गणेशोत्सव आणि पर्यावरण - भाग १ ते ५

मी सोळा वर्षांपूर्वी २००८ साली गणेशोत्सवात ही लेख मालिका पाच भागात लिहिली होती. आता ते पाचही भाग एकत्र केले आहेत. या काळात परिस्थितीमध्ये थोडा फरक पडला आहे, तसेच या विषयावरील गाजावाजा आता तितका मोठा  राहिलेला नाही.  पण मी उपस्थित केलेले मुद्दे आणि त्यावरील विवेचन तसेच्या तसेच राहिले आहे.  दि.१५-०९-२०२४

गणेशोत्सव आणि पर्यावरण  -१

दरवर्षी जेंव्हा गणेशोत्सव जवळ येत जातो तेंव्हा त्यापासून पर्यावरणावर होणारा दुष्प्रभाव टाळण्यासाठी काय करायला हवे याबद्दल सर्व माध्यमांमध्ये जोरात चर्चा सुरू होते. समाजाच्या स्वास्थ्याच्या दृष्टीने ही तशी चांगली गोष्ट आहे आणि त्याचे प्रमाण सुदैवाने वाढत आहे. या वर्षी गणेशोत्सवासंबंधी एकंदर जेवढ्या बातम्या आणि लेख वर्तमानपत्रात वाचण्यात आले त्यातील निम्म्याहून अधिक पर्यावरणाशी संबंधित असावेत. खालील प्रकारचे मुद्दे या लेखात मांडले गेले होते.

गणेशाची मूर्ती फार मोठी असल्यास ती समुद्राच्या पाण्यात बुडून रहात नाही आणि विरघळतही नाही. त्यामुळे तिचे खंडित भाग किनाऱ्यावर येण्याचे प्रमाण वाढते, हा तिच्या अहेतुक विटंबनाचा प्रकार आहे. नदीच्या पात्रात यापूर्वीच लोक फार विशालकाय मूर्तींचे विसर्जन करत नव्हते. पण ते केल्यास त्यातून भयानक परिस्थिती निर्माण होण्याची शक्यता आहे. तसेच मूर्ती जितकी मोठ्या आकाराची असेल तेवढा त्याचा पर्यावरणावरील प्रभाव जास्त या विचाराने मूर्तीचा आकार बेताचा ठेवावा. खुद्द मुंबईच्या महापौरांनी असा नियम करण्याची मागणी केली होती, पण ती पूर्ण होऊ शकली नाही. प्लॅस्टर ऑफ पॅरिस हे द्रव्य वाळल्यानंतर सिमेंटसारखे कठीण बनते, ते पाण्यात विरघळत नाही, त्याचे तुकडे माशाच्या पोटात गेल्यास त्याला अपाय करते. नदीच्या किनाऱ्यावरील जमीनीत पसरल्यास त्या जमीनीचा कस कमी होतो, तिथे येणाऱ्या पिकांवर परिणाम होऊ शकतो वगैरे कारणामुळे मूर्ती तयार करतांना त्यात प्लॅस्टर ऑफ पॅरिसचा वापर करू नये.

शाडू मातीच्या गणपतींच्या मूर्तीची परंपरा महाराष्ट्रात पूर्वीपासून चालत आलेली असल्यामुळे सरळ सरळ त्याच्या विरोधात सहसा कोणी जात नाहीत. उलट शाडू मातीच्या गणपतीचा पुरस्कारच करतात. पण ती मातीच आता महाराष्ट्रात कोठे मिळत नाही, दूरच्या प्रांतांमधून ती आयात करावी लागते. ती पाण्यात विरघळत असली तरी पिकांना उपयुक्त नाही तसेच पाण्याबरोबर पिण्यात आल्यास जलचरांना व माणसांनाही हानीकारक ठरू शकते. मूर्ती रंगवण्यासाठी वापरली जात असलेली रसायने तर निश्चितच विषारी असतात वगैरे त्याबद्दल बोलले जाते. थोडक्यात सांगायचे झाल्यास गणेशोत्सवासाठी वेगळ्या मूर्तीची स्थापनाच केली नाही तर तिचे जलाशयात विसर्जन करण्याचा प्रश्न उद्भवणार नाही आणि त्यामुळे पर्यावरणाला हानी पोचणार नाही.

कोठल्याही जागी जेवढ्या आकाराची मूर्ती असेल त्याच्या कित्येक पट आकाराची सजावट त्याच्या आसपास केलेली असते. तिचे रीतसर पाण्यात विसर्जन केले जात नसले तरी उत्सव संपल्यानंतर त्याचे सगळे सामान चहूकडे फेकून दिले जाते. त्यातील थर्मोकोल आणि प्लॅस्टिक हे पदार्थ पाण्यात विरघळत नाहीत की कुजत नाहीत, जमीनीत गाडले तरी वर्षानुवर्षे तसेच पडून राहतात, कुठलेच पशुपक्षी किंवा किडेमुंग्यासुध्दा त्यांना खात नाहीत, त्यांनी चुकून खाल्ले तर ते जीवच नष्ट होतात, हे पदार्थ पाण्याबरोबर वहात जाऊन त्याच्याच प्रवाहात अडथळे निर्माण करतात, त्यामुळे पावसाळ्यात गटारे व नाले तुंबतात, माणसांच्या वस्त्यांत पाणी शिरते व प्रचंड हानी करते वगैरे भयानक चित्र या लेखांमध्ये रंगवले जाते. त्यात दिलेल्या विधानांचा प्रत्ययही कधी कधी येतांना दिसतो. त्यामुळे प्लॅस्टर ऑफ पॅरिस आणि थर्मोकोल यांच्या सजावटीमध्ये होणाऱ्या वापरावर बंदी घालावी इथपर्यंत प्रतिपादन केले जाते.

