सॅनफ्रॅन्सिस्कोची सफर

आजकालच्या लहान मुलांना यूएसएबद्दल इत्थंभूत माहिती असते, पण मी शाळेत शिकत असतांना आम्हाला कुठल्या तरी इयत्तेतल्या  भूगोलामध्ये 'अमेरिकेची संयुक्त संस्थाने' या नावाचा एक धडा असायचा.  त्यात जेवढे लिहिलेले असे तेवढेच मला माहीत होते. न्यूयॉर्क हे त्या काळातले जगातील सर्वात जास्त लोकसंख्या असलेले शहर होते, तिथे एंपायर स्टेटसारख्या जगातील सर्वात जास्त उंच इमारती होत्या, जगातील सर्वात उंच असा स्वातंत्र्यदेवतेचा पुतळा होता, संयुक्त राष्ट्रांचे (यूनोचे) ऑफीस तिथे होते वगैरे कारणांमुळे न्यूयॉर्क हे नंबर वन शहर होते. असे असले तरी त्या देशाची राजधानी मात्र वॉशिंग्टन इथे होती. शिकागो इथे स्वामी विवेकानंदांनी एक मस्त भाषण करून सर्वांची मने जिंकली होती एवढ्या कारणासाठी ते शहर लक्षात राहिले होते. त्याशिवाय अमेरिकेच्या पश्चिम किनाऱ्यावर पॅसिफिक महासागराच्या किनारी सॅनफ्रँसिस्को नावाचे मोठे बंदर होते आणि तिथे जगातला सर्वात मोठा पूल होता. आणखी कुठे तरी हॉलीवुड नावाच्या ठिकाणी सगळे इंग्रजी सिनेमे काढले जात असत. त्या काळातल्या परीक्षेत भूगालाच्या पेपरातल्या एकाद्या प्रश्नाला पैकीच्या पैकी मार्क मिळवण्यासाठी एवढी माहिती पुरेशी होती.  शाळा सोडल्यानंतर तिचाही काही उपयोग होणार असेल असे मला तेंव्हा वाटत नव्हते. त्यामुळे मला तरी तेंव्हा अमेरिकेच्या बाबतीत याच्या पलीकडे काही इंटरेस्ट नव्हता.

पण मोठेपणी माझा अनेक प्रकारांनी अमेरिकेशी संबंध येत गेला आणि माझे सामान्यज्ञान वाढत गेले. अकरा वर्षांपूर्वी मी अमेरिकेला पहिली भेट दिली त्या वेळी नायगाराचा धबधबा, न्यूयॉर्क आणि वॉशिंग्टन वगैरेकडचा भाग पाहिला होता. या वर्षी मी लॉसएंजेलिसजवळ असलेल्या टॉरेन्सला आल्यावर थोडेसे हॉलीवुड पाहिले होते. सॅनफ्रॅन्सिस्को या शहराबद्दल मात्र मला लहानपणापासून उत्सुकता होती आणि लॉसएंजेलिसप्रमाणे ते शहरही कॅलिफोर्नियामध्येच असल्यामुळे माझ्या या वेळी पहायच्या यादीत होते.

सॅनफ्रॅन्सिस्को इथे भारताची वकीलात आहे. माझ्या मुलाचे तिथे काही काम निघाले आणि त्या निमित्याने आम्ही सर्वांनीच सॅनफ्रॅन्सिस्कोला जाऊन यायचे ठरले. लॉसएंजेलिसपासून सॅनफ्रॅन्सिस्को सुमारे चारशे मैल दूर आहे, म्हणजे मुंबईहून अहमदाबाद, हैद्राबाद किंवा पणजीपेक्षा थोडेसेच जास्त अंतरावर आहे. मुंबईहून या तीन्ही शहरांना जाण्यासाठी रेल्वे आणि बसेसची सुरेख व्यवस्था आहे. रात्रीचा प्रवास करून सकाळी तिथे पोचायचीही सोय आहे. पण इथे अमेरिकेत त्यातले जे काही आहे ते फारसे सोयिस्कर नसावे. इथे सर्वांकडे स्वतःच्या मोटारी असतातच आणि बहुतेक लोक विमानाने किंवा स्वतः गाडी चालवूनच प्रवास करतात असे समजले.  ज्यांना यातले एकही शक्य नसेल असे लोकच रेल्वे किंवा बसचा विचार करतात.  आम्ही पाच जण होतो. इतक्या सगळ्यांनी विमानाने जाणे महाग पडले असते. त्यामुळे आमचे कारने जायचे ठरले.

एका शनिवारी दुपारी आम्ही रहात असलेल्या टॉरेन्स या गावातून निघालो. आमच्या घरापासून तीन चार मैलांच्या अंतरावरूनच उत्तरेकडे जाणारा महामार्ग जातो. पण आमच्या जीपीएसच्या मनात काय आले कोण जाणे त्याने आम्हाला लॉसएंजेलिसच्या शहरी भागातूनच तासभर फिरवले आणि वीस पंचवीस मैल इकडे तिकडे भटकल्यानंतर आम्ही महामार्गाला लागलो.  कॅलिफोर्नियाच्या या भागात खूप डोंगर आहेत. इथून फक्त वीसपंचवीस मैलांवर घनदाट झाडी आहे. तिथे बऱ्याच वेळा वणवे पेटलेले असतात आणि ते विझवण्यासाठी सरकारला खास मोहिमा उघडाव्या लागतात. तरीही ते आटोक्यात येत नाहीत त्यामुळे रहिवाशांना सुरक्षित जागांवर हलवावे लागते अशा बातम्या नेहमी येत असतात. पण आम्हाला दिसलेले डोंगर मात्र उघडे बोडकेच होते. त्यावर लहान लहान झुडुपे आणि अगदी तुरळक काही मोठी झाडे होती. त्यामुळे वन्य प्राणी दिसण्याची शक्यताच नव्हती. एक बऱ्यापैकी वळणावळणांचा घाट पार केल्यानंतर मात्र सपाट जमीन लागली त्यावर दोन्ही बाजूंना नजर पोचेल तिथपर्यंत शेते पसरली होती. त्या शेतांमध्ये कुठली पिके घेतली जात होती ते काही मला ओळखता आले नाही, पण यांत्रिक शेती असल्यामुळे क्षितिजापर्यंत एकच एक सलग गालिचा पसरल्याचा भास होत होता. बैलजोडी घेऊन शेतात काम करणारा शेतकरी दिसण्याची काही शक्यता तर नव्हतीच, पण एक दोन ठिकाणी मेंढ्या आणि गुरांचे कळप दिसले. त्या दिवशी कुठले यंत्रही तिथे काही हालचाल करतांना दिसले नाही. पाच वाजेपर्यंत सूर्य मावळून काळोख पसरला आणि आम्ही आमच्या गाडीच्या दिव्यांनीच उजळलेले रस्त्यांमधले रिफ्लेक्टर्स पहात मार्गक्रमण सुरू ठेवले.

रात्री दहाच्या सुमाराला आम्ही सॅनफ्रॅन्सिस्कोच्या अलीकडे असलेल्या मिलब्रा नावाच्या गावी जाऊन पोचलो. इंटरनेटवरूनच आम्ही आमची रहाण्याची व्यवस्था तिथल्या एका बी अँड बी घरात केली होती. त्या घराचा पत्ता आणि दरवाजा उघडण्याचे कोडवर्ड्स आम्हाला ई मेलने कळवले गेले होते. घर नंबर शोधत शोधत आम्ही तिथे जाऊन पोचलो. "तिळा तिळा दार उघड" म्हणत ते उघडले तर समोर फक्त खाली उतरण्याच्या पायऱ्या होत्या. चांगल्या पन्नास पायऱ्या उतरून गेल्यावर आणखी एक दरवाजा दिसला, तो उघडून आम्ही आत प्रवेश केला. आम्ही इतक्या खाली उतरून गेलो असलो तरी ते तळघर नव्हते. ते दार्जिलिंगसारख्या डोंगराळ ठिकाणी असतात तसे डोंगराच्या उतारावर बांधलेले घर होते. बाहेरच्या खोलीत एक टेबल आणि पाचसहा खुर्च्या मांडलेल्या होत्या. त्या टेबलावर दूध, साखर, पॉवडर वगैरे चहा कॉफी तयार करण्यासाठी लागणारे पदार्थ ठेवले होते. एका बाजूला स्वयंपाकाचा ओटा होता आणि खणात आवश्यक अशी भांडी ठेवली होती, तसेच त्यांचा उपयोग करून झाल्यावर ती स्वच्छ घासूनपुसून परत ठेवावीत अशा सूचना देणारे फलक होते. आम्हाला इथे कसलीही सेवा मिळणार नव्हती पण आपल्या आपण काही तयार करून खायची सोय होती.

