ॥२॥

मुखी नाम सदा संतांचे दर्शन ।

जनी जनार्दन ऐसा भाव ॥३॥

   नामा म्हणे तुझे नित्य महाद्वारी ।

   कीर्तन गजरी सप्रेमाचे ॥४॥

http://www.aathavanitli-gani.com/Song/Pandharicha_Vaas

पंढरपूरला वास्तव्य करण्याची संत नामदेवांनी विठ्ठलाला मागणी केली होती हे वरील अभंगात स्पष्ट होतेच. पंढरीच्या रहिवाशांना ही संधी मिळत असल्यामुळे ते सगळे पावन झाले आहेत कारण त्यांचे देणे, घेणे, काम करणे वगैरे संपूर्ण जीवन कसे विठ्ठलमय आणि त्यामुळे आनंदमय झालेले आहे,  हे त्यांनी पुढील अभंगात सांगितले आहे.

पंढरीचे जन अवघे पावन ।

ज्या जवळी निधान पांडुरंग ॥१॥

    विठ्ठलनामें घेणें विठ्ठलनामें देणें ।

    विठ्ठलनामें करणें सकळ काम ॥२॥

विठ्ठलनामी गोडी धरोनी आवडी ।

विठ्ठलनामीं बुडी दिल्ही जेणें ॥३॥

     नामा म्हणे अवघें विठ्ठलचि झालें ।

     विठ्ठलें दिधलें प्रेमसूख ॥४॥

http://www.aathavanitli-gani.com/Song/Pandhariche_Jan_Avaghe  

संत नामदेवांनी विठ्ठलाच्या दर्शनावर अनेक अभंग लिहिलेले आहेतच, त्यांनीही विठ्ठलाच्या नाममहात्म्याबद्दलसुध्दा अभंग लिहिलेले आहेतच. त्यातल्या एका अभंगाला श्रीधर फडके आणि सुरेश वाडकर या द्वयीने नवीन पध्दतीच्या संगीतामधून खूपच श्रवणीय असे रूप दिले आहे.

विठ्ठल आवडी प्रेमभावो । विठ्ठल नामाचा रे टाहो ।

तुटला हा संदेहो । भवमूळ व्याधीचा  ॥१॥

म्हणा नरहरी उच्‍चार । कृष्ण हरी श्रीधर ।

हेची नाम आम्हा सार । संसार करावया प्रेमभावो ॥२॥

नेणो नामाविण काही । विठ्ठल कृष्ण लवलाही ।

नामा म्हणे तरलो पाही । विठ्ठल विठ्ठल म्हणताची ॥३॥

http://www.youtube.com/watch?v=gO8A_ivui7s

संत नामदेवांना विठ्ठलाच्या दर्शनाची आस लागली आहे, त्याचे नामस्मरण करण्याची खूप इच्छा मनात उफाळली आहे, पण कां कुणास ठाऊक, ते इतस्ततः भरकटते आहे, मनात इतर विकार, वासना वगैरेंनी थैमान मांडले आहे, कधी झोपेची पेंग येते आहे, पण त्यांचे मन विठ्ठलाच्या नामावर एकाग्र होत नाही. यामुळे चिंतित होऊन ते देवालाच विचारतात की "आज माझे मन तुझे गोड नाव का घेत नाही आहे?, मी त्यासाठी आता काय करू?" यातल्या भावाचा काडीमात्र अर्थ मला लहान असतांना समजत नव्हता. "केशवा, पंढरीराया" अशी विठ्ठलाला हाक मारून पुन्हा "तुझं नावसुध्दा मनात का येत नाही?" असे नामदेव का म्हणत आहेत ते समजत नव्हते. पण त्याची अतीशय गोड चाल खूप आवडत असल्यामुळे हे गाणे मनात पक्के घर करून बसले होते.  माझ्या लहानपणीच्या टॉप टेन गाण्यात हे अजरामर गीत नक्कीच होते. आजही हे गाणे काही कार्यक्रमांमध्ये ऐकायला मिळते.

अमृताहुनी गोड नाम तुझे देवा ।

मन माझे केशवा का बा न घे ॥१॥

   सांग पंढरीराया काय करु यांसी ।

   का रूप ध्यानासी न ये तुझे ॥२॥

किर्तनी बैसता निद्रे नागविले ।

मन माझे गुंतले विषयसुखा ॥३॥

    हरिदास गर्जती हरिनामाच्या कीर्ती ।

    न ये माझ्या चित्‍ती नामा म्हणे ॥४॥

http://www.aathavanitli-gani.com/Song/Amrutahuni_God_Naam

.  . . . . .  . . . . . . . . . . . .  . . . (क्रमशः)

विठ्ठल किती गावा ? (भाग ४)

संत ज्ञानेश्वरांनी विठ्ठलभक्तांच्या संप्रदायाचा पाया घातला, संत नामदेवांनी त्यावर भव्य इमारत उभी केली आणि संत तुकारामांनी त्यावर कळस चढवला असे म्हंटले जाते. या संतशिरोमणी तुकोबांनी ज्ञानेश्वरांना "ज्ञानियांचा राजा गुरू महाराव" असे म्हंटले आहे. श्रीकृष्णाने अर्जुनाला संस्कृत भाषेत केलेल्या गीतोपदेशाची सविस्तर उकल मराठी भाषेत केल्याबद्दल "ज्ञानदेव बाळ माझा सांगे गीता भगवंता" असे मराठी भाषा म्हणते असे गीतकार स्व.पी.सावळाराम लिहितात. संत ज्ञानदेवांचे ज्ञान, प्रतिभा, कल्पनाशक्ती वगैरे अलौकिक गुणांचा स्पर्श त्यांच्या काव्यरचनांना झालेला जाणवतो.

दृष्टी, ध्वनि, स्पर्श, गंध आणि चंव हे गुण आपल्या ज्ञानेंद्रयांकडून आपल्याला समजतात. यांच्या बाबतीत दुस-याला आलेले अनुभव आपण स्वतःच्या अनुभवावरून समजून घेऊ शकतो. अॅबस्ट्रॅक्ट गोष्टींची फक्त कल्पनाच करू शकतो. आपल्या मनातली कल्पना स्पष्टपणे व्यक्त करून ती इतरांना सांगता येत नाही. यामुळे चराचरामध्ये व्यापलेला निर्गुण निराकार असा परमेश्वर सामान्य कुवतीच्या माणसाला समजणे फार कठीण आहे. ज्ञानमार्गाने जाणारे साधकच त्या संकल्पनेचा विचार करू शकतात. त्या मानाने सोपा असा भक्तीमार्ग संतांनी दाखवला, सर्वसामान्य लोकांना तो पटला आणि त्यांनी त्यानुसार त्याचा अवलंब केला. कोणत्याही दैवतावर भक्ती करण्यासाठी त्याचे एक सगुण साकार रूप असले तर त्याची मूर्ती किंवा चित्र आपण डोळ्यांनी पाहू शकतो, त्याचे वर्णन कानाने ऐकू शकतो किंवा बोलण्यातून व गायनातून करू शकतो. संत तुकारामांनी विठ्ठलाच्या गुणगानाला कसे महत्व दिले होते आणि संत नामदेवांनी त्याच्या दर्शनाला प्राधान्य दिले होते याची उदाहरणे आपण या आधीच्या भागांमध्ये पाहिली. ही सगळी त्याच्या सगुण रूपाची भक्ती होती.