या विघातक वस्तूंऐवजी कागद व पुठ्ठा यापासून सजावट करावी असा विचार आज मांडला जातो. खरे तर थर्मोकोल येण्यापूर्वी याच वस्तूंचा उपयोग सर्रास होत असे आणि तेंव्हा त्या गोष्टींवर टीका होत असे. कारण कागद किंवा पुठ्ठा तयार करण्यासाठी जो लगदा लागतो तो बनवण्यासाठी प्रचंड प्रमाणात वृक्ष तोडले जात होते आणि आजही ते तोडले जात आहेत. यामुळे पर्यावरणाचे संरक्षण करण्याचा विचार करता माणसाने कुठल्याही कारणासाठी कागदाचा उपयोग करणे शक्यतो टाळावे असा एक विचार प्रवाह जोरात चालला आहे. पेपरलेस ऑफीसेसचे महत्व वाढत चालले आहे. तेंव्हा सजावटीसाठी मोठ्या प्रमाणात कागदाचा उपयोग करणे हेसुध्दा पर्यावरणाला घातकच आहे.

पाने, फुले, फळे यांसारख्या नैसर्गिक गोष्टींचाच उपयोग सजावट करण्यासाठी करावा असा एक विचार हळू हळू जोर धरतो आहे. पण एक तर या सर्व वस्तू नाशवंत असतात, त्यामुळे रोजच्या रोज नव्याने सजावट करावी लागेल आणि दुसरी जास्त महत्वाची गोष्ट अशी आहे की सामान्य माणसाला ज्या गोष्टी स्वतःसाठी घेणे परवडत नाही अशा गोष्टी निव्वळ सजावटीसाठी वापरून त्यांची नासाडी करणे कोणालाही मान्य होणार नाही.

यातून कांही पर्याय मांडले जातात. वर दिल्याप्रमाणे उत्सवासाठी वेगळी मूर्तीच बसवली नाही तर तिच्यासाठी सजावटही लागणार नाही. लहान आकाराची मूर्ती आणली तर सजावटही कमी लागेल. एक गांव एक गणपती यासारख्या मोहिमा राबवल्या तर गणपती आणि त्याची सजावट यांत मोठी संख्यात्मक घट होईल वगैरे वगैरे. यांतले सगळे मुद्दे बुध्दीला पटणारे असतात आणि कोणीच त्याला उघडपणे विरोध करतांना दिसत नाही. कांही लोक या कल्पना प्रत्यक्षात आणतात आणि त्यांची मोठी बातमी छापून येते. याचाच अर्थ ते सर्वसामान्य लोकांपेक्षा वेगळे वागतात. सर्वांनीच नवी धोरणे स्वीकारली असती तर पेपरवाले कोणाकोणाची बातमी देणार? निदान माझे कुटुंबीय, मित्रमंडळी, शेजारी वगैरेतल्या कोणाही ओळखीच्या सद्गृहस्थाचा समावेश त्यात झालेला मला दिसत नाही आणि आजूबाजूचे वातावरण पाहता सार्वजनिक तसेच खाजगी उत्सव, त्यासाठी केली जाणारी सजावट आणि त्यात केला जात असलेला आक्षेपार्ह वस्तूंचा वापर यांत दरवर्षी वाढच होतांना दिसते आहे.

पर्यावरणाबद्दल काळजी व्यक्त करणारे इतके लेख आणि त्यासंबंधीचा प्रचार व बातम्या वाचूनसुध्दा त्याचा समाजावर परिणाम कां होत नाही ? बहुतेक लोक ते वाचतच नसतील किंवा वाचून वाचून वैतागले असतील. अशा लोकांच्या मनात आलेल्या नाराजीला ठिणगी लावायचा उद्योगही कांही लोक करतात. "हा सगळा विरोध फक्त हिंदूंच्या सणांनाच कां? अंगात हिम्मत असेल तर ईद किंवा ख्रिसमसवर निर्बंध घालून पहा. कांहीतरी निमित्य काढून हिंदूंच्या मूर्तीपूजेला बदनाम करण्याचे हे कुटील कारस्थान आहे. सर्व हिंदूंनी हे हाणून पाडले पाहिजे." अशा प्रकारची वक्तव्ये करणारे लोकही आहेत आणि त्यांनाही टाळ्या पडतात.

यातल्या कांही गोष्टींचे विवेचन पुढील भागात पाहू.

-----

गणेशोत्सव आणि पर्यावरण - २

गणेशोत्सवाच्या सुमारास वर्तमानपत्रे आणि टेलिव्हिजन या दोन्ही माध्यमांवर पर्यावरण या विषयावर एवढे विचारमंथन चालू असूनसुध्दा त्याचा म्हणावा तेवढा परिणाम प्रत्यक्षात कां दिसत नाही? या वर्षीचे चित्र पूर्वीपेक्षा फारसे वेगळे का दिसत नाही? या प्रश्नाच्या उत्तराची सुरुवात स्वतःपासून केलेली चांगली. मी स्वतः तरी या वर्षी काय मोठे वेगळे केले? हा प्रश्न कोणीही विचारेलच. तर या गणेशोत्सवात मी काय केले ते आधीच सांगतो.

