दिवाळी - संस्कृती - संस्कार

माझे एक आदरणीय आप्त श्री. मधुसूदन थत्ते यांनी "जपणे संस्कृती संस्कार" या मथळ्याखाली दिवाळीच्या चार दिवसांसंबंधी चार लेख लिहिले होते. त्यांची अनुमती घेऊन मी ते लेख माझ्या ब्लॉगवर या भागात देत आहे. यातल्या आठवणी श्री.थत्ते यांनी शब्दांकित केल्या असल्या तरी त्यातल्या कांही आठवणी त्यांच्या सुविद्य पत्नी सौ.पद्मजाताई यांच्या आयुष्यातल्या आहेत. मध्यप्रदेशांतल्या एका लहान गावी स्थाइक झालेल्या एका सधन जमीनदार कुटुंबात त्यांचे बालपण गेले असले तरी त्यांच्यावर झालेले संस्कार आणि कोकणातल्या गरीब कुटुंबातल्या श्यामच्या आईने त्याला दिलेले संस्कार यात खूप साम्य आहे. मुंबईसारख्या महानगरात वाढलेल्या आणि बाहेरचे विशाल जग पाहून आलेल्या मधुसूदन यांनी त्यांना मिळालेल्या सुसंस्कारांचे महत्व त्यांच्या अनेक लेखांमधून वेळोवेळी दाखवले आहे. हे पारंपरिक मराठी किंबहुना भारतीय संस्कार त्यांनी या चार लेखांमध्ये नेमकेपणे टिपले आहेत आणि मनोरंजक शैलीमध्ये सादर केले आहेत. मी ते चार लेख जसेच्या तसे खाली दिले आहेत.     
----------------------------------------------------------------

#जपणे_संस्कृती_संस्कार ...१
नर्कचतुर्दशी.
आईची आज्ञा: सूर्योदयाच्या आधी आज सगळ्यांच्या आंघोळी उरकायच्यात बरं...!!!
"कां, आई..?"
आमच्या लहानपणी नाही हो कुणी असे "कां" विचारले...
आईच्या बालपणी घरात दहा वीस माणसे पण सूर्योदयाच्या आधी सगळ्यांच्या आंघोळी उरकायच्या हे तर शास्त्रवचन..!!!
ऋतू आले गेले बरीच दशके मागे गेली..
आज घरात आहेत फक्त वृद्ध आई-बाबा...पण शास्त्रवचन कुठे जाईल..?
आज आईची आज्ञा जरा वेगळी ...
"अहो, सुर्र्कन आंघोळीला शिरू नका...आज तुम्हाला ओवाळायचं
आहे...!!!"
मग रांगोळीचं छोटं स्वस्तिक...त्यावर ईशान्यभिमुख पाट... पाटापुढे तेलाचे चार थेंब...
मग बाबाना हलके अंगाला तेल लावणे..
"किती पातळ झाले हे केस...कसे दाट होते नाही का ?" ह्या गप्पा...
नंतर ओवाळणे...बाबांना नमस्कार...
आणि.......... "तेवढं उटणं लावायचं विसरू नका ...मोती साबण ठेवलाय नवी वडी..."
मित्रांनो ती माई जपत आली हे सारे संस्कार इवलीशी कन्या असतानापासून...
किती वर्षे झाली आज...? पंच्याहत्तर...!!!
मधुसूदन थत्ते
१८-१०-२०१७...
-----------------------------------------------------------------------------