संत ज्ञानेश्वरांनीसुध्दा विठ्ठलाला भेटण्याची आणि त्याला डोळे भरून पाहण्याची महती काही अभंगांमधून केली आहे. विठ्ठलाच्या भजनाची सुरुवात संत ज्ञानेश्वरांनी लिहिलेला रूपाचा अभंग गाऊन करायची वारकरी संप्रदायाची एक प्रथा आहे. काही देवळांमधले भजन नेहमी या अभंगापासून सुरू केले जाते. विठ्ठलाचे रूप पाहून खूप आनंद झाला, पूर्वपुण्याईमुळेच विठ्ठलाविषयी आवड निर्माण झाली असा साधा संदेश त्यांनी या अभंगात दिला आहे. 

रूप पाहतां लोचनी । सुख जाले वो साजणी ।।१।।

तो हा विठ्ठल बरवा । तो हा माधव बरवा ।।२।।

बहुतां सुकृतांची जोडी । म्हणुनि विठ्ठली आवडी ।।३।।

सर्व सुखाचे आगर । बाप रखुमादेवीवर ।।४।।

याच कल्पनेचा विस्तार करून हा आनंद मिळवण्यासाठी पंढरपूरला जाऊन त्याला भेटेन, मला माझ्या माहेरी गेल्याचे आणि माहेरच्या मायेच्या आप्तांना भेटण्याचे सुख त्यातून मिळेल, माझ्या पुण्याईचे फळ मला त्यात मिळेल, माझे सारे विश्वच आनंदाने भरून जाईन वगैरे वर्णन त्यांनी खाली दिलेल्या अभंगात दिले आहे.

अवघाचि संसार सुखाचा करीन ।

आनंदें भरीन तिन्ही लोक ॥१॥

    जाईन गे माये तया पंढरपुरा ।

    भेटेन माहेरा आपुलिया ॥२॥

सर्व सुकृतांचे फळ मी लाहीन ।

क्षेम मी देईन पांडुरंगी ॥३॥

     बाप रखुमादेविवरु विठ्ठलेचे भेटी ।

     आपुले संवसाटी करुनी राहे ॥४॥

http://www.aathavanitli-gani.com/Song/Avaghachi_Sansar_Sukhacha

संत ज्ञानेश्वर महाज्ञानी होते, निर्गुण परमेश्वराची उपासना करणे त्यांना साध्य होते, पण इतरेजनांसाठी विठ्ठलाच्या सगुण रूपाची भक्ती करणे शक्य आहे हे त्यांनी जाणले होते. यामुळे सगुण आणि निर्गुण या दोन्ही रूपांचा त्यांनी पुरस्कार केला. सगुण निर्गुण ही दोन्ही रूपे विलक्षण आहेत असे सांगतांना त्याच्या दृष्य (सगुण) रूपाचे कसलेच वर्णन न करता पतितांना पावन करणारा, मनाला मोह घालणारा अशासारखे त्याचे महात्म्य आणि ध्येय, ध्यास, ध्यान वगैरे मानसिक क्रियांमधून चित्ताला भेटणारा असा हा परब्रह्म हे विठ्ठलाचे वर्णन या अभंगात दिले आहे. 

सगुण निर्गुण दोन्ही विलक्षण ।  ब्रह्म सनातन विठ्ठल हा ।।१।।

पतितपावन मानसमोहन । ब्रह्म सनातन विठ्ठल हा ।।२।।

ध्येय ध्यास ध्यान चित्‍त निरंजन ।। ब्रह्म सनातन विठ्ठल हा ।।३।।

ज्ञानदेव म्हणे आनंदाचे गान । ब्रह्म सनातन विठ्ठल हा ।।४।।

http://www.aathavanitli-gani.com/Song/Sagun_Nirgun_Donhi

संगीताबरोबरच वाङ्मयाचासुध्दा सखोल अभ्यास केलेल्या पंडित हृदयनाथ मंगेशकरांनी ज्ञानदेवांचे काही वैशिष्टपूर्ण असे अभंग निवडले, त्यांचा भावार्थ समजून घेऊन त्यांना अप्रतिम चाली लावल्या आणि लतादीदी व आशाताई यांनी त्या तितक्याच सुरेलपणे गायिल्या. यामधून काही अपूर्व अशी भक्तीगीते तयार झाली आहेत. पं.हृदयनाथ यांच्या बहुतेक सगळ्या कार्यक्रमांमध्ये यातली एक दोन तरी गीते असतातच. त्यावेळी त्यातल्या गहन अर्थाबद्दल जे निरूपण ते करतात तेसुध्दा त्या मधुर गाण्याइतकेच सुश्राव्य असते. विठ्ठलाचे गुणगान करण्यासंबंधीची त्यातली तीन गाणी खाली दिली आहेत.

घराजवळ कावळा कावकाव करायला लागला तर तो पाहुणा येणार असल्याची पूर्वसूचना देतो अशी एक समजूत आहे. त्याचा आधार घेऊन प्रत्यक्ष पंढरीनाथ विठोबाच येणार आहेत अशी कल्पना ज्ञानेश्वरांनी खाली दिलेल्या अभंगात रंगवली आहे. त्या विठ्ठलाबद्दल काही तरी सांग, तो कधी येणार आहे, केंव्हा भेटणार आहे हे सांगितलेस तर मी तुला दूधदहीभात खायलाप्यायला देईन, तुझ्या पायात सोन्याचे दागीने घालीन वगैरे लालूच त्याला दाखवतात, आपली आतुरता त्यातून दर्शवतात.  या सगळ्यांच्या मागे गहन आध्यात्मिक अर्थ दडलेला असणार.