माझ्या घरच्या देव्हाऱ्यात इतर देवतांसोबत गणपतीची पिटुकली धातूची मूर्ती आहे. लाकूड, दगड, सिरॅमिक, कांच, प्लॅस्टिक वगैरे विविध पदार्थापासून तयार केलेल्या गजाननाच्या कितीतरी सुरेख प्रतिमा आम्हाला कोणी कोणी भेटवस्तू म्हणून दिलेल्या आहेत. त्या घरात जिकडे तिकडे दिसतात, पण त्यांची कधी पूजा होत नाही. तरीही गणेशोत्सवासाठी मी एक वीतभर उंचीची मातीची मूर्ती दरवर्षासारखी आणली, तिची पांच दिवस पूजा अर्चा केली आणि तिचे जलाशयात विसर्जन केले. नेहमीप्रमाणेच एक थर्मोकोलचे मखरही त्यासाठी आणले होते. म्हणजे थोडक्यात मी कांहीच वेगळे केले नाही. आता यापासून पर्यावरणाचे किती नुकसान झाले तेही पाहू.

ज्या तळ्यात आमच्या गणपतीचे विसर्जन केले त्याची लांबी, रुंदी व खोली यांवरून गणित मांडले तर त्याचे घनफळ त्या मूर्तीच्या घनफळाच्या निदान पन्नास साठ लाख पटीने इतके येते. त्या तलावाच्या तळाशी जमलेल्या गाळात मी फक्त ओंजळभर मातीची भर टाकली. वाऱ्याबरोबर उडून येणारी धूळ आणि पाण्याच्या ओघळांबरोबर येणारे मातीचे कण कदाचित काही क्षणात एवढी भर टाकीत असतील. माझ्या गणेशमूर्तीची माती दुरून कोठून तरी आली होती एवढेच. फुले, पाने वगैरेंचे निर्माल्य एका वेगळ्या कुंडात जमा करण्याची व्यवस्था महानगरपालिकेने केलेली होती. ती कांही तळ्यात पडली नाहीत. थर्मोकोलच्या मखराचे सारे भाग सुटे करून व व्यवस्थित कागदात गुंडाळून मी माळ्यावर ठेऊन दिले. त्याचा उपयोग पुढील वर्षी करता येईल. त्यामुळे या वर्षी तरी त्याचा पर्यावरणाला उपसर्ग झाला नाही.

दोन तीन वर्षानंतर कधी तरी ते मखर जीर्ण झाले किंवा जुनाट दिसायला लागले तर मी ते टाकून देईनच, पण ते कांही रस्त्यावर फेकणार नाही. घरातल्या इतर कचऱ्याबरोबर ते महापालिकेच्या कचऱ्याच्या गाडीत जाईल आणि त्याची यथायोग्य विल्हेवाट लागेल. एकादा खड्डा बुजवण्याच्या कामी आल्यास ते जमीनीखाली गाडले जाईल किंवा इन्सिनरेटरमध्ये जळून नष्ट होईल. पर्यावरणाला त्याच्यापासून कांही पीडा होण्याची शक्यता फार कमी आहे. मुळात थर्मोकोलला पर्यावरणाचा शत्रू असे तरी कां मानतात? हवेबरोबर किंवा पाण्याबरोबर त्याचा संयोग होत नाही, ते विरघळत नाही, कुजत नाही, त्याला बुरशी येत नाही की कीड लागत नाही. त्यामुळे त्याचे नैसर्गिकरीत्या विघटन होत नाही. अर्थातच त्यामुळे ते पर्यावरणाला प्रत्यक्षरीत्या प्रदूषित करतही नाही. मात्र त्याच्या टिकाऊपणाच्या गुणामुळे ते सांचत जाते, गटारे व नाले यांत पडल्यास त्यातून होणाऱ्या पाण्याच्या प्रवाहाला अडथळा येतो आणि त्यामुळे ते तुंबलेले पाणी इतरत्र पसरते. हा धोका त्यापासून आहे. थर्मोकोलचा हलकेपणा, टिकाऊपणा आणि धक्के सहन करण्याचा गुणधर्म यामुळे ते पॅकिंगसाठी मोठ्या प्रमाणात वापरले जाते. टीव्ही, फ्रिज, वॉशिंग मशीन वगैरे पासून ते मोबाईल फोन आणि कॅमेरा यापर्यंत विविध उपकरणांबरोबर माझ्या घरात आलेल्या आणि मी कचऱ्यात टाकून दिलेल्या थर्मोकोलच्या ठोकळ्यांचे आकारमान मखरातून वापरल्या गेलेल्या थर्मोकोलच्या शीट्सच्या दहापट तरी असेल.

जळल्यावर त्यातून कर्बद्विप्राणील वायू आणि ऊष्णता निर्माण होऊन ते पर्यावरणाचा नाश करतील असे कोणी म्हणतील आणि त्यात किंचितसे तथ्य आहे. पण ते कितपत आहे हेसुध्दा पहायला हवे. कर्बद्विप्राणील वायू आणि ऊष्णता या गोष्टी ज्वलनांच्या सर्व प्रक्रियांमध्ये मध्ये निर्माण होत असतात. एक मखर जाळून त्या जेवढ्या प्रमाणात उत्पन्न होतील त्याच्या कित्येक पटीने त्या रोज तीन्ही त्रिकाळ आपल्या स्वयंपाकघरात निर्माण होत असतात. पूजा आणि आरती करतांना लावलेल्या निरांजन, समई, उदबत्ती, कापूर वगैरेंच्या ज्वलनातूनसुध्दा पर्यावरणाचे प्रदूषण होतच असते पण त्याचे प्रमाण अत्यल्प असते. आपले अन्न शिजवण्यात ज्वलन होतेच पण पचलेल्या अन्नाचे मंद ज्वलन आपल्या शरीरात होत असते. चमचाभर तुपाचे ज्वलन निरांजनाच्या ज्योतीत होऊन त्यातून जेवढा कार्बन डायॉक्साईड वायू बाहेर पडेल तेवढाच वायू आणि तेवढीच ऊष्णता ते चमचाभर तूप खाल्यानंतर आपल्या शरीरातून बाहेर पडेल. आपण आरती केल्यामुळे पर्यावरण दूषित केल्याबद्दल जर कोणाला अपराधीपणा वाटत असेल तर त्याने वाटल्यास त्या दिवशी भातावर चमचाभर तूप घेऊ नये.