इकडल्या महामार्गांवर रोडसाइड ढाबे नसतात. तीनचारशे मैलांच्या रस्त्यात फक्त एक दोन जागी विश्रांतीस्थाने दिसली आणि तिथे कॉफी किंवा इतर पेये आणि त्यांबरोबर खाण्यासाठी पिझा, बर्गर, रॅप्स, टॉर्टिला यासारखी खाद्ये मिळत होती. आम्ही खाण्यापिण्याचे भरपूर पदार्थ सोबत आणले होतेच, थोडे त्या ठिकाणी घेऊन भूक भागवली होती. बी अँड बीला पोचल्यावर गरमागरम कॉफीबरोबर बिस्किटे, टोस्ट वगैरे खाऊन झोपायची तयारी केली. आतल्या खोलीत पाच लोकांसाठी पुरेशी झोपायची व्यवस्था होती.  दुसऱ्या दिवशी काय काय पहायचे यावर अंथरुणावर पडल्यापडल्या थोडे संशोधन आणि विचार विनिमय केला. मोठ्या शहरांमध्ये 'हॉप ऑन हॉप ऑफ' बसेस असतात, तशीच एक बस घ्यावी असे तेंव्हा वाटले.

रविवारी सकाळी उठून सगळ्यांनी खाऊन पिऊन तयार होण्यात जरा वेळ गेला. आम्ही सॅनफ्रॅन्सिस्कोच्या बाहेर मिलब्रा इथे रहात असल्यामुळे ती पर्यटकांची बस पकडण्यासाठी आधी त्या बसच्या एकाद्या स्टॉपपर्यंत जाणे आवश्यक होते. जिथे गाडी उभी करून बसने पुढे जाता येईल अशी ठिकाणे पाहता 'गोल्डन गेट पार्क' हे एक नाव दिसले. आम्ही जीपीएसच्या आधाराने तिथपर्यंत जाऊन पोचलो. हे पार्क म्हणजे नुसताच प्रचंड विस्तार असलेली बाग आहे आणि त्यात शेकडोंनी मोठमोठाले वृक्ष उभे आहेत. आम्ही गेलो त्या वेळी तिथे अनेक लोक जॉगिंग करत होते. असे धावत किंवा फिरत फिरत तास दीड तास वेळ घालवण्यासाठी ही चांगली जागा होती. आम्ही त्या बागेच्या आतूनच कारमध्ये बसून एक फेरफटका मारला पण आम्हाला मुद्दाम 'पाहण्यासारखे' असे काहीच तिथे आढळले नाही. तिथे आमची गाडी उभी करायला भरपूर जागा असली तरी त्या 'बिगबस'चे नामोनिशाणही दिसले नाही. माणशी पन्नास डॉलर्स घेऊन ते बसवाले असली पंधरा वीस ठिकाणे दाखवत असतील तर एवढी दगदग करण्यापेक्षा आपणच मिळतील तेवढी प्रेक्षणीय ठिकाणे पहायचे ठरवले.

मी लहानपणापासून 'गोल्डन गेट ब्रिज'चे नाव ऐकलेले होते आणि हा पूल त्याच नावाच्या पार्कच्या जवळच असणे अपेक्षित होते म्हणून आम्ही आधी तो पूल पहायचे ठरवून तिकडे आपला मोर्चा वळवला. जीपीएसवर 'गोल्डन गेट ब्रिज' शोधता शोधता आमची गाडी सरळ त्या पुलावरच गेली.  हावडा ब्रिजसारखा हाही एक पोलादी बांधणीचा सस्पेन्शन ब्रिज आहे.  सॅनफ्रॅन्सिस्कोचे आखात (Bay) आणि प्रशांत महासागर यांना जोडणाऱ्या समुद्रधुनीच्या (Strait) मुखाला गोल्डन गेट असे म्हणतात. पॅसिफिक महासागरातून येणाऱ्या बोटी या  मैलभर रुंद अशा अरुंद खाडीतून प्रवेश करतात म्हणून हे अमेरिकेच्या पश्चिम किनाऱ्यावरचे प्रवेशद्वार आहे असे म्हणता येईल. त्या खाडीवर हा पूल बांधला आहे. त्याच्या दक्षिणेच्या बाजूला सॅनफ्रॅन्सिस्को शहर आणि उत्तरेच्या बाजूला मॅरीन कौंटीमधला डोंगर आहे. सुमारे ९००० फूट (पावणेदोन मैल) लांब, ९० फूट रुंद आणि साडेसातशे फूट उंच असा हा पूल १९३७ मध्ये बांधून पूर्ण झाला. त्या वेळी तो जगातील सर्वात लांब केबल सस्पेन्शन ब्रिज होता आणि त्याचे मनोरे जगातील सर्व पुलांमध्ये सर्वात उंच होते. अशा प्रकारे तो सर्वच दृष्टींनी जगातला सर्वात मोठा पूल होता आणि पुढील जवळजवळ पन्नास वर्षे राहिला. ऐंशी वर्षे जुना असलेल्या या पुलावरून आजही रोज एक लाखांहून अधिक वाहने येजा करत असतात. जहाजांना बेमध्ये जाण्यायेण्यासाठी खाडीमधील पाण्यापासून पुलाखाली चार हजार फूट रुंद आणि दोनशे फूट उंच इतकी जागा ठेवली आहे. त्यातून बोटींची ये जा सुरू असते.
 
गोल्डन गेट ब्रिज पार करून पलीकडे गेल्यानंतर व्हिस्टा पॉइंट नावाची जागा आहे. तिथे एका प्रशस्त मोकळ्या जागेत कठडे बांधून पर्यटकांना हिंडण्या फिरण्यासाठी चांगली व्यवस्था केली आहे. जहाजांसाठी खूप उंच खांब बांधून त्यावर हा पूल बांधला असल्यामुळे ही जागासुद्धा चांगल्या उंचीवर आहे. तिथून हा पूल तर दिसतोच शिवाय दूरवर नजर टाकून  सॅनफ्रॅन्सिस्को शहरासह पाचदहा मैलांपर्यंतचा परिसर दिसतो.  इथे रोज हजारोंच्या संख्येने पर्यटक येत असतात. इथे 'The Lone Sailor memorial' या नावाचे एक नाविकांचे स्मारक आहे त्यात एका अमेरिकन सेलरचे प्रतीकात्मक शिल्प आहे. गोल्डन गेटमधून पॅसिफिक महासागरात स्वदेशासाठी गेलेल्या सर्व  दर्यावर्द्यांची प्रतीके दाखवणारी म्यूरल्स या ठिकाणी आहेत. त्यात नौदलाच्या शाखा (the Navy, the Marine Corps, the Coast Guard) तसेच व्यापारी जहाजांवरील नाविक (The Merchant Marine) यांचा समावेश होतो.

व्हिस्टा पॉइंटला तासभर वेळ घालवून फोटोबिटो काढून झाल्यावर आम्ही फिशरमॅन्स व्हार्फला जायचे ठरवले. खरे तर ही जागा खाडीच्या पलीकडल्या बाजूला थोडी समोरच्या बाजूलाच होती आणि आम्ही गोल्डन गेट ब्रिजवरूनच परतून पुन्हा पलीकडे गेलो असतो तर तिथे लवकर पोचलो असतो. पण आमच्या गाडीमधल्या जी पी एसने आम्हाला उलट दिशेने जायला लावले आणि आम्ही तिथल्या डोंगरांमधले सृष्टीसौंदर्य पहात वळसा घालून गेलो. त्या मार्गावर रिचमंड ब्रिज आणि ओकलँड बे ब्रिज हे  सॅनफ्रॅन्सिस्कोच्या आखातावरले आणखी दोन मोठे आणि नवे पूल पहायला मिळाले. तसेच  सॅनफ्रॅन्सिस्को डाऊन टाऊनचे सगळ्या बाजूंनी दर्शन घडले. न्यूयॉर्कमधील मॅनहॅटन किंवा आपल्या मुंबईतल्या नरीमन पॉइंटप्रमाणे सॅनफ्रॅन्सिस्कोच्या या भागात अनेक गगनचुंबी इमारती दाटीवाटीने उभ्या आहेत. त्यांच्या आकारांमध्ये जरा जास्त विविधता असल्यामुळे त्या दुरून पहायला छान वाटतात.