     पैल तो गे काऊ कोकताहे ।

     शकुन गे माये सांगताहे ॥१॥

उड उड रे काऊ तुझे सोन्यानें मढवीन पाऊ ।

पाहुणे पंढरीरावो घरा कैं येती ॥२॥

      दहिंभाताची उंडी लावीन तुझे तोंडी ।

      जीवा पढिये तयाची गोडी सांग वेगी ॥३॥

दुधें भरूनी वाटी लावीन तुझें वोंठी ।

सत्य सांगे गोठी विठो येईल कायी ॥४॥

     आंबिया डहाळी फळें चुंबी रसाळीं ।

      आजिचे रे काळीं शकुन सांगे ॥५॥

ज्ञानदेव म्हणे जाणिजे ये खुणें ।

भेटती पंढरीराये शकुन सांगे ॥६॥

http://www.aathavanitli-gani.com/Song/Pail_To_Ge_Kau

खाली दिलेल्या अभंगात त्यांनी सगुण आणि निर्गुण रूपांना एकत्र आणले आहे. विठ्ठलाच्या दिव्य तेजस्वी रूपाची शोभा केवळ अवर्णनीय आहे असे सांगून झाल्यावर पुढच्या कडव्यातल्या शब्दांवरून 'कानडा हो विठ्ठलू'ची मूळ भाषा कानडी होती त्यामुळे पुढे 'बोलणेच खुंटले' आणि 'शब्देविण संवादू' झाला असे कोणाला कदाचित वाटेल, पण ते तसे नाही. कानडा या शब्दाचा अर्थ या अभंगात 'आपल्याला न समजण्यासारखा, अगम्य, अद्भुत' असा आहे. तो नाना त-हेची नाटके रचत असतो, त्याची लीला दाखवीत असतो. ती पाहून मन थक्क होऊन जाते. त्याच्या दिव्य तेजाने डोळे दिपतात,  त्याचे अवर्णनीय लावण्य पाहून मन मुग्ध होते. अवाक् झाल्यामुळे बोलायला शब्द सांपडत नाहीत, पण मनोमनी संवाद होतो. त्याच्या दर्शनाने दिग्मूढ होऊन कांही कळेनासे झाले. पाया पडायला गेले तर पाऊल सांपडेना इतकेच नव्हे तर त्याचे अमूर्त रूप आंपल्याकडे पाहते आहे की पाठमोरे उभे आहे ते सुध्दा समजत नाही. त्याला भेटण्यासाठी दोन्ही हांतानी कवटाळले पण मिठीत कांहीच आले नाही. असा हा 'कानडा हो विठ्ठलू' आहे. शरीरातील इंद्रियांकरवी तो जाणता आला नाही पण हृदयाने त्याचा रसपूर्ण अनुभव घेतला. असे त्याचे अवर्णनीय वर्णन ज्ञानोबारायांनी या अभंगात केले आहे. या अभंगाला अत्यंत मधुर अशी चाल पं.हृदयनाथ मंगेशकरांनी लावली आहे. त्यांच्याच 'भावसरगम' या कार्यक्रमात त्यांनी हा अभंग गातांना त्याविषयी ही माहिती सांगितली.

पांडुरंगकांती दिव्य तेज झळकती ।

रत्‍नकीळ फांकती प्रभा ।

अगणित लावण्य तेजःपुंजाळले ।

न वर्णवे तेथीची शोभा ॥१॥

    कानडा हो विठ्ठलु कर्नाटकु ।

    तेणें मज लावियला वेधु ।

    खोळ बुंथी घेऊनि खुणाची पालवी ।

    आळविल्या नेदी सादु ॥२॥

शब्देंविण संवादु दुजेंवीण अनुवादु ।

हें तंव कैसेंनि गमे ।

परेहि परतें बोलणें खुंटलें ।

वैखरी कैसेंनि सांगें ॥३॥

   पाया पडूं गेलें तंव पाउलचि न दिसे ।

   उभाचि स्वयंभु असे ।

   समोर कीं पाठिमोरा न कळे ।

   ठकचि पडिलें कैसें ॥४॥

क्षेमालागी जीव उतावीळ माझा ।

म्हणवूनि स्फुरताती बाहो ।

क्षेम देऊं गेलें तंव मीचि मी एकली ।

आसावला जीव राहो ॥५॥

http://www.aathavanitli-gani.com/Song/Pandurang_Kanti_Divya_Tej

संत तुकाराम आणि संत नामदेव यांनी विठ्ठलाच्या नामाचा घोष, त्याच्या रूपाचे दर्शन वगैरेंमधला आनंद दाखवून दिला. संत ज्ञानेश्वरांनीही तो दाखवलाच, पण खाली दिलेल्या अभंगात ते सांगतात की त्याच्या सान्निध्यामुळे वातावरणात एक अद्भुत सुगंध दरवळला. मला त्यामधून त्याचे आगमन झाल्याचे समजले आणि पुढे होऊन त्याचे दर्शन घेतल्यावर तर माझे देहभान हरपून गेले. हे गोड गाणे लतादीदी आणि किशोरीताई या दोघींनीही गायिले आहे.

अवचिता परिमळू, झुळुकला अळुमाळू ।

मी म्हणु गोपाळू, आला गे माये ॥१॥

   चांचरती चांचरती बाहेरी निघाले ।

   ठकचि मी ठेलें काय करू ॥२॥

तो सावळा सुंदरू कांसे पितांबरू ।

लावण्य मनोहरू देखियेला ॥३॥

    बोधुनी ठेलें मन तव जालें आन ।

    सोकोनी घेतले प्राण माझे गे माये ॥४॥

बाप रखुमादेवीवरू विठ्ठल सुखाचा ।

तेणें काया मने वाचा वेधियेलें ॥५॥

http://www.aathavanitli-gani.com/Song/Avachita_Parimalu

.  . . . . .  . . . . . . . . . . . .  . . . (क्रमशः)

विठ्ठल किती गावा ? (भाग ५)

विठ्ठलाला पाहतांना आपली काय अवस्था होते, देहभान हरपून जाते, मन मुग्ध होते वगैरे अनुभव संत ज्ञानेश्वरांनी त्यांच्या अभंगात सांगितले आहेत. संत तुकाराम आणि संत नामदेवांनीसुध्दा वेगळ्या पध्दतीने असेच काहीसे सांगितले आहे. हे आपण यापूर्वीच्या भागांमध्ये पाहिले. इतर संतमंडळींचे अभंग या भागात पाहू.

संत एकनाथ महाराज तर काया ही पंढरी आत्मा हा विठ्ठल असे ते पांडुरंगाशी एकरूप झाले होते. विठ्ठल हा वेगळा कोणी नसून आपला अंतरात्मा आहे असे तत्वज्ञान त्यांनी या अभंगात सांगितले आहे. त्या अनुषंगाने भावभक्ती म्हणजे चंद्रभागा नदीतले पाणी, दया क्षमा शांती हे गुण म्हणजे तिच्या तीरावरले वाळवंट, ज्ञान ध्यान पूजा विवेक म्हणजे वाद्याचा नाद, पाच ज्ञानेंद्रिये आणि पाच कर्मेंद्रिये हे सगळे मिळून झालेले शरीर म्हणजेच पंढरपूर अशी एकाहून एक वरचढ रूपके त्यांनी या अभंगात दिली आहेत. थोडक्यात सांगायचे झाल्यास विठ्ठलाच्या दर्शनासाठी दूर पंढरपुराला जाण्याची गरज नाही. तो या इथे तुमच्या शरीरात आत्म्याच्या रूपाने सदैव वास करत असतो असे त्यांना सांगायचे आहे असे दिसते.

काया ही पंढरी आत्मा हा विठ्ठल ।

नांदतो केवळ पांडुरंग ॥१॥

   भाव-भक्‍ति भीमा उदक ते वाहे ।

   बरवा शोभताहे पांडुरंग ॥२॥

दया क्षमा शांती हेंचि वाळुवंट ।

मिळालासे थाट वैष्णवांचा ॥३॥

    ज्ञान ध्यान पूजा विवेक आनंद ।

    हाचि वेणुनाद शोभतसे ॥४॥

दश इंद्रियांचा एक मेळ केला ।

ऐसा गोपाळकाला होत असे ॥५॥

   देखिली पंढरी देहीं-जनी-वनीं ।

   एका जनार्दनी वारी करी ॥६॥

www.aathavanitli-gani.com/Song/Kaya_Hi_Pandhari

संत कान्होपात्रा ही एका गणिकेची मुलगी होती, पण चिखलातून कमळ उगवावे याप्रमाणे ती वेगळी होती. आईचा पेशा न पत्करता तिने विठ्ठलाची भक्ती केली. या अभंगात तिने विठ्ठलाला आपला सखा म्हणून त्यालाच आपले रक्षण करण्याची विनंती केली आहे.