थोडक्यात सांगायचे झाल्यास आपल्या रोजच्या जीवनात आपण पर्यावरणाचे जितके प्रदूषण करत असतो त्या मानाने व्यक्तिगत पातळीवर गणेशोत्सवात केले गेलेले प्रदूषण अगदी नगण्य होते यामुळेच ते थांबवावे असे मला वाटले नाही.

(क्रमशः)

--------

गणेशोत्सव आणि पर्यावरण - ३

आपल्या रोजच्या जीवनात आपण पर्यावरणाचे जितके प्रदूषण करत असतो त्या मानाने व्यक्तिगत पातळीवर गणेशोत्सवात केले गेलेले प्रदूषण अगदी नगण्य होते असे मी मागील भागात लिहिले होते. यातून दोन मुद्दे निघतात. पहिला म्हणजे आपल्या रोजच्या जीवनात आपण पर्यावरणाचे किती प्रदूषण करत असतो आणि गणेशोत्सवात केले गेलेले प्रदूषण अगदी नगण्य असले तरी ते टाळता येईल कां हा दुसरा मुद्दा.

माझ्या बालपणी लहान गांवात घालवलेले जीवन आणि आजची महानगरातली जीवनचर्या यात प्रचंड अंतर आहे. माझ्या लहानपणी सारी धान्ये शेतातून घरी येत असत किंवा वर्षातून एकदा पोत्याने खरेदी केली जात आणि जास्तीची लागलीच तर ती बाजारामधून कापडाच्या पिशवीतून आम्ही आणत असू. जिरे, मिरे यासारख्या वस्तू किराणा मालाचा दुकानदार कागदाच्या पुडीत बांधून देत असे. चहा, कॉफी, काडेपेट्या अशी मोजकीच उत्पादने पॅकिंगमध्ये घरी येत. पॉलिथिलीनच्या पिशव्या ऐकूनदेखील माहीत नव्हत्या. कोठलीही वस्तू वाया घालवायची नाही, शिजवलेले अन्न खाऊनच संपवले पाहिजे असे दंडक असत. भाजीपाल्यातून निघणारी देठे, साली वगैरे गोष्टी जनावरांना खायला घालीत आणि रात्री उरलेले अन्न घेऊन जायला रोज सकाळी भिक्षेकरी दारासमोर येत. एकदा शिवलेले कपडे फाटेपर्यंत घातले जात आणि त्यानंतरसुध्दा त्यातील धडधाकट भागांचा उपयोग पिशव्या किंवा दुपटी शिवण्यात करत असत. त्यामुळे कचऱ्याची टोपली बहुधा रिकामीच असे. त्याशिवाय बंब नांवाचा सर्वभक्षी अग्निनारायण रोज पेटत असे. रिकामी पुडकी, पुड्यांचे किंवा इतर रद्दी कागद, कापडाच्या चिंध्या, नारळाच्या करट्या, भ्ईमुगाच्या शेंगांची टरफले असले सगळे ज्वलनशील पदार्थ त्याच्या भक्ष्यस्थानी पडत. केरातून घराबाहेर टाकले जाणारे टाकाऊ पदार्थ फारच कमी असत, त्यामुळे पर्यावरणाचा विचार करण्याचे कारण नव्हते. 'अशुध्द हवा' किंवा 'हवेचे प्रदूषण' हे शब्दप्रयोग लहानपणी आमच्या कोषात आले नव्हते असे म्हणता येईल. त्यावेळी स्वयंपाकघरात जळाऊ लाकडांचा उपयोग होत असे. ही पध्दत एनर्जी एफिशियंट नसल्यामुळे जास्त कार्बन डायॉक्साईड वायू व धूर तयार करते तसेच लाकडाचा वापर जाळण्यासाठी केल्यामुळे वनस्पतींचा नाश होतो असे पर्यावरणाचा विचार करता दुहेरी तोटे त्यत आहेत. त्यामुळे आजच्या परिस्थितीत ते अक्षम्य ठरेल. पण पूर्वीच्या काळात सगळीकडेच माणसांची वस्ती कमी आणि जंगलांची दाटी जास्त होती. आजही जिथे असे चित्र असेल अशा ठिकाणी हा जास्तीचा कार्बन डायॉक्साईड वायू तिथली झाडे शोषून घेतात आणि इंधनासाठी जेवढी झाडांची तोड होईल त्यापेक्षा जास्त नवी वाढ तिथे होऊन त्यातला समतोल साधला जातो.