फिशरमॅन्स व्हार्फ हे पूर्वीच्या काळातले मच्छीमारांचे बंदर असणार. आज ते पर्यटकांचे सर्वात आवडते ठिकाण झाले आहे. तिथे समुद्रकिनाऱ्यावर असंख्य लहान लहान दुकानांची एक प्रचंड बाजारपेठ आहे किंबहुना नेहमीच एक कायम स्वरूपाची जत्रा भरलेली असते. त्यात अनेक रेस्तराँ, फूड स्टॉल्स, शोभेच्या किंवा आठवण म्हणून घेऊन जायच्या छोट्यामोठ्या वस्तूंची दुकाने, खेळण्यांची दुकाने वगैरेंची भाऊगर्दी आहे. तसेच रस्त्यावर कसरतीचे किंवा हातचलाखीचे प्रयोग करून दाखवणारे, विदूषकी चाळे करणारे, हातापायाने आणि तोंडाने एकाच वेळा अनेक वाद्ये वाजवून दाखवणारे, तीनचार जण मिळून लोकप्रिय इंग्लिश गाणी गाणारे, त्यावर ठेका धरून नाचणारे, झटपट फोटो काढून देणारे, हुबेहूब रेखाचित्र किंवा व्यंगचित्र (कॅरीकेचर) काढून देणारे असे अनेक कलाकार रस्त्यातच आपली कला सादर करत असतात आणि हजारोंच्या संख्येने जगभरातून आलेले पर्यटक  एका हातात काही तरी धरून ते खात पीत आणि या सगळ्यांचा आनंद घेत गप्पाटप्पा करत निवांत भटकत फिरत असतात. त्यांचे चित्रविचित्र पोशाख, चेहऱ्यावरील रंगरंगोटी आणि हातवारे वगैरे पाहणेसुद्धा खूप मनोरंजक होते. आम्हीही त्या गर्दीत सामील झालो आणि इतरांच्या मौजेचे कारण बनलो.

कॅलिफोर्नियामध्ये खेकडे हा खूप लोकप्रिय खाद्यप्रकार आहे. विशेषतः समुद्रकिनाऱ्यांवरील खाऊगल्ल्यांमध्ये क्रॅबचे अनेक प्रकार खायला मिळतात. आपल्याकडे वडापावचे स्टॉल असावेत तसे क्रॅब फूड पुरवणारे रेस्तराँ जिकडे तिकडे दिसत होते. त्यातले जे सर्वात मोठे आणि पॉश दिसणारे होते त्यात आम्ही शिरलो. प्लेट किंवा थाळीच्या आकाराचे मोठमोठे खेकडे असतात हे मी प्रथमच तिथे ऐकले. असा एक खेकडासुद्धा कदाचित जरा जास्तच झाला असता म्हणून आम्ही अर्धाच घेतला आणि त्याच्या जोडीला इतर काही सर्वसामान्य खाद्यपदार्थ घेतले. भरपूर तेलात तिकडच्या खास मसाल्यांसह खरपूस भाजलेला खेकडा समोर आला तेंव्हा त्याला कसे खायचे हे आधी समजत नव्हते, पण आजूबाजूचे लोक काय करतात हे पाहून आम्ही शिकून घेतले.

सॅनफ्रॅन्सिस्कोच्या आखातात अल्काट्राझ (Alcatraz) नावाचे एक लहानसे बेट आहे. त्या बेटावर एक खूप जुना दीपस्तंभ आहे. तिथे मिलिटरीचे ठाणे होते आणि अतिसुरक्षित असा तुरुंग होता. तिथून कुणीही निसटून जाऊ शकत नाही अशी त्याची ख्याती होती. अत्यंत खतरनाक अशा गुन्हेगारांना तेथे डांबून ठेवले जात असे. आता तेसुद्धा एक पर्यटनस्थळ झाले आहे. हे बेट फिशरमॅन्स व्हार्फ किनाऱ्यावरून समोरच दिसते.  गेट वे ऑफ इंडियापासून एलेफंटा बेटावर जाऊन येण्यासाठी असतात तशा या बेटावर जाऊन येण्यासाठी किनाऱ्यावरून मोटर लाँचेसची सोय आहे. त्याचप्रमाणे इथेही लाँचमध्ये बसवून अर्धापाऊण तास आखातामधून फिरवूनही आणतात. त्या बेटावर जाऊन फिरून येण्याइतका वेळ आमच्याकडे शिल्लक नव्हता म्हणून आम्ही एका लहानशा लाँचमध्ये बसून एक लहानसा फेरफटका मारून आलो.

त्या नौकेत आमच्यासकट जेमतेम दहाबारा प्रवासी होते. तिचा चालक खूपच बोलका आणि मस्तमिजाज होता. त्याने ती नाव चालवत असतांना आजूबाजूला दिसणाऱ्या आगबोटी, पाणबुडी, पूल, बेट, मासे, खेकडे वगैरेंवर खुमासदार भाष्य करत आमचे चांगले मनोरंजन केले. नावेतल्या प्रवाशांना आळीपाळीने बोलावून त्यांच्या हातात नावेचे चाक दिले आणि डोक्यावर कॅप्टनची कॅप घालून फोटो काढू दिले.  एका ठिकाणी एका खडकावर पन्नाससाठ सीलायन्सचा थवा होता. त्यातले बरेचसे निवांतपणे पहुडले होते, पण काहीजणांची खूप दंगामस्ती आणि कर्कश आरडाओरड चालली होती. हे प्राणी दिसायला मुळीच गोंडस नसतात, पण भारतात आपल्याला कधी पहायला मिळत नाहीत म्हणून त्यांचे कौतुक.  या लाँचमधल्या फेरीत आम्हाला गोल्डन गेट ब्रिज आणि अल्काट्राझ आयलंडही जवळून आणि थोडे लक्षपूर्वक पहायला मिळाले.

नौकानयन करून झाल्यावर आम्ही आणखी काही वेळ तिथल्या गर्दीतून फिरत राहिलो. तिथे काही प्रेक्षणीय अशी म्यूजियम्सही होती. ऐतिहासिक काळातल्या आगबोटी आणि एक पाणबुडी किनाऱ्यालगत उभी करून ठेवली होती. हे सगळे नीट पहाण्यासाठी तीन चार दिवस लागले असते. पण इतका वेळ कुणाकडे असतो? आम्हीसुद्धा काही जागा वर वर पाहिल्या तोपर्यंत दिवस मावळायला आला होता आणि पाय दुखायला लागले होते.

दुसरे दिवशी आम्हाला भारतीय वकीलातीत जाऊन आमचे मुख्य काम करायचे होते. तिथे माझ्या अपेक्षेच्या मानाने खूपच चांगली व्यवस्था होती. यापूर्वी मी बर्मिंगहॅमच्य भारतीय वकीलातीचे ऑफीस पाहिले होते तिथे गर्दीचा महापूर होता. आम्हाला त्या इमारतीत शिरणेसुद्धा कठीण झाले होते. सॅनफ्रॅन्सिस्कोच्या कॉन्सुलेटमध्ये मुख्य म्हणजे गर्दी नव्हती, सर्वांना बसायला जागा होती आणि सिक्यूरिटीचा बाऊ नव्हता. आता सरकारी काम म्हणजे काही फॉर्म भरणे आले. त्यावर फोटो चिकटवायचे होते आणि आम्ही ते आणलेले नव्हते. ते लोक फीचे पैसे रोख किंवा क्रेडिट कार्डाने घेत नव्हते. ते मनीऑर्डरसारख्या प्रकाराने ट्रान्स्फर करून त्याची पावती फॉर्मला जोडायची होती. पण गंमत म्हणजे तिथे जवळच सीव्हीएस फार्मसी नावाच्या दुकानाची शाखा होती. तिथे ही सगळी कामे करून झाली. फीचे पैसे पाठवले, पावती घेतली, फोटो काढून त्याच्या प्रिंट्स काढून घेतल्या आणि आम्ही पुन्हा वकीलातीत जाऊन ते फॉर्म दिले.  आता आम्हाला पाहिजे असलेली कागदपत्रे नंतर मिळणार होती.

मधल्या काळात आम्ही पुन्हा सागरकिनाऱ्याजवळ जाऊन तिथे असलेल्या गिरार्डेलीच्या आइस्क्रीमफॅक्टरीमध्ये गेलो. तीसुद्धा एक प्रेक्षणीय जागा आहे. एका मोठ्या हॉलमध्ये एका बाजूला आइस्क्रीम तयार करण्याच्या प्रक्रियेत लागणारी यंत्रसामुग्री व्यवस्थितपणे मांडून ठेवली आहे आणि तिथे बसून खाण्यासाठी किंवा पॅक करून नेण्यासाठी दिसायला आकर्षक आणि खायला चविष्ट असे आयस्क्रीम्सचे अनेक प्रकार अनेक प्रकारच्या काँबिनेशन्समध्ये  उपलब्ध आहेत. ते सगळेच इतके चांगले वाटतात की काय काय घ्यावे ते कळत नाही, पण एकेक डिशसुद्धा इतकी मोठी असते की ती संपवता संपत नाही. आइस्क्रीम खाऊन आम्ही वकीलातीत परत आलो तोवर ती जेवणाच्या सुटीसाठी बंद झाली होती. मग आम्हीपण जेवण करून यायचे ठरवले.