अगा वैकुंठीच्या राया ।

अगा विठ्ठल सखया ॥१॥

   अगा नारायणा ।

   अगा वासुदेवनंदना ॥२॥

अगा पुंडलिक वरदा ।

अगा विष्णू तू गोविंदा ॥३॥

    अगा रखुमाईच्या कांता ।

    कान्होपात्रा राखी आता ॥४॥

http://www.aathavanitli-gani.com/Song/Aga_Vaikunthichya_Raya

"ऊस डॊंगापरी रस नोहे डोंगा, काय भुललासी वरलीया रंगा?" यासारख्या अभंगांमधून समाजाला निरुत्तर करणारा प्रश्न विचारणा-या संत चोखा मेळा यांनी विठ्ठलाच्या नामाच्या गजराने दुमदुमलेल्या पंढरपूर नगरीचे वर्णन असे केले आहे. विठ्ठलाचा नामघोष. त्याचे भजन कीर्तन वगैरेंची त्यांनासुध्दा किती गोडी होती हे यात दिसते.

विठ्ठल विठ्ठल गजरी गजरी ।

अवघी दुमदुमली पंढरी ॥१॥

  होतो नामाचा गजर ।

  दिंड्या पताकांचा भार ॥२॥

निवृत्‍ती ज्ञानदेव सोपान ।

अपार वैष्णव ते जाण ॥३॥

    हरि कीर्तनाची दाटी ।

    तेथें चोखा घाली मिठी ॥४॥

संत चोखा मेळा यांची पत्नी संत सोयराबाईसुध्दा परम विठ्ठलभक्त होती. तिनेही स्वतः सुंदर अभंग लिहिले आहेत, पण त्यांच्या शेवटच्या ओळीत स्वतःचा उल्लेख मात्र चोखियाची महारी असा केला आहे. या काहीशा अपरिचित कवयित्रीचे दोन प्रसिध्द अभंग खाली दिले आहेत. विठोबाचे नाम गायिल्याने संसार सुखाचा होईल, कामक्रोध आदि गळून जातील वगैरे जो उपदेश इतर संतांनी केला होता तोच तिच्या पहिल्या अभंगांमध्येही आहे. विठ्ठलाच्या दर्शनामुळे मीपण गळून पडले, देहभान राहिले नाही वगैरे मनाची उन्मन झालेली अवस्था दुस-या अभंगात वर्णलेली आहे. तेराव्या शतकातल्या संत कान्होपात्रा, संत चोखामेळा आणि संत सोयराबाई या व्यक्ती त्या काळातल्या समाजाच्या तळागाळातल्या समजल्या जात होत्या असे त्यांच्यासंबंधी असलेल्या माहितीत सांगितले जाते. यावरून त्या बहुधा अशिक्षित असाव्यात असे वाटेल, पण हे अभंग पाहिले तर असे दिसते की त्यांनासुध्दा मराठी भाषा उत्तम प्रकारे अवगत होती आणि त्यांनी चांगल्या साहित्यरचना करून ठेवल्या आहेत.

सुखाचें हें नाम आवडीनें गावें ।

वाचे आळवावें विठोबासी ॥१॥

    संसार सुखाचा होईल निर्धार

    नामाचा गजर सर्वकाळ ॥२॥

कामक्रोधांचें न चलेचि कांही ।

आशा मनशा पाहीं दूर होती ॥३॥

     आवडी धरोनी वाचें म्हणे हरिहरि ।

     म्हणतसे महारी चोखियाची ॥४॥

http://www.aathavanitli-gani.com/Song/Sukhache_He_Naam

अवघा रंग एक झाला । रंगि रंगला श्रीरंग ॥१॥

  मी तूं पण गेले वाया । पाहतां पंढरीच्या राया ॥२॥

नाही भेदाचे ते काम । पळोनि गेले क्रोध काम ॥३॥

   देही असोनि विदेही । सदा समाधिस्त पाही ॥४॥

पाहते पाहणें गेले दूरी । म्हणे चोखियाची महारी ॥५॥

http://www.aathavanitli-gani.com/Song/Avagha_Rang_Ek_Jhala

 . . .. .  . . ..  . . . . . . . . . . . . (क्रमशः)

विठ्ठल किती गावा ? (भाग ६)

"त्वमेव माता पिता त्वमेव .." असा एक संस्कृत श्लोक आहे, "तुमही हो माता पिता तुमही हो। ..." असे त्याचे हिंदीमधले रूपांतरही प्रसिध्द आहे. "देव हाच आपला माता, पिता. भ्राता. त्राता, मित्र, सखा वगैरे सगळे काही असतो." किंवा "माता, पिता. भ्राता. त्राता, मित्र, सखा वगैरे सगळी रूपे घेऊन देवच आपल्या पाठीशी सदैव उभा असतो." अशी सुवचने ऐकण्यात आणि वाचण्यात येत असतात. सर्वव्यापी असा एकच परमेश्वर या सर्वांमध्ये अभिप्रेत असतो. पण संत नामदेव मात्र त्यांच्या परमप्रिय विठ्ठलाला या सर्व आप्तेष्टांच्या रूपांमध्ये तर पहातातच, शिवाय तीर्थक्षेत्रासारखे ठिकाण आणि देवपूजेसारखा विधी हे देखील खालील अभंगाप्रमाणे त्यांना विठ्ठलमय झालेले दिसतात.

तीर्थ विठ्ठल, क्षेत्र विठ्ठल । देव विठ्ठल, देवपूजा विठ्ठल ॥१॥

   माता विठ्ठल, पिता विठ्ठल । बंधु विठ्ठल, गोत्र विठ्ठल ॥२॥

गुरू विठ्ठल, गुरुदेवता विठ्ठल । निधान विठ्ठल, निरंतर विठ्ठल ॥३॥

   नामा म्हणे मज विठ्ठल सापडला । म्हणुनि कळिकाळा पाड नाही ॥४॥

http://www.aathavanitli-gani.com/Song/Tirtha_Vitthal_Kshetra_Vitthal

सर्व विश्वात भरलेला एकच परमेश्वर असला तरी हिंदू धर्मामध्ये त्याची उपासना अनेक नावांनी केली जाते. त्यातही लक्ष्मीनारायण आणि शंकरपार्वती अशा पतिपत्नींच्या काही जोड्या आहेत. त्यांच्यातल्या लक्ष्मी, पार्वती आणि अंबाबाई, भवानी, दुर्गा, काली वगैरे त्यांची रूपे मातेच्या ठिकाणी मानली जातात. भगवान विष्णू, महादेव, मारुती, गणपती आदि पुरुष देवांना कोणी "आई" अशी साद घातलेली सहसा ऐकण्यात किंवा वाचण्यात येत नाही. विठ्ठल हे भगवंताचे रूप मात्र याला अपवाद म्हणावे लागेल. विठोबा हा देवच मुळी त्याच्या भक्तांना फार जवळचा, अगदी घरातल्या व्यक्तीसारखा वाटतो. तो कुठे तरी दूर स्वर्गात, कैलास पर्वतावर किंवा वैकुंठधामामध्ये वास करत नसून त्याच्या भक्तांच्या अगदी जवळपास असतो. घरातल्या माणसांमध्येसुध्दा आईच सर्वांना अत्यंत जवळची असते. यामुळे अनेक संतांनी विठ्ठलाला प्रेमाने आई असे संबोधले आहे.

संत नामदेवांनीच लिहिलेल्या विठोबाच्या आरतीमध्ये त्याला आईच्या रूपामध्ये येण्याचे आवाहन त्यांनी केले आहे. आईच्या येण्याची आपण किती आतुरतेने वाट पहात आहोत हे लिहिल्यानंतर विठोबाची स्तुतीही केली आहे.  एका अभंगामध्येसुध्दा नामदेवांनी असेच आवाहन करतांना विठ्ठलाला फक्त स्वतःची आई न म्हणता सर्व विश्वाची जननी असे संबोधित केले आहे आणि फक्त स्वतःला येऊन भेटण्याऐवजी सर्व भक्तांचा उध्दार करायला सांगितले आहे.