आमच्या घरातल्या सोप्याच्या मध्यभागी एक चौकोनी कोनाडा ठेवला होता. आम्ही त्याला 'गणपतीचा कोनाडा' असेच म्हणत असू. दरवर्षी गणेशोत्सवाला गजाननाची मातीची मूर्ती आणून त्यात तिची प्रतिष्ठापना होत असे. कोनाड्याच्या वरच्या बाजूला दोन खुंट्या बसवल्या होत्या. पुठ्ठ्याच्या फ्रेमवर आरास करून ती या खुंट्यांवर टांगत असू. त्यात मधोमध कोनाड्याला फिट होईल अशी सोनेरी कागदाने मढवलेली कमान असे आणि आजूबाजूला सुंदर चित्रे चिकटवून नक्षीकाम करत असू. हा ढांचा कायम ठेवून दरवर्षी नवी आरास करत असू. त्या काळातली छायाचित्रे मला उपलब्ध नसल्यामुळे आठवणीवरून मी एक चित्र तयार केले आहे, त्यावरून थोडी कल्पना येईल. यात पर्यावरणाला बाधा आणणारे कांहीच नव्हते.

आजची परिस्थिती फार वेगळी आहे. कारखाने आणि वाहने यांतून बाहेर पडणाऱ्या दूषित वायूंमुळे वातावरण गढूळ होऊन गेलेले आहे. बाजारातून आणलेल्या प्रत्येक वस्तूबरोबर त्याची अनेकविध वेष्टने येतात. अन्न हे पूर्णब्रम्ह राहिलेले नाही. न आवडलेले पदार्थ खाण्याची सक्ती होत नसल्यामुळे ते टाकले जातात. माणसांच्या गरजा अपरंपार वाढल्या आहेत. रोज नवनवी उत्पादने बाजारात येत असतात. लहान सदनिकांमध्ये जुन्यापुराण्या वस्तू ठेवायला जागा नसते. नवी वस्तू घरात आली की तिला ठेवण्यासाठी जुनी वस्तू फेकून द्यावी लागते. अशा अनेक कारणांमुळे घरातून रोज टोपलीभर (किंवा बास्केटभर) कचरा बाहेर टाकला जातो आणि त्यात प्लॅस्टिकसारख्या विघटन न होणाऱ्या तत्वांचा समावेश असल्याने तो पर्यावरणात साठत जातो. या परिस्थितीमुळे पर्यावरणाला धोका निर्माण झालेला आहे. गणपती उत्सवात त्यात भर पडत असेल पण या निमित्याने त्याची चर्चा होऊन ते मुद्दे नजरेसमोर आले तरी त्याला आळा घालण्याच्या प्रयत्नांना चालना मिळेल. माझा दुसरा मुद्दा या प्रयत्नांशी निगडित असल्याने पुढील भागात त्यावर चर्चा करीन.

. . . . . . .(क्रमशः)

----

गणेशोत्सव आणि पर्यावरण - ४

गणेशोत्सव चाललेला असतांना होत असलेले ध्वनिप्रदूषण आणि रस्ते अडवले गेल्यामुळे होणारी वाहतुकीची कोंडी व त्यामुळे होणारी वाहनांच्या धुरातली वाढ हे त्याचे दुष्पपरिणाम पर्यावरणावर होतात. या दोन्ही गोष्टी बहुतकरून सार्वजनिक उत्सवांमुळेच होतात. घरगुती गणेशोत्सवातून तसल्या प्रकारचा विपरीत परिणाम तो उत्सव चालला असतांना होत नाही. पण उत्सव संपून गेल्यानंतर गणेशाची मूर्ती व सजावटीचे सामान निसर्गाच्या सुपूर्द केले जाते त्यातून पर्यावरणाचे प्रदूषण होते असा आक्षेप त्यावर घेतला जातो. हे प्रदूषण टाळण्यासाठी पर्यावरणप्रेमी लोकांकडून अनेक उपायही सुचवले जातात. त्यांचा थोडा परामर्ष या लेखात घ्यायचा आहे.

दरवर्षी गणेशोत्सवासाठी एक नवी मूर्ती आणण्याएवजी एक सुंदर मूर्ती घरात आणून ठेवावी आणि तीच दरवर्षी उत्सवात मांडावी असा एक स्तुत्य विचार दिवसेदिवस प्रबळ होत आहे. हा मार्ग सोपा, परिणामकारक, खात्रीपूर्वक आणि वेळ, श्रम व पैसे या सर्वांची बचत करणारा असल्यामुळे खरे तर लगेच लोकप्रिय व्हायला हवा होता, पण तो व्यवहारात आणण्यात कांही भावनात्मक अडचणी आहेत.