जेवण करण्यासाठी आम्ही तिथल्या चायनाटाऊनमध्ये गेलो. तिथे गेल्यावर मात्र आपण खरेच चीनमध्ये गेल्यासारखे वाटावे इतके सबकुछ चिनी वातावरण होते. दुकानांवरल्या पाट्या आणि आतले बोर्ड चित्रमय चिनी लिपीत होते, तिथले विक्रेते आणि गिऱ्हाइके सगळेच मंगोल वंशाचे चिनी लोक होते आणि ते चँगचिंगमिंगफँग असले काही तरी अगम्य पण खूप बोलत होते. कॅलिफोर्निया हा भाग अमेरिकेच्या पश्चिम किनाऱ्यावर आहे आणि पॅसिफिक महासागराच्या पलीकडल्या बाजूला असलेल्या चीनमधून खूप मोठ्या संख्येने चिनी लोक तिथे येऊन स्थायिक झालेले आहेत. बहुतेक शहरांमध्ये त्यांनी स्वतःच्या वेगळ्या वस्त्या वसवल्या आहेत आणि त्यात न राहणारे चिनी लोकसुद्धा बाजारहाट करण्यासाठी त्यांच्या चायनाटाऊनला जात असतात. तिथे खास चिनी अन्न पदार्थ विकणारी अनेक दुकाने तर आहेतच, त्यांच्या किराणा मालाची, भाज्यांची आणि फळांची दुकानेसुद्धा होती.

आम्ही एक बऱ्यापैकी दिसणारे हॉटेल निवडले. तिथे इंग्रजी समजणारी वेटर होती तिच्या मदतीने आम्हाला रुचतील आणि पचतील असे चिनी खाद्यपदार्थ मागवले. आम्हाला तिथे पोचायला थोडा उशीर झाला होता आणि त्यांच्या खानसाम्यांनाही भुका लागल्या होत्या त्यामुळे आमचे जेवण लगेच समोर आले. थोड्या वेळाने त्यांचे बल्लवाचार्यसुद्धा बाहेर येऊन दुसऱ्या टेबलावर जेवायला बसले.

त्या दिवशी आम्ही सकाळीच आमच्या बी अँड बीमधून चेक औट करून आमचे सामान कारच्या डिकीत ठेवले होते. चायनाटाऊन पाहून आम्ही तडक वकीलातीत गेलो, आमची कागदपत्रे तयार होतीच, ती गोळा केली, परतीच्या वाटेत खाण्यापिण्यासाठी काही तयार खाद्यपदार्थ विकत घेतले, कारची टाकी फुल करून घेतली आणि सॅनफ्रॅन्सिस्कोला टा टा बाय बाय करून परतीच्या प्रवासासाठी प्रयाण केले. 

सॅनफ्रॅन्सिस्कोमध्ये विशेष जाणवण्यासारखी एक गोष्ट दिसली ती म्हणजे तिथला उंचसखल भूप्रदेश (Uneven terrain). या ठिकाणी पॅसिफिक महासागराचा काही भाग जमीनीत घुसून एक आखात तयार झाले आहे तसेच ते सगळ्या बाजूने वेढले जात असतांना समुद्रात घुसलेल्या एका डोंगरावर हे शहर वसवले आहे.  (नकाशा पहा.)  तिथली जमीन कमालीच्या खाचखळग्यांनी भरलेली आहे. आम्हाला तरी कुठेही सलग अशी मोठी सपाट जमीन दिसलीच नाही. बहुतेक रस्त्यांवर इतके कमालीचे चढउतार होते की समोरच्या चौकातले ट्रॅफिक सिग्नल दिसत होते, पण त्याच्या पलीकडे असलेला रस्ता किंवा त्यावरची वाहने दिसत नव्हती, ते सगळे खोल दरीत गडप झाल्यासारखे वाटायचे. चायना टाऊनमधल्या एका गल्लीतल्या इमारतीचा तळमजला शेजारच्या गल्लीतल्या इमारतीच्या गच्चीच्या लेव्हलला होता. शिवाय नो एन्ट्री, नो लेफ्ट, नो राइट वगैरेंचे सिग्नल जिकडे तिकडे लावलेले. त्यामुळे सॅनफ्रॅन्सिस्कोमध्ये गाडी चालवण्यात चालकाच्या कौशल्याचा कस लागतो तसेच कारचे ब्रेक आणि अॅक्सलरेटरही चांगले शक्तीशाली असावे लागतात. कुठल्याही गल्लीत शिरल्यानंतर त्यातून बाहेर पडायच्या वेळी समोर कोणते दृष्य असेल याचा थोडा सस्पेन्सच असायचा. आपले पुणे आणि बंगळूर ही शहरेसुद्धा अनेक टेकड्यांवर वसलेली असली तरी तिथे मी इतके भयानक चढउतार पाहिले नाहीत. शिवाय सॅनफ्रॅन्सिस्कोमधले बहुतेक डोंगर गर्द वनराईने झाकलेले होते आणि पहावे तिकडे हिरवे गार दिसत होते. मी तरी अशा प्रकारचे दुसरे कोणते शहर पाहिले नाही. त्यामुळे हाही एक वेगळा अनुभव मिळाला.
------------------------------

परमहंस योगानंद यांचा आश्रम

परमहंस योगानंद या नावाचे एक प्रख्यात जगद्गुरू होऊन गेले, पण मी मात्र हे नाव कधी ऐकलेच नव्हते. सात आठ महिन्यांपूर्वी माझ्या एका वॉट्सअॅप ग्रुपवर रोज स्वामी योगानंदांचे सुविचार यायला लागले. "परमात्मा सगळीकडे भरला आहे तसा तो तुमच्यातही आहे. त्याची ओळख पटवून घेणे हे तुमचे कर्तव्य तर आहेच, एकदा ती पटवून घेतलीत तर तुमच्यात किती प्रचंड सामर्थ्य आहे याची जाणीव तुम्हाला होईल." सर्वसाधारणपणे अशा अर्थाचे हे संदेश मी दोन तीन वेळा वाचल्यानंतर ते वाचणे सोडून दिले होते. असे काही तरी अगम्य पण गोड गोड बोलून भक्तांना भुलवणारा आणखी एकादा बाबा अवतीर्ण झाला असावा असे मला त्यावेळी वाटले होते. मला त्याची जास्त चौकशी करण्यातही रस वाटला नाही.

इथे अमेरिकेत आल्यानंतर दिवाळीच्या निमित्याने ठेवलेल्या एका पार्टीमध्ये भेटलेल्या इथल्या एका माणसाने माझी चौकशी करता करता मी इथे आल्यापासून काय काय पाहिले ते सहज विचारले.
"अमके तमके बीच, गेटी म्यूजियम" वगैरे काही नावे मी सांगितली.
मग त्याने विचारले, "परमहंस योगानंदांचा आश्रम पाहिलात की नाही?"
"हे कोण योगानंद ?" मी प्रतिप्रश्न केला.
"तुम्हाला परमहंस योगानंद माहीत नाहीत ?"  त्याला थोडे आश्चर्यच वाटले. कारण अमेरिकेत एवढा प्रसिद्ध झालेला हा भारतीय गुरु भारतात तर सगळ्यांनाच ठाऊक असणे त्याला अपेक्षित होते. पण मला आध्यात्मात गोडी नसल्यामुळे मला अशा साधूबाबांची फारशी माहिती असत नाही.

काही दिवसांनी मी माझ्या कॉलेजमधल्या एका जुन्या मित्राला भेटायला गेलो. तो गेली चाळीस वर्षे अमेरिकेत राहून इथलाच नागरिक झालेला आहे. त्याच्या घराच्या हॉलमध्ये समोरच परमहंस योगानंदांची मोठी तसबीर लावून त्याला भरघोस पुष्पहार घातला होता. त्यांच्याबद्दल तो अत्यंत श्रद्धेने बोलत होता. अर्थातच तो त्यांचा भक्त झाला होता.
"तुझे हे गुरु कुठे राहतात?" मी त्याला विचारले.
"अरे त्यांनी तर सन १९५२ मध्येच समाधी घेतली. पण त्यांनी सुरू करून दिलेल्या संस्थांचे जगभर शेकडो ठिकाणी आश्रम आहेत आणि त्यांची हजारो वचने, भजने, प्रवचने वगैरे उपलब्ध आहेत." माझ्या मित्राने माहिती दिली.

हे परमहंस योगानंद गोरखपूर इथे घोष आडनावाच्या एका बंगाली कुटुंबात सन १८९३मध्ये जन्माला आले. त्यांना लहानपणापासूनच धार्मिक ओढा होता. त्यांना  श्रीयुक्तेश्वर गिरी नावाचे गुरु भेटले आणि ते आध्यात्माकडे वळले. गुरूच्या माध्यमातून त्यांना ईश्वराचाच असा आदेश आला की त्यांनी भारताबाहेरील जगाला उद्धाराचा मार्ग दाखवावा. म्हणून ते सन १९२० मध्ये अमेरिकेत गेले आणि तिथेच राहिले. त्यांनी अमेरिकेच्या अनेक भागांमध्ये दौरे करून ठिकठिकाणी व्याख्याने दिली आणि मार्गदर्शन करणारी  पुस्तके लिहिली. त्यामधील एका योग्याचे आत्मचरित्र ( अॅन ऑटोबायॉग्राफी ऑफ ए योगी) या पुस्तकाची अनेक भाषांमध्ये भाषांतरे झाली आहेत आणि त्यांच्या चाळीस लाख प्रती विकल्या गेल्या आहेत. त्यामधून जगातील लक्षावधी लोकांचे जीवन बदलले आहे, ते सन्मार्गाला लागले आहेत असा दावा आहे.