येई हो विठ्ठले माझे माऊली ये ॥

निढळावरी कर ठेऊनी वाट मी पाहे ॥ धृ. ॥

   आलिया गेलीया हातीं धाडी निरोप ॥

   पंढरपुरी आहे माझा मायबाप ॥

   येई हो विठ्ठले माझे माऊली ये ॥ १ ॥

पिंवळा पीतांबर कैसा गगनी झळकला ॥

गरुडावरी बैसून माझा कैवारी आला ॥

येई हो विठ्ठले माझे माऊली ये ॥ २ ॥

    विठोबाचे राज आम्हां नित्य दिपवाळी ॥

    विष्णुदास नामा जीवेंभावे ओंवाळी ॥

    येई हो विठ्ठले माझे माऊली ये ॥ ३ ॥

येई वो विठ्ठले भक्तजनवत्सले। करुणाकल्लोळे पांडुरंगे ।।१।।

सजलजलदघन पितांबरपरिधान । येई उद्धरणे केशिराजे भक्तजनवत्सले ।।२।।

नामा म्हणे तू विश्वाची जननी । क्षीराब्धीनिवासिनी जगदंबे ।।३।।

http://www.youtube.com/watch?v=1sqHcGA1f0Q

स्वतःला नामयाची दासी म्हणवून घेणा-या संत जनाबाईंनीसुध्दा विठ्ठलाला विठाबाई करून आईचे स्थान दिले आहे. तिला बोलावणे करतांना तिच्यासोबत भीमा आणि चंद्रभागा यांनाही घेऊन येण्याची विनंती जनाबाईंनी केली आहे. आशा भोसले यांनी गायिलेली या अभंगाची ध्वनिमुद्रिका प्रसिध्द असली तरी हा अभंग मी इतर काही सुप्रसिध्ध गायकांच्या शास्त्रीय संगीताच्या मैफलींमध्ये सुध्दा आळवून आळवून गायिलेला ऐकला आहे.

येग येग विठाबाई, माझे पंढरीचे आई ॥१॥

   भीमा आणि चंद्रभागा, तुझे चरणीच्या गंगा ॥२॥

इतुक्यासहित त्वां बा यावें, माझे रंगणी नाचावें ॥३॥

    माझा रंग तुझे गुणीं, म्हणे नामयाची जनी ॥४॥

http://www.aathavanitli-gani.com/Song/Yega_Yega_Vithabai

चित्रपट या आजच्या युगामधल्या माध्यमातले प्रसिध्द गीतकार स्व.जगदीश खेबूडकर यांनी लिहिलेल्या एका गीतामध्ये त्यांनीसुध्दा "विठुमाऊली" अशी साद घालून तिला "तू माऊली जगाची" असे सांगतांनाच आपल्या माउलीत विठ्ठलाची मूर्ती पाहिली आहे.

विठुमाऊली तू माउली जगाची।

माउलीत मूर्ती विठ्ठलाची, विठ्ठला मायबापा ।।ध्रु.।।

काय तुझी माया सांगु शिरीरंगा ।

संसाराचि पंढरी तू केली पांडुरंगा ।

डोळ्यांतून वाहे माय चंद्रभागा।

अमृताची गोडी आज आलीया अभंगा, विठ्ठला पांडुरंगा ।

अभंगाला जोड टाळचिपळ्यांची ।

माऊलीत मूर्ति विठ्ठलाची, विठ्ठला मायबापा ।।१।।

   लेकरांची सेवा केलीस तू आई ।

   कसं पांग फेडू, कसं होऊ उतराई ।

   तुझ्या उपकारा जगी तोड नाही ।

   ओवाळीन जीव माझा सावळे विठाई, विठ्ठला मायबापा ।

   जन्मभरी पूजा तुझ्या पाउलांची ।

   माउलीत मूर्ति विठ्ठलाची, विठ्ठला मायबापा ।।२।।

http://www.youtube.com/watch?v=0bt66pFaMro

 . . . .  . . . . . . . . . . . . .  (क्रमशः)

विठ्ठल किती गावा ? (भाग ७)

गोरा रंग हे सौंदर्याचे एक महत्वाचे लक्षण समजले जाते, किंबहुना बहुतेक वेळा कोणाचेही सौंदर्य ठरवतांना पन्नास टक्क्यांहून जास्त मार्क रंगाला आणि नाक, डोळे, ओठ, गाल वगैरेंना उरलेले मार्क विभागून दिले जातात असे वाटते. आपल्या मुलासाठी मुलगी पहातांना मुलगा जर गोरा असेल तर त्याला अनुरूप म्हणून गोरी मुलगी हवीच आणि मुलगा काळासावळा असला तरी पुढे त्यांना गोरी मुले व्हावीत असे म्हणून त्याचे आईवडीलसुध्दा गोरीच मुलगी पसंत करतात. यामुळे कृत्रिम गोरेपणा देण्यासाठी अंगाला लावायच्या क्रीम्सच्या जाहिरातींचा सारखा भडिमार होत असतो आणि त्या बाजारात खपतातसुध्दा. गोरेपणाचे एवढे स्तोम माजलेले असले तरी भक्तांचा अत्यंत प्रिय असा विठ्ठल मात्र काळा सावळाच आहे. पंढरपुरातल्या देवळातली विठोबाची मूर्ती काळ्या दगडामधून बनवलेली आहेच, गावोगावी असलेल्या विठ्ठलाच्या मंदिरांमध्येही त्या बहुधा काळ्याच दिसतात. संतांपासून ते आजकालच्या गीतकारांपर्यंत सर्वांनी एकमुखाने 'या सावळ्या तनूचे' भरपूर गुणगान केले आहे.

त्याचे सावळे सुंदर रूप सदोदित आपल्या हृदयात राहू दे आणि त्याचे गोड नामस्मरण घडत राहू दे एवढीच आपली एकमेव इच्छा आहे आणि तिची पूर्तता आपण जन्मोजन्मी मागितली आहे, असो संत तुकाराम महाराजांनी खाली दिलेल्या अभंगात सांगितले आहे. पांडुरंगासारखा दयाळू कुठेही शोधून सापडणार नाही अशी त्याची स्तुती करून आपले एवढेसे मागणे तो सहजगत्या देऊन टाकेल असी आशाही त्यांनी व्यक्त केली आहे.

   सावळें सुंदर रूप मनोहर ।

   राहो निरंतर हृदयीं माझे ॥१॥

आणिक कांही इच्छा, आम्हां नाहीं चाड ।

तुझें नाम गोड, पांडुरंगा ॥२॥

    जन्मोजन्मीं ऐसें, मागितलें तुज ।

    आम्हांसी सहज, द्यावें आतां ॥३॥

तुका म्हणे तुज, ऐसे दयाळ ।

धुंडितां सकळ, नाहीं आम्हां ॥४॥

http://www.aathavanitli-gani.com/Song/Savale_Sundar_Roop

माझ्या लहानपणी खूप गाजलेल्या आधुनिक भक्तीगीतांमध्ये सुध्दा सावळ्या विठ्ठलाच्या अनुपम रूपाचे आणि त्याचे दर्शन करताच देहभान हरपून गेल्याच्या अनुभवाचे वर्णन केले आहे. त्याने आपल्यावर कृपा करावी, आपला उध्दार करावा अशी प्रार्थना केली आहे. श्यामलवर्णी विठ्ठलाच्या रूपाचे आणि गुणांचे वर्णन करून असा लाखात एक पति मिळाल्याबद्दल रखुमाईचे भाग्य किती थोर आहे हे तिलाच उद्देशून तिस-या गाण्यात सांगितले आहे. ही अतीशय गोड आणि अर्थपूर्ण गाणी अनुक्रमे कवी रा,ना.पवार, कवी सुधांशु आणि कवयित्री शांताबाई जोशी यांनी लिहिली असली तरी स्व.दशरथ पूजारी यांच्या संगीत दिग्दर्शनाखाली सुमन कल्याणपूर यांनीच ती तीनही गीते गायिली आहेत.

