पंपपुराण - भाग - १५

रॉकेलच्या डब्यातून ते बाटलीत काढण्यासाठी आणि प्रायमस स्टोव्हच्या टाकीत किंवा सायकलच्या ट्यूबमध्ये हवा भरण्यासाठी हाताने चालवण्यात येणारे साधे पंप मी अगदी लहान असतांना पाहिले होते. त्यानंतर शेतातल्या आणि अंगणातल्या विहिरीतले पाणी उपसणारे पंप पहायला मिळाले. आपल्या शरीरातले रक्ताभिसरण करणारे हृदय हे सुध्दा पंपाचे काम करते असे शाळेत असतांना शिकलो. शरीराच्या सर्व भागातले अशुध्द रक्त ते फुप्फुसाकडे पाठवते आणि फुफ्फुसाकडून आलेले शुध्द रक्त शरीराच्या सर्व भागात पाठवून देते. शरीरातले आपले रक्त सारखे असे अशुध्द कां होत असते आणि त्या रक्ताला शरीरातल्या इतर भागातून हृदयाकडे येण्यासाठी आणि सगळीकडे परत जाण्यासाठी नीला आणि रोहिणी अशा नांवांच्या वेगवेगळ्या प्रकारच्या रक्तवाहिन्या का असतात हे कांही तेंव्हा समजले नव्हते. इंजिनियरिंग कॉलेजमध्ये गेल्यानंतर निरनिराळ्या पंपांची रचना आणि त्यांचे कार्य कसे चालते याचे शिक्षण मिळाले, त्यांचे डिझाइन केले, कांही प्रात्यक्षिके करायला मिळाली.

वीज निर्मितीच्या क्षेत्रात काम करू लागल्यानंतर तर पदोपदी पंपाची गाठ पडत राहिली. कारखान्याच्या इमारतीचा पाया खणतांनाच तिथे जमा होणारे भूगर्भातील पाणी डिवॉटरिंग पंपाने सारखे उपसावे लागते. बांधकाम करण्यासाठी सिमेंट, खडी आणि वाळू यांना मिसळून कॉंक्रीट तयार करणा-या मिक्सरमध्ये पंपाने पाणी सोडले जाते. तयार झालेली कॉंक्रीट स्लरी हल्ली पंपाद्वारेच बांधकामाच्या जागी पुरवली जाते. वीजनिर्मितीकेंद्रातले वाफेवर चालणारे टर्बाइन विजेची प्रत्यक्ष निर्मिती करते. ती वाफ तयार करण्यासाठी खास पंपाने बॉयलरमध्ये पाणी सोडले जाते, त्याचप्रमाणे टर्बाईनमधून निघालेल्या वाफेचे पुन्हा पाण्यात रूपांतर करण्यासाठी कंडेन्सरला पाण्याचा पुरवठा करण्याचे कामही महाकाय पंपांकडून होते. त्याखेरीज वीजकेंद्रातील पाण्याचे शुध्दीकरण करणे, कॉंप्रेसरसारख्या अनेक यंत्रांना थंड करणे, निरनिराळ्या संयंत्रांमध्ये जमा झालेला कचरा धुवून वाहून नेणे अशा अनंत कारणांसाठी वेगवेगळ्या दाबाने वेगवेगळ्या प्रमाणात पाणीपुरवठा करण्याच्या कामांसाठी पंपांचा वापर केला जातो. फक्त पाण्यासाठीच नव्हे तर वंगणाची तेले आणि प्रक्रियांसाठी आवश्यक असलेली रसायने वगैरेंचा पुरवठाही विशिष्ट प्रकारच्या पंपांद्वारे केला जातो.

वीजकेंद्रात कोठलीही घटना किंवा दुर्घटना झाली तर त्याचे विश्लेषण करतांना तसेच त्यातून मार्ग काढण्याकरता जी सविस्तर चर्चा केली जाते त्यात कुठल्या तरी पंपाचा उल्लेख येतोच. केंद्रात कुठे आग लागून ते बंद ठेवले तरी ती आग विझवण्यासाठी पंपानेच पाण्याचा फवारा केला जातो आणि तो पंप डिझेल इंजिनवर चालवतांना त्यातल्या सिलिंडरमध्ये डिझेल टाकण्यासाठी फ्यूएल इंजेक्शन पंप लागतो तसेच ते इंजिन थंड करण्यासाठी त्याच्या जॅकेटमध्ये पंपाने पाणी फिरवले जाते. पंप हा शब्द या ना त्या संदर्भात रोज कानावर पडत असायचा.

या केंद्रांमधील तसेच एकंदरीतच यंत्रउद्योगात उपयोगात येणारे बहुतेक पंप सेंट्रिफ्यूगल प्रकारचे असतात. या प्रकारच्या पंपांचे वेगवेगळे प्रकार आणि त्यांची कांही वैशिष्ट्ये गेल्या कांही भागात सांगितली. याखेरीज पॉझिटिव्ह डिस्प्लेसमेंट पंप या नांवाची पंपांची वेगळी शाखा आहे. लहानपणी घरात पाहिलेले तीनही पंप या प्रकारचे होते. त्यातसुध्दा खूप वैविध्य असते. सध्या कांही कारणामुळे त्यांच्याबद्दल लिहायला मला सवड मिळणार नाही असे दिसत आहे. त्यामुळे पंपपुराणाचा हा खंड इथेच संपवत आहे. पुढचा खंड पुन्हा कधी तरी.