आंतरराष्ट्रीय ख्याति प्राप्त झालेल्या या योग्याचा भारत सरकारनेही सन्मान करून त्याच्या स्मरणार्थ पोस्टाची दोन तिकीटे काढली आहेत. त्यांच्या जन्माला १२५ वर्षे झाली या निमित्याने गेल्या महिन्यातच त्यांच्या स्मरणार्थ १२५ रुपयांचे नाणे काढले आहे. त्याचे उद्घाटन अर्थमंत्री श्रीमती सीतारामय्या यांनी केले.

 इथे लॉस एंजेलिसलाच दोन तीन ठिकाणी त्यांचे आश्रम आहेत. त्या मित्राच्या घरापासून त्यातल्या त्यात जवळ म्हणजे तीन चार मैलांवर असलेल्या आश्रमात तो जवळ जवळ रोज जाऊन प्रवचने ऐकतो आणि ध्यान धारणा समाधी वगैरे उपासना करत असतो.  लेक श्राइन नावाचा योगानंदांचा आश्रम अतीशय रम्य आणि पाहण्यासारखा आहे, तो तरी मी पाहावाच असे माझ्या मित्राने आग्रहाने सांगितले.

काल रविवारचा दिवस होता तेंव्हा आपण हा आश्रम पाहूनच यावा असे मलाही वाटले. तो आमच्या घरापासून सुमारे पंचवीस मैलांवर अंतरावर असल्याने सुमारे पाऊण तासाचा ड्राइव्ह होता. मुलाने गाडी काढली आणि आम्ही तेवढ्या वेळात तिथे जाऊन पोचलो. लॉस एंजेलिसच्या जवळच असलेल्या पॅसिफिक पॅलिसेड्स नावाच्या गावात हा लेक श्राइन नावाचा आश्रम आहे. परमहंस योगानंद यांनी स्थापन केलेल्या सेल्फ रिअलायजेशन फेलोशिप या मुख्य संस्थेने त्यांच्या हयातीतच हा आश्रम बांधला आहे. इथे समुद्रकिनाऱ्याला लागूनच एक मोठा डोंगर आहे आणि त्या डोंगराच्या उतारावर सनसेट बुलेवार्ड नावाच्या वळणावळणाच्या घाटासारख्या रस्त्यावर निसर्गाच्या कुशीत हे श्राइन बांधले आहे.

इथून समुद्रकिनारा दिसत नाही, पण या परिसरातच एक सुंदर लहानसे नैसर्गिक तळे आहे. एका चिमुकल्या धबधब्यामधून त्यात सतत पाणी पडत असते. बहुधा ते पंप करून पुन्हा टेकडीवर नेत असतील किंवा तो खराच झरा असला तर ते पाणी कुठल्याशा प्रवाहात सोडत असतील. त्या तळ्यात सुंदर बदकांचे थवे पोहत होते, दोन सुरेख राजहंसही विहार करत होते. माणसांना न घाबरता ते सगळे पक्षी किनाऱ्यावर अगदी हाताच्या अंतरावर जवळ येत होते. तसेच त्या तळ्याच्या पाण्यात मोठमोठे चांगले हात हातभर लांब असे अनेक रंगीबेरंगी मासेही मस्त सुळसुळत होते. त्यांना पाहून मला पुण्याच्या पु ल देशपांडे जपानी उद्यानाची आठवण झाली.

तळ्याच्या सगळ्या बाजूंनी भरगच्च झाडे लावली आहेत.  काही मोठी झाडे, त्यावर चढत गेलेल्या वेली आणि त्यांच्या पायाशी झुडुपांची गर्दी यामुळे आपण एकाद्या गर्द रानात गेल्यासारखे वाटते. ही सगळी हिरवी गार झुडुपे निरनिराळ्या आकर्षक फुलांनी डंवरून गेलेली आहेतच, ती पाने आणि फुले यांचा एक मधुर सुगंध सगळीकडे दरवळत असतो.  या झाडीमधून वाट काढत जाणाऱ्या एका वळणावळणाच्या रस्त्याने तळ्याची परिक्रमा करण्याची व्यवस्था आहे. वाटल्यास मध्येच थांबून आडोशाला बसून शांतपणे ध्यान करण्याची सोयही जागोजागी केलेली आहे. तिथे काही साधक डोळे मिटून ध्यान करत बसलेले दिसले.

बागेत शिरतांना सुरुवातीला एक सुवर्णकमलकमान (गोल्डन लोटस आर्च) आहे. ते परमात्म्याची ओळख पटण्यासाठी आत्म्याला झालेल्या जागृतीचे प्रतीक आहे म्हणे.  पुढे एक गांधी जागतिक शांती स्मारक आहे. तिथे ठेवलेल्या पेटीत महात्मा गांधीची थोडी राख ठेवली आहे. परमहंस योगानंद भारतात गेले असतांना त्यांनी महात्माजींना त्यांच्या वर्धा येथील आश्रमात भेटून क्रिया योगाची शिकवण दिली असे त्यांनी आत्मचरित्रात लिहिले आहे. या स्मारकाच्या दोन्ही बाजूंना क्वान यिन नावाच्या दयाळू चिनी देवतेच्या मूर्ती ठेऊन त्याला जागतिक स्वरूप दिले आहे. धर्मांचा दरबार (कोर्ट ऑफ रिलीजन्स) नावाच्या जागी ॐ, क्रॉस, स्टार, चक्र आणि चंद्रकोर ही हिंदू, ख्रिश्चन, ज्यू, बौद्ध आणि इस्लाम या पाच प्रमुख धर्मांची प्रतीके ठेवली आहेत. भगवान श्रीकृष्ण, येशू ख्रिस्त, गौतम बुद्ध, महावीर, मॅडोना वगैरेंच्या मूर्तीही मधून मधून ठेवल्या आहेत. विंडमिल चॅपेल नावाच्या छोट्याशा इमारतीत शांतपणे बसून प्रार्थना करण्यासाठी बाके मांडून ठेवली आहेत पण समोर क्रॉसच्या जागी परमहंस योगानंद आणि आणखी काही महात्म्यांच्या तसबिरी आहेत. त्या हॉलच्या वरच्या बाजूला एक जुनी पवनचक्की आहे.  या सगळ्या गोष्टी बागेच्या वेगवेगळ्या भागांमध्ये तळ्याच्या काठी बांधलेल्या आहेत आणि बागेतील पानेफुले पहात फिरत फिरत त्या  पहायच्या आहेत.

फिरत फिरत पुढे गेल्यावर अखेर एका खोलीत परमहंस योगानंद यांचे अनेक फोटो, जुन्या काळातल्या त्यांच्या वापरातलेल्या वस्तू आणि त्यांनी जगभरातून गोळा करून आणलेल्या किंवा त्यांच्या भक्तांनी त्यांना भेट दिलेल्या अनेक कलाकुसरीच्या वस्तू तसेच रंगीबेरंगी स्फटिक वगैरेंचे एक सुंदर प्रदर्शन आहे. त्यातील प्रत्येक वस्तूची माहिती देणारे फलकही त्या वस्तूंच्या जवळ मांडून ठेवले आहेत. प्रदर्शनाला लागूनच गिफ्ट शॉप आहे. अमेरिकेतल्या कुठल्याही सौंदर्यस्थळातून बाहेर जाण्याची वाट अखेर गिफ्ट शॉपमधूनच जाते, तसेच इथेही आहे. त्या ठिकाणाला दिलेल्या भेटीची आठवण म्हणून एकादी शोभेची वस्तू पर्यटक घेऊन जातील अशी आशा किंवा अपेक्षा असते. इथल्या दुकानात वस्तू, मूर्ती, चित्रे वगैरे आहेतच, शिवाय परमहंस योगानंदांनी लिहिलेली किंवा त्याच्याबद्दल माहिती देणारी पुस्तकेही ठेवली आहेत.

बागेला लागूनच एका उंचवट्यावर इथले प्रार्थनामंदिर आहे. या अष्टकोनी इमारतीच्या बांधणीत पूर्व आणि पश्चिमेकडील निरनिराळ्या वास्तुशिल्पकलांचा संगम झालेला आहे. वर पारंपरिक घुमटाकार शिखर आहेच, त्यावर सुवर्णकमळ आहे. तिथे एका वेळी चारशे साधक समाधीसाधना करू शकतील एवढी व्यवस्था आहे. मंदिराशेजारी असलेल्या इमारतीत राहण्याची व्यवस्था आहे. जगभरातून आलेले भक्त इथे राहून साधना करू शकतात. प्रवचने, सांघिक उपासना वगैरेंसाठी एक सभागृह आहे.