सावळ्या विठ्ठला तुझ्या दारी आले ।

विसरूनी गेले देहभान ।।ध्रु.।।

    गोजिरे हे रूप पाहुनिया डोळां ।

    दाटला उमाळा अंतरि माझ्या ।

    तुकयाचा भाव पाहुनी निःसंग ।

    तारिले अभंग तूच देवा ।।१।।

जगी कितीकांना तारिलेस देवा ।

स्वीकारी ही सेवा आता माझी ।

कृपाकटाक्षाचे पाजवी अमृत ।

ठेव शिरी हात पांडुरंगा ।।२।।

http://www.aathavanitli-gani.com/Song/Saavalya_Vitthala_Tujhya

देव माझा विठू सावळा।  माळ त्याची माझिया गळा ।।ध्रु.।।

    विठु राहे पंढरपुरी, वैकुंठच हे भूवरी ।

    भीमेच्या काठी डुले, भक्तिचा मळा ।।१।।

साजिरे रुप सुंदर, कटि वसे पितांबर।

कंठात तुळशीचे हार. कस्तुरी टीळा ।।२।।

   भजनात विठू डोलतो किर्तनी विठू नाचतो

   रंगूनी जाई पाहूनी भक्ताचा लळा ।।३।।

http://www.aathavanitli-gani.com/Song/Dev_Majha_Vithu_Savala

लाखात लाभले भाग्य तुला ग बाई ।

विटेवरच्या विठ्ठलाची झालिस रखुमाई ।।ध्रु.।।

    मेघासम जो हसरा श्यामल ।

    चंद्राहुनि तो अधिकहि शीतल ।

    नाम जयाचे मुखात येता ।

    रूप दिसे ग ठायी ठायी ।।१।।

भक्‍तांचा जो असे आसरा ।

या विश्वाचा हरी मोहरा ।

क्षणात इकडे क्षणात तिकडे ।

हाकेला ग धाव घेई ।।२।।

http://www.aathavanitli-gani.com/Song/Vitevarachya_Vitthalachi

गीतकार पी.सावळाराम यांचे हे गाणे माझ्या लहानपणी म्हणजे आकाशवाणीच्या जमान्यात खूप लोकप्रिय होते. त्यातही विठ्ठलाच्या सावळ्या आणि दिव्य अशा रूपाचे वर्णन केले आहे. या गाण्यातली भक्ती संत मीराबाईने केली होती तशी मधुरा भक्ती आहे हे दाखवण्यासाठी त्यांनी राधेचे उदाहरण दिले आहे. शेवटच्या कडव्यात संत जनाबाईचे उदाहरण देऊन त्या भक्तीमधले आध्यात्मही दाखवले आहे.

विठ्ठला, समचरण तुझे धरिते ।

रूप सावळे दिव्य आगळे अंतर्यामी भरते ।।ध्रु.।।

    नेत्रकमल तव नित फुललेले ।

    प्रेममरंदे किती भरलेले ।

    तव गुण-गुंजी घालीत रुंजी ।

    मानस-भ्रमरी फिरते ।।१।।

अरुण चंद्र हे जिथे उगवती ।

प्रसन्‍न तव त्या अधरावरती ।

होऊन राधा माझी प्रीती ।

अमृतमंथन करिते ।।२।।

    जनी लाडकी नामयाची ।

    गुंफुन माला प्राणफुलांची ।

    अर्पुन कंठी मुक्‍तीसाठी ।

    अविरत दासी झुरते ।।३।।

http://www.aathavanitli-gani.com/Song/Vitthala_Samacharan_Tujhe

स्व,माणिक वर्मा यांच्या गोड आवाजातले खाली दिलेले गाणेसुध्दा माझ्या लहानपणी खूप लोकप्रिय होते. त्यातही विठ्ठलाच्या सावळ्या आणि दिव्य अशा रूपाचे वर्णन केले आहे. या गाण्यातली भक्तीसुध्दा थोडीशी मधुरा भक्ती वाटते.

विठ्ठला रे, तुझे नामी, रंगले मी रंगले मी ।

विठ्ठला रे, रूप तुझे साठविते अंतर्यामी ।।ध्रु।।

    तुझ्या कीर्तनाचा गंध, करितसे जीव धुंद ।

    पंढरीचा हा प्रेमानंद, भोगिते मी अंतर्यामी ।।१।।

तुझी सावळीशी कांती, पाडी मदनाची भ्रांती ।

ध्यान तुझे लावियले, सुंदराचा तूच स्वामी ।।२।।

    तुझ्या भजनी रंगता, न उरे काम धाम चिंता ।

    रुक्मिणीच्या रे सखया कांता, मोहरते मी रोमरोमी ।।३।।

http://www.aathavanitli-gani.com/Song/Vitthala_Re_Tujhe_Nami

.  . . .  . . . . . . .  . . . . .  (क्रमशः)

विठ्ठल किती गावा ? (भाग ८ - अंतिम)

दरवर्षी आषाढी एकादशीच्या सुमाराला विठ्ठलाचे अभंग आणि भक्तीगीते यांचे सुरेल असे कार्यक्रम आयोजित केले जातात. बहुतेक वेळा त्यातल्या एकाद्या कार्यक्रमाला मी हजेरी लावतो. याचे मुख्य कारण म्हणजे मला ते अभंग, ती गाणी ऐकायला आवडतात. मला ती का आवडतात हे एक गूढ आहे. विठोबाचे नाव उच्चारल्याने आणि त्याचे दर्शन घेतल्याने अतीव आनंद होतो, देहभान हरपून जाते वगैरे वर्णने संतमंडळींनी केली आहेतच, माडगूळकर आणि खेबूडकरांसारख्या गीतकारांनीही केली आहेत. तसा थोडा फार अनुभव आपल्याला येतो असे सांगणारी माणसे भेटतात, देवळांमध्ये दर्शनाला आलेल्या काही भाविक लोकांच्या चेहे-यावर ते भाव उमटलेले दिसतात, पण मला स्वतःला मात्र असा कोणताच अनुभव आला नाही. कुठल्याचे देवाचे नाव घेताच मिठाई खाल्ल्याचा भास झाला नाही किंवा त्याच्याकडे पहात असतांना आजूबाजूला काय चालले आहे याची जाणीवही राहू नये असे काही झाले नाही. स्वर्ग, नरक, पुनर्जन्म, मोक्ष वगैरेंमध्ये मला काडीएवढाही इंटरेस्ट कधी वाटला नाही आणि कदाचित त्यामुळे पापपुण्याचा हिशोब ठेवणारा चित्रगुप्त आणि त्यावरून फैसला करणारा यमधर्म यांचेही महत्व वाटले नाही. देवाचे नुसते नाव जिभेवर घेतले किंवा त्याचे चित्र डोळ्यांनी पाहिले की पापाच्या राशी जळून जातात आणि पुण्याचे डोंगर उभे राहतात हे तर मला कधीच पटले नाही. पण असे असले तरी भजन, अभंग, भक्तीगीते वगैरे ऐकतांना मला खूप चांगले वाटते आणि मी त्यात इतके समरस होऊन ते गायन ऐकतो की क्वचित कधी तिथल्या श्रोत्यातला एकादा मुलगा किंवा मुलगी जाता जाता माझ्याही पाया पडून जाते.