एकाद्या मूर्तीमध्ये आज देवाची वसती आहे आणि उद्या ती नाही असे समजणे मनाला विसंगत वाटते हे त्यामागील मुख्य कारण आहे. पहायला गेलो तर हा विचार कांही अगदी नवा नाही. सत्यनारायणाच्या पूजेमध्ये सुरुवातीलाच गणपतीचे प्रतीक म्हणून पाटावर एका सुपारीची स्थापना करतात. यथासांग पूजाविधी संपल्यानंतर उत्तरपूजा झाली की त्यातले विघ्नहर्ता गजानन अंतर्धान पावतात आणि ती पुन्हा साधी सुपारी होऊन जाते असे मानले जाते. दुसरे दिवशी गणपतीसमोर पानावर ठेवून त्याला अर्पण केलेल्या सुपारीबरोबरच प्रत्यक्ष गणपती झालेली सुपारी निर्विकारपणे गोळा केली जाते आणि सर्व सुपा-या मिसळून जातात हे आपण पाहतो. पूजा करणारा हे सगळे एक उपचार म्हणून करतो. त्या सुपारीतल्या गजाननाबद्दल त्याच्या मनात विशेष भक्तीभाव निर्माण होत नाही. इतर दर्शनार्थी लोकांचे तर त्याच्याकडे लक्षसुध्दा जात नाही. त्यामुळे दुसरे दिवशी ती सुपारी कातरून खातांना आदल्या दिवशी तो गणपती होता कां असा विचार करावा असे कोणालाही वाटतसुध्दा नाही. पण गणेशोत्सवाची गोष्ट वेगळी आहे. एकदा ज्या मूर्तीला प्रत्यक्ष देव मानून त्याची आपण भक्तीभावाने पूजा व आराधना करतो, त्याची मनोभावे प्रार्थना करतो, आपले सर्व मनोरथ तो पूर्ण करेल अशी अपेक्षा धरतो त्या वेळी आपल्या मनात त्या मूर्तीविषयी दृढ असे भावबंध निर्माण होतात. त्यानंतर ती मूर्ती म्हणजे एक साधी शोभेची वस्तू आहे असे समजणे कठीण आहे. रोजच्या रोज त्याची यथासांग अर्चना करणे आपल्याला शक्य नसते, पण ती केली नाही तर त्याचा अधिक्षेप होईल. तो होऊ नये म्हणून त्या मूर्तीचे जड अंतःकरणाने विसर्जन केले जाते. ते सुध्दा त्यानंतर कोणाकडूनही त्याचा अवमान होऊ नये अशा प्रकारे केले जाते.
कांही लोक वंशपरंपरेनुसार घरातला कुळाचार पाळण्यासाठी गणपतीचा उत्सव करतात. स्थळकाळानुसार त्याच्या विधीत थोडेफार बदल करणे त्यांना भाग पडत असले तरी शक्य असलेली कोणतीही गोष्ट ते मुद्दाम बदलत नाहीत. तसे केले तर आपल्यावर ईश्वरी प्रकोप होईल अशी धास्ती त्यांच्या मनात असते. ज्या लोकांच्या मनावर असे संस्कारच नसतात त्यांना गणेशोत्सव साजरा करण्याची एवढी गरज वाटत नाही आणि जे निव्वळ हौस म्हणून करतात त्यांना दर वर्षी नाविन्य हवे असते. अशा अनेक कारणांमुळे गणेशोत्सवासाठी एकच कायम स्वरूपाची मूर्ती आणून ठेवण्याच्या सूचनेला कमी प्रतिसाद मिळत असावा.
घरगुती गणेशोत्सवात मूर्ती लहान असावी की मोठी हा मुद्दा गौण असतो. हार, फुले, दुर्वा वगैरे वाहिल्यानंतर गजाननाची लंबोदर तनु झाकली गेली तरी त्याचे सुमुख आणि वरदहस्त दिसायलाच हवेत एवढा तरी त्याचा किमान आकार असतो. एका माणसाने ती मूर्ती उचलून हातात धरून तिला विसर्जनाच्या स्थानापर्यंत नेणे त्याला शक्य होईल इतपत ती मोठी असते. या दोन्ही आकारमानात प्रचंड तफावत नसते.
गणपतीची मूर्ती मातीचीच असावी, प्लॅस्टर ऑफ पॅरिसची असू नये असा आग्रह धरतात आणि तो योग्यही आहे. मातीची मूर्ती विसर्जनानंतर पाण्यात जाऊन निराकार बनते तसे प्लॅस्टरचे होत नाही. त्यामुळे त्यामागील हेतू साध्य होत नाही. प्लॅस्टर हे कृत्रिम द्रव्य नैसर्गिक मातीएवढे पर्यावरणमित्र नसते हा वेगळा मुद्दा आहे. सर्वसामान्य भाविकाला या दोन्हींमधला फरक समजत नाही आणि कदाचित ओळखताही येत नाही. मात्र तांत्रिक व आर्थिक कारणांमुळे प्लॅस्टर ऑफ पॅरिसचा उपयोग वाढतच चालला आहे ही खेदाची गोष्ट आहे.
कांही उत्साही लोकांनी कागदाचा उपयोग करणे हा तिसरा पर्याय सुचवला आहे. पार्ल्याच्या महाजनांनी ओरिगामी या जपानी पध्दतीने कागदाच्या घड्या घालून त्यातून गणपतीचा आकार निर्माण केला आहे. एक कलाप्रकार म्हणून त्याचे कौतुक केले तरी अशा आकाराची मूर्त्ती पाहून मनात भक्तीभाव निर्माण होईल की नाही ते सांगता येणार नाही.
गणपतीच्या मूर्तीचे विसर्जन करण्यासाठी नवनव्या कल्पना मांडल्या जात आहेत. त्यापासून नेमके काय साध्य होऊ शकेल ते मला समजत नाही. कोणी घरातच एका टबात मूर्तीचे विसर्जन करतात. त्यानंतर ते पाणी बागेतल्या झाडांना घालतात म्हणे. ते जर झाडांना अपायकारक नसेल तर प्रदूषणाचा मुद्दाच कोठे येतो? आणि जर कां ते अपायकारक असेल तर पर्यावरणावर घातक परिणाम झालाच ना! बोरीवलीचे महाजन मात्र ती माती वर्षभर जपून ठेवतात आणि पुढल्या वर्षी तिच्यातून नवी मूर्ती स्वतः घडवतात. त्यांनी वेगळ्या कारणासाठी या कामाची सुरुवात केली होती, आता त्याला पर्यावरणमैत्रीचे स्वरूप प्राप्त झाले आहे. अशा गोष्टी खास लोकच करू शकतात.
गणपतीच्या मूर्तींच्या विसर्जनासाठी खास कृत्रिम टाक्या बनवल्या जात आहेत, पण त्यांना हवा तेवढा प्रतिसाद मिळत नाही, कारण त्यातल्या पाण्याचे पुढे काय करणार याबद्दल कोणीच कांही बोलत नाही. "ते पाणी सांडपाण्याबरोबर वाहण्यासाठी सोडून दिले जाईल आणि त्याच्या तळातली माती डंपिंग ग्राउंडमध्ये नेऊन टाकली जाईल" असे सांगितले तर गणेशभक्त आपली मूर्ती तिथे विसर्जित करायला तयार होणार नाहीत. ते सगळे पाणी आणि गाळ यांचे समुद्रात किंवा तलावात विसर्जित करणेही कठीण आहे. शिवाय ते कुठेही सोडले तरी पुन्हा पर्यावरणावर परिणाम करायला मोकळे आहेच. म्हणजे त्यातून प्रदूषण कमी कसे होणार हेच मला तरी समजत नाही.
"आपल्या मूर्तीचे विसर्जन झाले ना, आता पुढे त्याचे कांही का होईना." असा विचार किती सामान्य भाविक लोक करतील? "परमेश्वर विश्वाच्या अणुरेणूत भरलेला आहे, जसा तो समुद्राच्या पाण्यात आहे तसाच तो गटारातदेखील आहे." इतके तत्वज्ञान ज्यांना फक्त समजलेच नव्हे तर उमगलेही आहे असे गाढे विद्वान किंवा "पाणी म्हणजे एचटूओ" असे मानणारे वैज्ञानिक अशी मंडळीच बहुधा अशा प्रकारचे विसर्जन करायला तयार होत असावीत.
पूर्वीच्या लेखात सांगितल्याप्रमाणे वैयक्तिक स्वरूपाच्या गणेशोत्सवातून फार मोठ्या प्रमाणावर प्रदूषण होण्याची शक्यता नसते. कारखाने व वाहने यांमुळे वातावरणावर जेवढा परिणाम रोज होत असतांना दिसतो त्यात त्याच्या मानाने अगदी अल्पशी भर वर्षातून एकदा उत्सव साजरा करतांना पडली तर तो करतांना त्याला अपराधीपणा वाटत नाही. कांही मंडळींनी यावर संशोधन करून या दोन्हींची आंकडेवारी दिली आहे. त्यातूनही असेच दिसते. अशा कारणांमुळे पर्यावरणाच्या संरक्षणासाठी जे उपाय सांगितले जात आहेत ते आचरणात आणण्याच्या आवाहनांना तेवढा प्रतिसाद मिळत नाही.
. . . . . . .(क्रमशः)