परमहंस योगानंद यांनी अमेरिकेत लॉस एंजेलिसजवळ बांधलेल्या या आश्रमात सर्वधर्मसमभाव आहे. त्यांची शिकवण जगातील सर्व धर्मीयांच्या कल्याणासाठी आहे असे इथल्या मार्गदर्शिकेने आवर्जून सांगितले.
------------
Yogananda Quotes
Let my soul smile through my heart and my heart smile through my eyes, that I may scatter rich smiles in sad hearts. Paramahansa Yogananda

There is a magnet in your heart that will attract true friends. That magnet is unselfishness, thinking of others first; when you learn to live for others, they will live for you. Paramahansa Yogananda

Only the wise know just where predestination ends and free will begins. Meanwhile, you must keep on doing your best, according to your own clearest understanding. you must long for freedom as the drowning man longs for air. Without sincere longing, you will never find God. Paramahansa Yogananda

The happiness of one's own heart alone cannot satisfy the soul; one must try to include, as necessary to one's own happiness, the happiness of others. Paramahansa Yogananda

The Creator, in taking infinite pains to shroud with mystery His presence in every atom of creation, could have had but one motive - a sensitive desire that men seek Him only through free will. Paramahansa Yogananda

Read more at https://www.brainyquote.com/authors/paramahansa-yogananda-quotes

अणुरेणुशास्त्रज्ञ अॅव्होगाड्रो

सर्व जग सूक्ष्म कणांपासून तयार झाले आहे असा काहीसा एक सिद्धांत महर्षी कणाद यांनी पुराणकाळातच मांडला होता असे सांगतात, पण या एका वाक्यापलीकडे त्याविषयीची सविस्तर आणि सुसंगत अशी माहिती मला तरी मिळाली नाही. जे धार्मिक आणि तात्विक ज्ञान परंपरागत पद्धतीने आपल्यापर्यंत येऊन पोचले आहे त्यात वसिष्ठ, विश्वामित्र, व्यास, वाल्मिकी इत्यादि अनेक ऋषींची नावे येतात, पण त्यात कुठेही कणाद ऋषींचा उल्लेख येत नाही. बहुधा अन्य विद्वानांनी त्यांचे तत्वज्ञान मान्य केले नसावे आणि ते काळाच्या ओघात नाहीसे झाले असावे.

जॉन डाल्टन या इंग्रज शास्त्रज्ञाने सन १८०८ मध्ये जो अणुसिद्धांत मांडला होता त्यातही या विश्वामधले सर्व पदार्थ अत्यंत सूक्ष्म अशा अदृष्य अणूंचे बनलेले असतात असे त्याने सांगितले होते आणि त्या सिद्धांतात त्याने त्या कणांचे काही गुणधर्मही सांगितले होते. पण आपल्या सभोवती असलेले दगडमाती, हवा, पाणी इतकेच नव्हे तर माणसे, पशू, पक्षी, झाडे, चंद्रसूर्यतारे वगैरे सगळी निर्जीव किंवा सजीव सृष्टी सूक्ष्म कणांपासून बनलेली असते अशी क्रांतिकारक कल्पना त्या काळातल्या युरोपमधील सर्वसामान्य लोकांनाही समजणे किंवा पटणे कठीणच होते. त्यामुळे तिलाही लगेच फारसा पाठिंबा मिळालाच नाही.

आपल्या डोळ्यांना हवा दिसत नाही, पण तरीही तिचे असणे आपल्याला जाणवते. टॉरिसेली, ओटो व्हॉन गेरिक, रॉबर्ट बॉइल यासारख्या शास्त्रज्ञांनी या अदृष्य पण बाटलीत किंवा फुग्यात कोंडता येणाऱ्या हवेवर विविध प्रयोग करून तिच्या अनेक गुणधर्मांचे शोध लावले. पुढील शतकातल्या शील, प्रेस्टली, लेवोजियर,  गे ल्युसॅक,  कॅव्हेंडिश वगैरे शास्त्रज्ञांनी प्राणवायू, नायट्रोजन आणि हैड्रोजन यासारख्या निरनिराळ्या वायूंचे शोध लावले. तेंव्हा त्यांना तेही हवेचेच वेगवेगळे प्रकार वाटले होते. त्यांनी तशी नावेही ठेवली होती. पुढे त्या वायूंना स्वतःची ओळख आणि नवी नावे मिळाली. वायूंवरील संशोधन हा अठराव्या शतकाच्या अखेरीस आणि एकोणीसाव्या शतकाच्या सुरुवातीच्या काळातल्या संशोधकांसाठी महत्वाचा विषय होता. डाल्टननेसुद्धा यात मोठी भर घातली होती. त्या काळातल्या काही संशोधकांना डाल्टनचा नवा अणुसिद्धांत पटला आणि त्यांनी त्यावर अधिक संशोधन केले. इटालियन शास्त्रज्ञ अॅमिलियो अॅव्होगाड्रो हा त्यातला एक प्रमुख शास्त्रज्ञ होऊन गेला. त्याने डाल्टनच्या सिद्धांतात भर टाकून त्याच्या सिद्धांताला पुढे नेले.

अॅमिलियो अॅव्होगाड्रो याचा जन्म सन १७७६ मध्ये सध्याच्या इटलीमधील तुरीन या गावातल्या  एका स्थानिक राजघराण्यात झाला. त्याने आधी वकीलीचा अभ्यास करून वकीली सुरू करून दिली होती, पण पुढे त्याच्या मनात गणित आणि विज्ञानाची आवड निर्माण झाली आणि तो त्या विषयांच्या अभ्यासाकडे आणि त्यातल्या संशोधनाकडे वळला. त्याने विद्यापीठांमध्ये या विषयांचे अध्यापनही केले तसेच आपले शोधनिबंध पुस्तकांमधून प्रसिद्ध केले.

वायुरूप पदार्थांना आकार नसतो. त्यांचे आकारमान ते ज्या पात्रात ठेवलेले असतात त्याच्या आकारानुसार ठरते.  वायूंचे तापमान आणि दाब यानुसार ते सतत बदलत असते. ते तापमानाबरोबर वाढते आणि दाबाच्या व्यस्त प्रमाणात कमी होते. म्हणून वायूरूप पदार्थांचे आकारमान सांगतांना या दोन्हींचा उल्लेख करणे आवश्यक असते. अॅव्होगाड्रोने सन १८११ मध्ये प्रसिद्ध केलेल्या लेखात असे सांगितले की प्रमाणभूत तापमान आणि दाब (Standard Tempearature and Pressure) असतांना समान आकारमानातील कुठल्याही वायूच्या रेणूंची संख्या तेवढीच असते. अर्थातच सर्व वायुरूप पदार्थ सूक्ष्म अशा रेणूंपासून बनतात हे त्याने आधी मान्य केले होते. ही गोष्ट प्रयोग करून दाखवून देणे शक्य नसल्यामुळे त्याने हे गृहीतक (hypothesis) म्हणूनच मांडले होते. पुढील काळात त्याला अॅव्होगाड्रोचा नियम (Avogadro's law) असे नाव दिले गेले. सन १८१४ मध्ये फ्रेंच शास्त्रज्ञ अँपियर याने सुद्धा अशाच प्रकारचे गृहीतक स्वतंत्रपणे मांडले होते आणि त्या काळातल्या शास्त्रज्ञांमध्ये तो जास्त प्रसिद्ध असल्यामुळे काही काळ ते गृहीतक त्याच्या नावाने ओळखले जात असे. 

अठराव्या शतकाच्या अखेरीला लेवोजियरने मूलद्रव्यांची नवी संकल्पना मांडली आणि जगामधील सर्व पदार्थांची मूलद्रव्ये (Elements), संयुगे (Compounds) आणि मिश्रणे (Mixtures) या तीन प्रकारांमध्ये विभागणी केली. पण डाल्टनने अणुसिद्धांत मांडला होता त्या काळापर्यंत अणू (Atom) आणि रेणू (Molecule) यांच्या स्पष्ट व्याख्या झाल्या नव्हत्या. हे दोन्ही शब्द सूक्ष्म कण म्हणूनच ओळखले जात होते. अणू किंवा रेणूएवढा सूक्ष्म कण डोळ्यांनी पाहणे आजही शक्य नाही आणि भविष्यातही शक्य होणार नाही, तेंव्हा पूर्वीच्या काळातसुद्धा कुठलेही अणू रेणू वेगळे काढून प्रत्यक्ष डोळ्यांनी पाहणे किंवा दाखवणे अशक्यच होते. डाल्टनने त्याच्या तर्कशुद्ध विचारामधून अशा कणांची कल्पना केली होती आणि अॅव्होगाड्रोनेही तशाच प्रकारे रेणूंचा नियम सांगितला होता, पण ते विचार इतर लोकांच्या आकलनशक्तीच्या आणि कल्पनाशक्तीच्या पलीकडे होते. त्यात इंग्लंडमधला डाल्टन, इटलीमधला अॅव्होगाड्रो आणि फ्रान्समधला अँपियर यांनी त्यांच्या देशात प्रसिद्ध केलेल्या पुस्तकांमधल्या कल्पना सर्व देशांमधल्या तत्कालिन विद्वानांच्या वाचनात येऊन, त्यावर साधकबाधक चर्चा आणि विचारविनिमय होऊन त्या सर्वांना पटायला मध्ये कित्येक वर्षांचा काळ जावा लागला.