गेल्या वर्षी आषाढी एकादशीच्या सुमाराला मी पुण्याला असतांना तिथे पण एक चांगला कार्यक्रम पाहिला होता आणि त्याबद्दल या ब्लॉगवर लिहिलेही होते. या वर्षी तर एकादशीच्या दहा बारा दिवसांपूर्वीच त्यानिमित्याने वाशीला पहिला सांगीतिक कार्यक्रम होऊन गेला. त्या वेळी सादर केली गेलेली गाणी ऐकता ऐकता त्या अनुरोधाने मला आणखी काही प्रसिध्द गाणी आठवत गेली. तेंव्हा त्यांचेच एक संकलन करायचे ठरवले. मराठी भाषेतच अशी गीते आणि अभंग असंख्य आहेत, त्यातली माझ्या माहितीतली आणि आवडती अशी काही गाणी मी या लेखमालिकेसाठी निवडली.

'विठ्ठल किती गावा ?' असे या लेखाचे शीर्षक ठेवले असल्यामुळे ज्या गीतांमध्ये विठोबाच्या गायनभक्तीचा उल्लेख आहे अशी गाणी आणि अभंग पहिल्या दोन भागात निवडले. यात संत तुकाराम महाराजांचे चार अभंग आणि स्व.माणिक वर्मा यांनी गायिलेली दोन भक्तीगीते होती. संत नामदेवांनी लिहिलेले सहा अभंग तिस-या भागात घेतले होते. त्यातले तीन विठ्ठलाच्या दर्शनासंबंधी आणि तीन त्याच्या नावाच्या उच्चारावर लिहिलेले होते. चौथ्या भागात संत ज्ञानेश्वरांनी लिहिलेले सहा अभंग घेतले होते. यात सगुण आणि निर्गुण अशा विठ्ठलाच्या दोन्ही प्रकारच्या रूपांमधून मिळणा-या अवर्णनीय आनंदाचे वर्णन ज्ञानदेवांनी केले आहे. संत एकनाथ, संत कान्होपात्रा, संत चोखामेळा आणि त्यांची पत्नी संत सोयराबाई यांचे अभंग पाचव्या भागात घेतले होते. विठ्ठलाला मातेच्या जागी मानून त्याला विठू माउली, विठाबाई वगैरे नावांनी संबोधन करून लिहिलेले अभंग आणि गीते सहाव्या भागात घेतली होती. विठ्ठलाच्या सावळ्या पण मनोहर अशा रूपाचे वर्णन करणारे अभंग आणि गीते सातव्या भागात गोळा केली होती. आता निरनिराळ्या वैशिष्ट्यपूर्ण प्रकारांची राहिलेली गीते या आठव्या भागात एकत्र करून मी ही अष्टपदी संपवत आहे.  

विठोबाला 'माउली' असे संतांनी म्हंटले आहे, अर्थातच ही संतमंडळी त्याची आवडती 'लेकरे' झाली. अशा या लेकुरवाळ्या विठ्ठलाचे वर्णन खाली दिलेल्या अभंगात केले आहे. त्यात संत जनाबाईंनी हे वर्णन केले असल्यामुळे त्यांच्या काळामधले निवृत्तीनाथ, ज्ञानेश्वर, सोपानदेव, मुक्ताबाई, गोरा कुंभार, चोखा मेळा, जीवा, बंका आणि नामदेव यांचे उल्लेख या अभंगात आहेत. संत एकनाथ आणि संत तुकाराम हे त्यानंतरच्या शतकांमध्ये होऊन गेले. या अभंगाच्या शेवटी 'जनी म्हणे' असे लिहिले असले तरी 'नामयाची जनी' अशी त्यांची नेहेमीसारखी सही नाही. कदाचित "संत जनाबाईंनी असा विचार केला असेल" अशी कल्पना करून हा अभंग आणखी कोणी तरी लिहिला असेल.

विठु माझा लेकुरवाळा । संगे गोपाळांचा मेळा ।।

  निवृत्‍ती हा खांद्यावरी, सोपानाचा हात धरी ।।१।।

  पुढे चाले ज्ञानेश्वर, मागे मुक्‍ताबाई सुंदर ।।२।।

गोराकुंभार मांडीवरी, चोखा जीवा बरोबरी ।।३।।

बंका कडेवरी, नामा करांगुली धरी ।।४।।

   जनी म्हणे गोपाळा, करी भक्‍तांचा सोहळा ।।५।।

http://www.aathavanitli-gani.com/Song/Vithu_Majha_Lekurvala

संत नामदेव महाराज विठ्ठलाचे लाडके भक्त होते. त्यांची विठ्ठलाशी इतकी जवळीक होती की त्याचे गुणगान करणे, दर्शन करणे एवढ्यावरच ते थांबले नाहीत, त्याच्याशी एकेरीवर येऊन (खोटे खोटे) भांडलेसुध्दा. असेच थोडेसे उद्दामपणाचे वाटणारे गा-हाणे त्यांनी खाली दिलेल्या अभंगात केले आहे. त्यांनी या अभंगात विठ्ठलाला जवळ जवळ जाबच विचारला आहे.

पंढरी निवासा सख्या पांडुरंगा ।

करी अंग संगा, भक्‍ताचिया ॥१॥

    भक्‍त कैवारीया होसी नारायणा ।

    बोलता वचना, काय लाज ॥२॥

मागे बहुतांचे फेडियले ऋण ।

आम्हासाठी कोण, आली धाड ॥३॥

    वारंवार तुज लाज नाही देवा ।

    बोल रे केशवा, म्हणे नामा ॥४॥

http://www.aathavanitli-gani.com/Song/Pandhari_Nivasa_Sakhya

कवीवर्य ग.दि.माडगूळकरांनी चित्रपटांसाठी लिहिलेल्या काही गीतांमध्ये संतांच्या रचनांमधला पूर्वापार भाव सुंदर रीत्या आणला आहे. सकाळी उठल्यानंतर भूपाळी गाऊन देवाची प्रार्थना करून त्यालाही जागवायचे अशी परंपरा आहे. 'उठा उठा हो गजमुख' यासारख्या पारंपारिक रचना आणि 'घनःशायामसुंदरा श्रीधरा अरुणोदय झाला' यासारख्या 'अमर भूपाळ्या' प्रसिध्द आहेत. विठ्ठलाला जाग आणण्यासाठी गदिमांनी लिहिलेली भूपाळी खाली दिली आहे.