#जपणे_संस्कृती_संस्कार ...२
समृद्ध खेड्यातला प्रशस्त दुमजली जुना वाडा गत-पिढ्यांच्या संस्कार-पुण्याईने अजूनही एक मानाचे स्थान आहे..
छोटी उषा आईला विचारत होती..
आई, आता अंधार पडतोय पण ह्या वर कठड्यावर किती सुरेख पणत्या मांडल्या आहेत..
आई त्या प्रत्येक पणती खाली मघाशी म्हादूला मी शेणाचे लहान गोळे ठेवताना पहिले..का ग ते ठेवलेत..?
"उषा, कठड्यावर पणत्या आहेत..चुकून खाली पडू नये म्हणून आपण तसे ठेवतो...
"आणि आज लक्ष्मीपूजन ना दिवाळीचा दुसरा दिवस...आज लक्ष्मी घरा येणार...तिचे स्वागत नको का करायला..?
म्हणून तर सनई चौघडा वाजतोय..."
पण आई उंबरठ्यापासून थेट देवघरापर्यंत तू ती कुंकवाची सुंदर नाजूक पावले का काढलीस...?
"ती ना...? लक्ष्मीची पावले आहेत...देवी येते..अन त्याच पावलांनी देवघरात जाते...
"बाबांनी घरच्या लक्ष्मीचे प्रतीक असे काही दागिने, सोन्याच्या जुन्या मोहोरा, आणि येणा-या वर्षासाठी जमा-खर्चाची वही असे सारे पुजलेले आहे...
"लक्ष्मी त्यावर नजर देईल...प्रसन्नतेने 'तथास्तु' म्हणेल ..त्या जामदारखान्याची दारे आज सताड उघडी आहेत पाहिलेस का..? लक्ष्मी तिथेही नजर देईल अन आल्या पावली त्या कुंकुम पावलांवरून वाड्याला आशीर्वाद देऊन माघारी जाईल...पण जाताना इकडे पाठ करून जाणार नाही..."
आई...खरं का ग हे सगळं..? मला दिसेल लक्ष्मी...?
कोजागिरीला आली होती की नाही..? पण नुसती "कोण कोण जागे आहे.." असे विचारून गेली..तेव्हा तरी मला दिसली नाही...!!!
आई काय बोलणार...? म्हणाली..."बाळा,, ह्या घराची लक्ष्मी तूच नाही का...?..."
मित्रांनो लक्ष्मी पूजनाचे हे सत्तर वर्षांपूर्वीचे दृश्य उषाने पाहिले...ऊषाच्या मनात ते कायम आहे...
तेव्हा कॉम्पुटर नव्हते ..iCloud नव्हते..साधे आपले आकाश होते.. आकाशाने मात्र पाहिले होते,
आज उषा आईच काय..आजी पण झाली आहे....आणि दर दिवाळीला असेच लक्ष्मी पूजन करत असते...
घरे बदलली...परिसर बदलले...परिवार बदलले...
पण....
आकाश तर तेच आहे..!!!!!!!!!
मधुसूदन थत्ते
१९-१०-२०१७

----------------------------------------------------------------------------------------

#जपणे_संस्कृती_संस्कार ...३
चिमुकल्या उषाला आजी कौतुकाने म्हणाली.."एका मुलीला आज बाबा ओवाळणीत काय बरं देणार..?"
सुंदर रांगोळी काढ, बसायला ईशान्येकडे होईल असा पाट ठेव..आई तुझ्या हाती सज्ज असे ताम्हन देईल अन मग बाबांना ओवाळायचे...!!!
पण आजी मीच का? दादा का नाही ओवाळणार बाबांना आज पाडव्याला...?
"अगं, कन्या हे परक्याचे धन. ओवाळणे म्हणजे दीर्घायुष्य चिंतन... स्त्रीचे रक्षण आधी पिता मग पती करत असतो.. त्यांना दीर्घायुष्य लाभावे हे स्त्रीच्या मनात येणं स्वाभाविक नाही का..?
हो, आजी, तू देव्याकवच रोज म्हणतेस त्यात देवीचं पहिलं रूप कन्येचं म्हटलं आहे.."प्रथमं शैलपुत्री च..." पार्वती हिमालयाची कन्या नाही का...?
उषा दूर कुठेतरी नजर लावून कल्पना करत होती पार्वती हिमालयाला कशी बुवा ओवाळत असावी...!!!
आजी पुढे म्हणाली..
"वर्षभरातले मानाचे साडेतीन मुहूर्त...
"एक वर्षप्रतिपदा, दुसरा अक्षय्य तृतीया, तिसरा दसरा आणि उरलेला अर्धा आज..दिवाळीतला पाडवा...तो अर्धा आणि वर्षाची शुभ सुरुवात वर्षप्रतिपदाने होते म्हणून तो पूर्ण एक मुहूर्त.
"आणि आपले गोधन आजच्या पाडव्याला गोठ्यातून मोकळे करतांना रेवणीत (दिंडी दरवाजा)
गवताची गंजी पेटवायची...त्यावरून गोधन उड्या मारीत जाईल..मग वर्षभर त्यांना त्या अग्निस्पर्शाने कसलाही आजार होणार नाही ही आपली समजूत.
प्रथा...एक एक भावनांच्या रेशमी धाग्यांनी कल्पना करून पडलेल्या प्रथा..
आज इतक्या दशकांनंतर ह्या प्रथा स्वतःच आजी असलेली उषा मुलं-नातवंडांना मोठ्या प्रेमाने सांगत होती..
आजच्या चिमुकल्यांना हे प्रत्यक्ष कसे दिसावे..काळ खूप खूप बदलला आहे..
तरी पण आजच्या चिमुकल्यात एखादी अशी "उषा" असणार आहे जी दूर कुठेतरी नजर लावून कल्पना करेल पार्वती हिमालयाला कशी बुवा ओवाळत असावी...!!!
पाडव्याचे शुभचिंतन मित्रांनो
मधुसूदन थत्ते
पद्मजा थत्ते
२०-१०-२०१७