मूलद्रव्यांचे सर्वात लहान कण म्हणजे अणू आणि संयुगांचे सर्वात लहान कण म्हणजे रेणू अशी एक ढोबळ कल्पना बऱ्याच काळानंतर रूढ झाली, तशी ती अजूनही रूढ आहे. पण वायूंचे आकारमान, वस्तुमान, तापमान वगैरेवरील प्रयोगातून अणूरेणूंचे गुणधर्म शोधण्याच्या प्रयत्नात काही विसंगति दिसून येत होत्या. त्याची कारणे कळत नव्हती किंवा त्यामुळे अणुसिद्धांतावरच प्रश्नचिन्ह लागत होते. पण प्राणवायू, हैड्रोजन आदि मूलद्रव्यांचे दोन दोन अणू एकत्र येऊन त्यांचे रेणू तयार होतात असे अॅव्होगाड्रोने सुचवल्यानंतर या विसंगतींचा उलगडा झाला. अशा मूलद्रव्यांचा निसर्गात असलेला सर्वात लहान कण हा दोन अणूंचा रेणू असतो, पण रासायनिक क्रियेमध्ये भाग घेतांना त्यातले अणू वेगळे होतात आणि इतर मूलद्रव्यांच्या अणूंशी त्यांचा संयोग होऊन नवा रेणू तयार होतो. उदाहरणार्थ हवेमधला प्राणवायू O2 या रूपात असतो आणि हैड्रोजन H2 असतो, पण पाण्यामध्ये ते H2O असे संयुग होऊन एकत्र नवा रेणू बनवतात.

अणू, रेणू वगैरेंच्या सिद्धांतांबद्दल दीर्घ काळापर्यंत लोकांच्या मनात शंका होत्या. त्यामुळे अॅव्होगाड्रोच्या नियमाकडेसुद्धा त्याच्या काळातल्या शास्त्रज्ञांनी द्यावे तेवढे लक्ष दिले नव्हते. नंतरच्या काळातल्या शास्त्रज्ञांनी यावर अधिक संशोधन केले.  सुमारे पन्नास वर्षांनंतर  सन १८६५मध्ये जोसेफ लॉश्मिट या जर्मन शास्त्रज्ञाने रेणूंच्या संख्येचा अंदाज बांधण्याचा  प्रयत्न केला आणि जवळजवळ १०० वर्षांनंतर सन १९०९ मध्ये जीन पेरिन या शास्त्रज्ञाने असे सिद्ध केले की प्रत्येक ग्रॅमरेणू एवढ्या वस्तुमानात त्या पदार्थाचे ६.०२२१४०८६ × १०^२३  ( १० गुणिले १० असे तेवीस वेळा किंवा १ या आकड्यापुढे २३ शून्ये) इतके अणू असतात. त्याने या प्रचंड आकड्यला 'अॅव्होगाड्रो नंबर' असे नाव सुचवले आणि सर्वानुमते ते नाव देण्यात आले.
----------

गेट्टी सेंटर म्यूजियम

सुमारे शंभर वर्षांपूर्वी जे.पॉल गेट्टी या अमेरिकन माणसाला तो अठरा वर्षांचा असतांना त्याच्या श्रीमंत वडिलांनी दहा हजार डॉलर्स दिले. त्याने ते धंद्यात गुंतवून एक पेट्रोलियमची विहीर खणून घेतली. नशीबाने त्यातून भरपूर तेल निघाले आणि त्याला पहिल्याच वर्षात दहा लक्ष डॉलर्सची कमाई झाली. पॉल हा श्रीमंत घराण्यातला असूनसुद्धा तो काटकसरी, कामसू आणि धोरणी असल्यामुळे त्याने कष्टाने आपला व्यवसाय वाढवत नेला, जागतिक मंदीची लाट आलेली असतांना इतर उद्योजकांच्या विहिरी आणि कारखाने विकत घेतले आणि पेट्रोलियमच्या व्यवसायात मोठे स्थान मिळवले. १९५७ मध्ये तो सर्वात श्रीमंत अमेरिकन झाला आणि १९६६ मध्ये तर संपूर्ण जगातील सर्वात श्रीमंत माणूस म्हणून त्याची नोंद झाली. 

कलासक्त पॉलला पुराणकालीन वस्तूंची आवड होती आणि त्या जमवण्याचा छंद होता. त्याने युरोपमधील जुन्या काळातली पेंटिंग्ज, पुतळे आणि खास बनावटीचे फर्निचर वगैरे दुर्मिळ सामान खरेदी करून ते अमेरिकेला नेले. महायुद्धानंतर आलेल्या बिकट आर्थिक परिस्थितीत डबघाईला आलेल्या युरोपमधील अनेक  वस्तूसंग्रहालयांमधून त्याने हजारो वस्तू विकत घेऊन आपला संग्रह वाढवत नेला. त्याने लॉस एंजेलिसमधील आपल्या बंगल्याजवळ एक मोठी जागा घेऊन तिथे या वस्तू साठवून ठेवल्या. तसेच या कामासाठी एक चॅरिटेबल ट्रस्ट तयार करून त्याला अब्जावधि डॉलर्सचा निधि प्रदान केला. जे.पॉल गेट्टी याचे सन १९७६ मध्ये निधन झाल्यानंतरही या ट्रस्टने आपले काम तर चालू ठेवलेच, पण  लॉस एंजेलिसजवळ असलेल्या ब्रेंटवुड नावाच्या टेकडीच्या माथ्यावर 'गेट्टी सेंटर' नावाचे भव्य म्यूजियम उभारले. शिवाय जुन्या इमारतीचेही पुनरुज्जीवन करून तिथे 'गेट्टी व्हिला' नावाचे दुसरे केंद्र उघडले. ग्रीक, रोमन वगैरे प्राचीन काळातील पुराणकालीन वस्तू आणि संशोधनकेंद्र या व्हिलामध्ये ठेवले आणि मध्ययुगापासूनची जुनी चित्रे, पुतळे आणि छायाचित्रे याना गेट्टी सेंटरमध्ये मांडून ठेवले. तसेच तिथे डोंगराच्या उतारावर एक सुंदर उद्यान उघडले.

लॉस एंजेलिसहून उत्तरेच्या दिशेने जाणाऱ्या महामार्गालाच या सेंटरचे मुख्य प्रवेशद्वार आहे.  तिथून आत गेल्यावर एक विशाल पार्किंग लॉट आहे. तिथे आमची कार पार्क करून बाहेर आल्यावर आम्ही तिथे असलेल्या छोटेखानी स्टेशनात गेलो. तीन लहानसे डबे असलेली एक छोटीशी गाडी गडगडत खाली आली आणि प्लॅटफॉर्मवर उभी असलेली पन्नास साठ माणसे त्यात चढून बसली किंवा उभी राहिली. हिल स्टेशन्सवर असतात तसल्या या पिटुकल्या गाडीत बसून खाली पसरलेल्या शहराचे विहंगम दृष्य पहात पहात आम्ही ती टेकडी चढून वर गेलो. तिथल्या या गाडीची सारखी वरखाली ये जा चालली असते आणि रोजच हजारोंच्या संख्येने येणाऱ्या पर्यटकांना ती खाली किंवा वर नेत असते.

स्टेशनवरच आम्हाला एक चिटोरे दिले गेले होते, त्यात त्या दिवसभरात असलेल्या सहलींची (टूर्सची) यादी दिली होती. वेगवेगळी थीम्स घेऊन त्यांनी या सहली बनवल्या आहेत. चित्रे, छायाचित्रे, पुतळे, उद्याने, वास्तुकला अशा विशिष्ट कलाकृतींचा अभ्यास करण्यासाठी यातली आपल्याला हवी ती टूर निवडायची सोय आहे. आम्ही सेंटरमध्ये जाऊन पोचल्यानंतर निघणारी पहिलीच सहल सर्वसामान्यांसाठी होती, तीच आम्ही घेतली. त्या ग्रुपमध्ये वीस पंचवीस माणसे होती.