प्रभातसमयो पातला, आता जाग बा विठ्ठला ।।ध्रु.।।

  दारी तव नामाचा चालला गजरू ।

  देव-देवांगना गाती नारद-तुंबरू ।

  दिंड्या-पताकांचा मेळा, तुझिया अंगणि थाटला ।।१।।

दिठी दिठी लागली तुझिया श्रीमुखकमलावरी ।

श्रवणिमुखी रंगली श्रीधरा, नामाची माधुरी ।

प्राणांची आरती, काकडा नयनी चेतविला ।।२।।

स्व.ग.दि.माडगूळकरांनीच लिहिलेले एक अप्रतिम गीत अजरामर झालेले आहे. हे अत्यंत भावपूर्ण आणि अर्थपूर्ण गीत मला इतके आवडले की या एका गीतातल्या शब्दरचनेच्या मागे दडलेला अर्थ समजावून सांगण्यासाठी मी एक स्वतंत्र लेखमाला लिहिली होती. एक कुंभार आणि त्याने बनवलेली गाडगीमडकी यांच्या रूपकामधून त्यांनी परमेश्वर आणि मनुष्यप्राणी, आत्मा आणि व्यक्तीमत्व यांचे चित्रण या गीतात केले आहे.

फिरत्या चाकावरती देसी मातीला आकार ।

विठ्ठला, तू वेडा कुंभार ।।ध्रु.।।

   माती, पाणी, उजेड, वारा,  तूच मिसळसी सर्व पसारा ।

   आभाळच मग ये आकारा ।

   तुझ्या घटांच्या उतरंडीला, नसे अंत, ना पार ।।१।।

घटाघटांचे रूप आगळे, प्रत्येकाचे दैव वेगळे ।

तुझ्याविना ते कोणा नकळे ।

मुखी कुणाच्या पडते लोणी, कुणा मुखी अंगार ।।२।।

   तूच घडविसी, तूच फोडिसी, कुरवाळिसि तू, तूच ताडीसी ।

   न कळे यातुन काय जोडीसी ।

   देसी डोळे परि निर्मिसी तयांपुढे अंधार ।।३।।

स्व.वसंत प्रभू यांचे संगीत दिग्दर्शन आणि कवी पी.सावळाराम यांची शब्दरचना यांच्या संगमामधून अत्यंत अवीट अशा गोडीची अनेक भावगीते मराठी भाषिक रसिकांना मिळाली आहेत. त्यात काही गीते विठ्ठलरखुमाईंच्या संबंधी आहेत, पण त्यात सामाजिक आशय, मानवता वगैरे विषयांना वाचा फोडली आहे.  परंपरागत समजुतीप्रमाणे टाळ कुटून भजन न करता आणि देवदर्शनासाठी पंढरीची वारी न करता, आपले रोजचे जीवन मंगलमय ठेवल्यानेसुध्दा देव प्रसन्न होतो असा भाव खाली दिलेल्या पहिल्या गाण्यात आहे.

विठ्ठल तो आला, आला, मला भेटण्याला ।

मला भेटण्याला आला, मला भेटण्याला ।।ध्रु.।।

    तुळशी-माळ घालुनि गळा, कधी नाही कुटले टाळ ।

    पंढरीला नाही गेले, चुकूनिया एक वेळ ।

    देव्हार्‍यात माझे देव. ज्यांनी केला प्रतिपाळ ।

    चरणांची त्यांच्या धूळ, रोज लावी कपाळाला ।।१।।

सत्य वाच माझी होती, वाचली न गाथा पोथी ।

घाली पाणी तुळशीला, आगळीच माझी भक्‍ती ।

शिकवण मनाची ती,  बंधुभाव सर्वांभूती ।

विसरून धर्म जाती, देई घास भुकेल्याला ।।२।।

http://www.aathavanitli-gani.com/Song/Vitthal_To_Aala_Aala

हे गाणे परंपरागत प्रथांना सरळ सरळ धक्का देणारे असल्यामुळे ते ऐकून लहान मुलांच्या मनांवर 'वाईट संस्कार' होतील म्हणून "त्यांना ते ऐकू देता कामा नये" असा विचार करणारे काही वजीलधारी लोक माझ्या लहानपणी होते. पी.सावळाराम आणि वसंत प्रभू याच जोडीने आणलेल्या खाली दिलेल्या गाण्यात तर त्यांच्या मते कहर झाला होता. "पंढरपूर सोडून विठ्ठलाने निघून जावे" असा आग्रह खुद्द रखुमाईच करते असे या गाण्यात म्हंटले आहे. पण गंमत म्हणजे यातल्या कशाचाच काही अर्थ समजून न घेता त्या निमित्याने 'विठ्ठल' हे नाव कानावर पडते म्हणून हेसुध्दा 'देवाचे गाणे' आहे असे समजणारेही काही लोक त्या काळात होते.

    पंढरीनाथा झडकरी आता, पंढरी सोडून चला ।

    विनविते रखुमाई विठ्ठला ।।ध्रु.।।

ज्ञानदेवे रचिला पाया, कळस झळके वरि तुकयाचा ।

याच मंदिरी आलो आपण प्रपंच करण्या भक्‍तजनांचा ।

भक्‍त थोर ते गेले निघुनी, गेला महिमा तव नामाचा ।

विक्रय चाले देवपणाचा, रहायचे मग इथे कशाला ।।१।।

    धरणे धरुनी भेटीसाठी, पायरीला हरिजन मेळा ।

    भाविक भोंदु पूजक म्हणती, केवळ आमुचा देव उरला ।

    कलंक अपुल्या महानतेला, बघवेना हो रखुमाईला ।

    यायचे तर लवकर बोला, ना तर द्या हो निरोप मजला ।।२।।

http://www.aathavanitli-gani.com/Song/Pandharinatha_Jhadakari

गेले अनेक दिवस पायपीट करून पुढे पुढे जात असलेल्या भक्तजनांच्या सगळ्या दिंड्या आज पंढरपूरला पोचतील. पावसाळ्यात आलेल्या पुरामुळे चंद्रभागेचे वाळवंट संकुचित झालेले असले तरी मिळेल तेवढ्या जागेत  झेंडा रोवून हरिनामाचा गजर करत राहतील. याचे वर्णन करणारे एक गाणे मी लहानपणी शिकलो होतो ते असे होते.

विठूचा, गजर हरिनामाचा, झेंडा रोविला ।

वाळवंटी, चंद्रभागेच्या काठी, डाव मांडिला ॥

याच विषयावरचे भारुडाच्या अंगाने जाणारे एक वेगळे गाणे आता उपलब्ध आहे ते असे आहे.

या विठूचा गजर हरीनामाचा झेंडा रोविला ।

या संतांचा मेळा गोपाळांचा डाव मांडिला ॥१॥

   कौल घेतला लिहून शंभर वर्षे जाण ।

   नांगर धरिला सत्वाचा बैल मन पवनाचा ॥२॥    झेंडा रोविला ।

उखळण प्रेमाची काढिली, स्वस्थ बसुनी सद्‍गुरूजवळी ।

प्याला घेतला ज्ञानाचा, तोच अमृताचा ॥३॥    झेंडा रोविला ।

    पचतत्वांची गोफण, क्रोध पाखरे जाण ।

    धोंडा घेतला ज्ञानाचा करीतसे जागरण ।

    केशवदास म्हणे संतांचा मेळा गोपाळांचा ॥४॥    झेंडा रोविला ।

http://www.aathavanitli-gani.com/Song/Ya_Vithucha_Gajar_Hari

उद्याच्या आषाढी एकादशीला क्षेत्र पंढरपूर इथे जमलेल्या असंख्य भाविकांना इथूनच नमन करून आणि त्यांच्या गजराचा आनंद टेलिव्हिजनवरून पहात ही मालिका आवरती घेत आहे.

.  . . . . .  . . . . . . . . . ..  . (समाप्त)