-------------------------------------------------------------------------------------

#जपणे_संस्कृती_संस्कार ... ४
"१९५० चा सुमार ...कानी गोड स्वर आले...
"जमुनाके तीर..."
आज बाबांनी अब्दुल करीम खानसाहेबांनी भैरवी लावली होती...
छोट्या उषाने आज दादासाठी पाट मांडला, आजीने सुंदर रांगोळी काढली..आज दादाचे अभ्यंग स्नान..मग फराळ..
"आज भांडायचं नाही दादाशी"
आजी आमचं कधी भांडण झालेलं पाहिलं आहेस का..?
"नाही गं बाबी..मी उगीच म्हटले..आज भाऊबीज ना...?
संध्याकाळ कशी पटकन आली...हर्षभरे ओवाळणीचा कार्यक्रम झाला...
इतक्यात दाराशी कोणी डोकावले..आजी पुढे झाली..
"अरे तुम हो निर्मल ..?"
निर्मल कुशवाह हा एका गरीब कातक-याचा एकुलता एक मुलगा...उषाएवढाच... आत्ता कसा काय बरं आला..?
दादीमाँ, उषादीदी मेरी भी आरती उतारेगी आज..?
पोरगं काहीतरी एका फडक्यात बांधलेलं मुठीत लपवत होतं...
"आओ बेटा. जरूर आरती उतारेगी..."
उषाने प्रेमभराने त्याला पाटावर बसवले..औक्षण केले..
मग निर्मलने ताम्हनात ते फडकं मोकळं केलं.. म्हणाला..."ये चियें (चिंचोके) . दीदी को प्यारे लगते है ना..? मैने खुद जमा करके रक्खे थे..!!"
ती भाऊबीज एकदम जणू लखलखली..उषा खूप आनंदली...अन..आजीच्या पापण्या ओलावल्या ..!!!
खूप खूप वर्षे मागे गेली ह्या दिव्य भाऊबीजेच्या प्रसंगानंतर ..
पण बाबांनी त्या सकाळी लावलेली भैरवी आजही सुचवते ...भाऊबीज...दिवाळी सणाची भैरवी ....संपली दिवाळी..
आजची उषा नातीला हे आठवून आठवून सांगत होती...
आजी, निर्मल आज कुठे असेल...? ...बालसुलभ पृच्छा...!!!
आजीच्या मनात हाच प्रश्न डोकावला...नक्की आज तो कुणी मोठा जमीनदार झाला असावा...!!!
आजी तिला लहानपणी आवडणारे गाणे गुगुणत होती...
सोनियाच्या ताटी उजळल्या ज्योती...
ओवाळीते भाऊराया रे
वेड्या बहिणीची रे वेडी माया...!!!
मधुसूदन थत्ते
२१-१०-२०१०
-----------------------------------------------------------------------------------