एक दोन मिनिटात थोडक्यात माहिती दिल्यानंतर आमच्या मार्गदर्शिकेने आम्हाला दुसऱ्या मजल्यावरील एका दालनात नेऊन एका भव्य पेंटिंगसमोर उभे केले.  ते एक अठराव्या शतकातले पेस्टल पोर्टेट होते. अठराव्या शतकातल्या कुठल्याशा मोठ्या फ्रेंच अधिकाऱ्याला एका कोरीव काम केलेल्या लाकडी खुर्चीत बसलेले त्यात दाखवले आहे आणि त्याच्या हातात एक जुने पुराणे मोठे जाडजूड रजिस्टर आहे. त्या माणसाचा पोशाख, त्याच्या चेहेऱ्यावरले भाव, त्याचे लांब केस, हाताची बोटे, जमीनीवरील सुंदर गालिचा, पाठीमागे असलेले सुबक पार्टिशन वगैरे असंख्य गोष्टी त्यांतल्या अनेक बारकाव्य़ांसकट हुबेहूब चितारल्या आहेत. पेस्टल या प्रकारात विशिष्ट पद्धतीच्या भुकटीचा किंवा खडूचा उपयोग करून ते चित्र तयार केले जाते. हे अत्यंत किचकट आणि चिकाटीचे तसेच कौशल्याचे काम असते. त्यात कसलीही बारीकशी चूक केलेली चालत नाही कारण ती दुरुस्त करणे जवळ जवळ अशक्य असते. वर्षानुवर्षे काळजीपूर्वक आणि कौशल्याने शेकडो निरनिराळ्या रंगांच्या छटांच्या भुकट्यांचे थरावर थर चढवून ही चित्रे तयार केली जात. आमच्यासमोर असलेले भव्य चित्रच सुमारे दोन मीटर उंच आणि दीड मीटर रुंद होते. त्या काळात हातानेच कागद तयार केला जात असल्याने  इतका मोठा कागदही मिळत नव्हता. यामुळे अनेक कागद एकमेकांना जोडून हे पेंटिंग बवले असले तरी कुठेही ते जोड दिसत नाहीत इतक्या बेमालूम रीतीने ते जोडले गेले आहेत. त्या चित्रापेक्षाही मोठ्या अशा लाकडी फ्रेमसकट ते जास्तच भव्य दिसत होते. फ्रेमसकट त्या चित्राचे वजन काही टन इतके होते. असे हे अवाढव्य पण अत्यंत नाजुक असे चित्र कशा प्रकाराने हाताळून आणि पॅक करून युरोपमधून अमेरिकेतल्या या डोंगरमाथ्यावर आणून ठेवले असेल याचेही कौतुक वाटले.  दोनअडीच शतके उलटून गेली असली तरी त्याचे चमकदार रंग टिकून आहेत. यासाठी अर्थातच खास प्रकारचे रंग वापरले गेले आहेत. शिवाय ते चित्र फ्रेममधल्या एका तितक्याच प्रचंड काचेमागे सुरक्षित ठेवले आहे. यातली इतकी मोठी सलग काचच त्या काळातली जगातली सर्वात मोठी काच होती आणि ती तयार करणे हेच एक मोठे आव्हान होते असे आमच्या गाईडने सांगितले.

त्यानंतर आम्ही सुप्रसिद्ध डच चित्रकार व्हिन्सेंट व्हॅन गौ याचे आयरिसेस (Irises) हे खास चित्र पाहिले. त्या चित्रकाराने त्याच्या जीवनाच्या अखेरच्या काळात काढलेले हे एक आगळे वेगळे आणि सुंदर असे निसर्गचित्र आहे. आतापर्यंत आंतरराष्ट्रीय बाजारपेठांमध्ये विकल्या आणि विकत घेतल्या गेलेल्या सर्वात जास्त किंमतीच्या दहा चित्रांमध्ये त्याचा समावेश होतो असे म्हणतात. आयरिस हे पश्चिमेकडील एक विशिष्ट प्रकारचे फूलझाड आहे. त्याला युरोपमधल्या वाङमयात एक वेगळे स्थान आहे, ते कसले तरी प्रतीक समजले जाते.  या पेटिंगमधल्या पानाफुलांचे आकार, रंग आणि त्यातून प्रगट होणारे भाव, चित्राचे काँपोझिशन, प्रकाशाचा खेळ, रंगसंगति वगैरेंबद्दल आमची गाईड भरभरून बोलली. त्यातले बरेचसे आमच्या डोक्यावरून गेले आणि जेवढे डोक्यात शिरले ते जास्त काळ टिकून राहिले नाही. हा काही आपला प्रांत नाही एवढेच यावरून सिद्ध झाले.

ही प्रसिद्ध चित्रे पहात असतांना तसेच या दालनातून त्या दालनात जातांना वाटेत एकापेक्षा एक अशी अनेक उत्कृष्ट चित्रे पहायला मिळाली. मायकेलँजेलो किंवा  व्हिन्सेंट व्हॅन गौ यांच्याखेरीजसुद्धा शेकडो उत्तम चित्रकार मधल्या शतकांमध्ये युरोपात होऊन गेले याचाच हा पुरावा होता. यापूर्वीही मी रोम आणि पॅरिसच्या वस्तूसंग्रहांमध्ये अशी असंख्य सुंदर चित्रे पाहिली होती.

अर्धापाऊण तास चित्रकलांचे नमूने पहात हिंडल्यानंतर आम्हाला शिल्पकलांच्या दालनात नेऊन एका खास पुतळ्यासमोर उभे केले गेले. हा एका जुन्या पोपचा पुतळा होता. संगमरमराच्या पांढऱ्या शुभ्र दगडामध्येसुद्धा इतर रंगांच्या छटा असतात आणि त्यांचा सुंदर उपयोग हा पुतळा तयार करणाऱ्या शिल्पकाराने करून घेतला आहे. त्याचप्रमाणे त्वचेचे काँप्लेक्शन, कपड्यांवरील कलाकुसर आणि मुख्य म्हणजे चेहेऱ्यावरले आणि डोळ्यामधले भाव सारे काही इतके सुंदर जमले आहे की हा पुतळा अगदी जीवंत वाटतो. इतरही अनेक कलापूर्ण पुतळे या दालनात मांडून ठेवलेले आहेत.

यानंतर गाईडने आमचा निरोप घेतला आणि म्यूजियमचा उरलेला भाग स्वतःच पहायला आम्हाला सूट दिली. पुतळ्यांच्या दालनाशेजारीच जुन्या काळातल्या वास्तुसजावटींचे नमूने आहेत. यात सौंदर्य आणि उपयुक्तता यांची सुरेख सांगड घातलेली पहायला मिळाली.  युरोपमधल्या एकाद्या श्रीमंत माणसाचे कोरीव काम असलेले अवाढव्य आकारांचे पलंग, त्यावरील गाद्या गिरद्या, लोड आणि अंथरूण पांघरूणासह मांडून ठेऊन बेडरूमचे देखावे केले आहेत, तसेच सोफे, कपाटे आरसे वगैरेंमधून ड्रॉइंगरूम्स सजवून ठेवल्या आहेत. त्या काळातल्या कौशल्यपूर्ण सुतारकामात एकेका कपाटात अनेक कप्पे आणि चोरकप्पे करून त्यात मौल्यवान वस्तू कशा लपवून ठेवलेल्या असत आणि ते कप्पे उघडण्यासाठी किती गुप्त कळा बसवलेल्या असत याचेही दर्शन घडले. 

आणखी एका दालनात गेल्या दीडशे वर्षांमधली उत्तमोत्तम छायाचित्रे मांडून ठेवली आहेत. आम्ही एक फेरफटका मारला, पण आधीच खूप वेळ उभे राहून दमणूक झालेली असल्यामुळे एकेका फोटोपुढे रेंगाळत बसलो नाही. दुसऱ्या मजल्यावरील एका दालनामधून दुसऱ्यात जाण्यासाठी जाणारा मार्ग टेरेसमधून जातो. या इमारतीच टेकडीच्या माथ्यावर बांधलेल्या असल्यामुळे चहूबाजूंना दूरवर पसरलेल्या शहराचे विहंगम दृष्य पहायला मिळते आणि त्यात हे डाउनटाऊन, हा विमानतळ, इकडे आपण राहतो वगैरे ओळखीच्या जागा लोकेट करतांना मजा येते.

एकंदरीत पाहता गेट्टी सेंटर पहाण्यासाठी आम्ही खर्च केलेला वेळ सार्थकी लागला. आमचे पैसे वसूल झाले असे म्हणता येणार नाही कारण ते खर्च झालेच नाहीत. हे सगळे वस्तुसंग्रहालय तिथल्या गाइडेड टूर्ससकट अगदी निःशुल्क आहे. पार्किंग आणि कँटीनच्या सेवेसाठी थोडेसे डॉलर मोजावे लागतात तेवढेच.