------

गणेशोत्सव आणि पर्यावरण - ५

दरवर्षी सार्वजनिक गणेशोत्सव साजरा करणाऱ्या मंडळांची संख्या वाढते आहे, तसेच त्यात बसवण्यात येणाऱ्या मूर्ती व त्यांची सजावट यांच्या आकारांचाही विस्तार होत आहे. विज्ञान व तंत्रज्ञानातील प्रगतीमुळे नवनवे पदार्थ, उपकरणे आणि प्रक्रिया यांचे पंख कलाकारांना लाभले असल्यामुळे आपल्या कल्पकतेच्या बळावर ते कलाविश्वात स्वैर भराऱ्या मारू लागले आहेत. त्यांचे अद्भुत आणि मोहक कलाविष्कार पहातांना कधीकधी भान हरपायला होते. अनंत देव्हाऱ्यांमध्ये आसीन झालेल्या मंगलमूर्तीची कोटी कोटी रूपे यांतून पहायला मिळतातच, शिवाय पौराणिक कथा, ऐतिहासिक प्रसंग व सामाजिक समस्या अशा अनेक विषयांना स्पर्श करणारे मनोहर देखावेसुध्दा यात उभे केले जातात. सर्व प्रेक्षकांना या कलाकृती आनंदाबरोबर माहिती व बोधही देतात. कोणाला त्यातून स्फूर्ती मिळते तर कोणाला कल्पना सुचतात. प्रसिध्द चिनी तत्ववेत्ता कॉन्फ्यूशियस याच्या शब्दात सांगायचे झाल्यास कारीगरांना त्यातून भाकरी प्राप्त होते व ते त्यावर जीवंत राहतात आणि दर्शकांना असे फूल गवसते की ज्याला पाहून त्याला जीवनाचे प्रयोजन समजते. सगळे लोक कदाचित इतका सूक्ष्म विचार करत नसतीलही पण त्यांच्या नकळत ते घडतच असते. त्यामुळे गणेशोत्सवाच्या निमित्याने केलेली आरास ही समाजाला अनेक दृष्टीने उपकारक आहे यात शंका नाही. इतर प्रसारमाध्यमातून कधी कधी दिसून येणारा गलिच्छपणा किंवा ओंगळपणा याची बाधा गणरायाच्या दरबाराला अजून तरी झालेली नाही.

नवनवीन दृष्ये दाखवणारे गणेशोत्सवाचे मंडप पाहतांना महिनोमहिन्यांच्या परिश्रमातून साकारलेले हे देखावे आठदहा दिवसानंतर नष्ट करण्यात येणार आहेत हा विचार अस्वस्थ करतो. यातील निवडक देखावे एकाद्या विशाल सभागृहात ठेऊन त्याचे लंडनच्या मादाम तुसाद म्यूजियमसारखे संग्रहालय करता येईल असेही वाटते. पण त्यातील सर्वात महत्वाच्या स्थानी असलेल्या गणेशाचे तर विसर्जन करायचे असते. शिवाय आपल्याकडे एवढ्या तेवढ्या कारणांवरून कोणा ना कोणाच्या भावना दुखावल्या जातात आणि त्यातून निषेध, दंगेधोपे आणि हिंसाचाराचे सत्र सुरू होते या बातम्या वाचल्यानंतर मनातला तो विचार मागे पडतो.

एकदा उत्सव संपला की या सगळ्यांचे स्वरूप अमूक इतके टन किंवा घनफूट प्लॅस्टर ऑफ पॅरिस किंवा थर्मोकोल एवढेच उरते आणि ते पर्यावरणाच्या स्वाधीन केले जाते. यालाच पर्यावरणाप्रेमी लोकांचा आक्षेप आहे. त्यापासून कोणकोणते दुष्परिणाम होण्याची शक्यता असते ते या लेखाच्या पहिल्या भागात मी सांगितले आहे आणि त्यावर सुचवलेले उपाय कोणते आहेत हे मागील भागात दिले आहे. ते कां अंमलात येत नाहीत ते या भागात पाहू.

कोणताही नवा पदार्थ उपयोगात येण्यापूर्वी त्याचे गुणधर्म, उपलब्धता, उपयुक्तता आणि मूल्य यांचा विचार केलेला असतो. यात जो सकस ठरतो तो टिकतो आणि जुन्या तत्सम पदार्थाची जागा घेतो हा जगाचा सर्वसाधारण नियम आहे. ऑटोरिक्शा आल्यामुळे अनेक टांगेवाल्यांचा धंदा बसला आणि साखरेच्या आगमनानंतर अनेक गुऱ्हाळे बंद पडली ही त्याची उदाहरणे आहेत. या गोष्टींना इलाज नाही कारण आपण कालचक्र उलट फिरवू शकत नाही. प्लॅस्टर ऑफ पॅरिस किंवा थर्मोकोल यांच्या ऐवजी कागदाचा लगदा आणि पुठ्ठा वापरणे लहान प्रमाणात शक्य होईल पण आज जे भव्य देखावे तयार केले जात आहेत ते या माध्यमातून शक्य होणार नाही. त्यामुळे प्लॅस्टर ऑफ पॅरिस किंवा थर्मोकोल न वापरणे याचा अर्थ या प्रकारच्या कलाकृती निर्माण न करणे असाच होईल. त्यापासून समाजाचे जे फायदे होतात ते मिळणार नाहीत त्यामुळे तो उपदेश मान्य होणार नाही. तेंव्हा हे करूच नये असा नकारत्मक विचार न करता त्यातून होणारे संभाव्य तोटे कसे कमी करता येतील यावर विचार व्हायला हवा.

असा विचार वेगळ्या कारणांमुळे आधीपासून होत आला आहे. उदाहरण द्यायचे झाल्यास पुण्याच्या मुळामुठा या नद्यांच्या उथळ पात्रात मोठ्या आकाराच्या मूर्तींचे विसर्जन करणे शक्य नाही. त्या मूर्ती वाजत गाजत नदीच्या तीरापर्यंत नेऊन परत आणल्या जातात. मुंबईला समुद्रकिनारा असल्यामुळे अथांग सागर सगळे समाविष्ट करून घेईल असेच कोणालाही वाटेल. पण प्रत्यक्षात त्यात विसर्जित केलेल्या बऱ्याचशा मूर्तींना तो भग्न स्वरूपात किनाऱ्यावर आणून सोडतो. ते दृष्य हृदयविदारक असते आणि अनिरुध्द अकॅडमीसारख्या सेवाभावी संस्थांचे हजारो स्वयंसेवक विसर्जनाच्या दुसऱ्या दिवशी किनाऱ्यांची सफाई करून त्यात वाहून आलेल्या मूर्तींचे पुनर्विसर्जन करतात. अशा गोष्टी समजावून सांगून समाजाच्या मनाची तयारी केली तर पुण्याचे उदाहरण मुंबईत गिरवता येण्यासारखे आहे.

दुसरी गोष्ट अशी आहे की प्लॅस्टर ऑफ पॅरिस आणि थर्मोकोल हे पदार्थ कांही गणेशोत्सवासाठी मुद्दाम शोधले गेलेले नाहीत. अनेक प्रकारच्या उद्योगव्यवसायात त्यांचा उपयोग सर्रास मोठ्या प्रमाणात केला जातो. त्यांचे पुढे काय होते? अशा प्रकारचे पदार्थ इतर कचऱ्यापासून बाजूला काढून त्याची व्यवस्थित रीतीने विल्हेवाट लावणे हे नगरपालिकेचे काम आहे आणि ते करण्याचे प्रयत्न बृहन्मुंबईसह जगभरातल्या सगळ्या नगरपालिका करत आहेत. त्याच तंत्रांचा वापर थोड्या निराळ्या पध्दतीने करून गणेशोत्सवातून तयार होणारे हे निर्माल्य पर्यावरणाला कसे अपायकारक ठरणार नाही यासाठी काय करता येईल हे पाहिले पाहिजे आणि सुदैवाने तसा विचार होतही आहे. मात्र प्रसारमाध्यमांमध्ये आजकाल सारा भर एकाच प्रकारच्या प्रचारात दिला जात असल्यामुळे "गणेशोत्सव म्हणजे प्रदूषण" आणि म्हणून "ते पर्यावरणाच्या विरोधी" अशी समीकरणे मांडली जात आहेत ती पूर्णपणे बरोबर नाहीत आणि समाजाला मान्य होणारी नाहीत.

या निमित्याने पर्यावरणाकडे जनतेचे लक्ष वेधले गेले आणि रोजच्या जीवनात केले जाणारे प्रदूषण कमी करण्याचा प्रयत्न तिने आपण होऊन केला तरी त्यातून बरेच कांही साध्य होईल.

. . . . . . .. (समाप्त)