मी २०२३मध्ये अमेरिकेला जाऊन न्यूजर्सी स्टेटमधील एका लहानशा खेडेगावात चार महिने राहून आलो होतो. तिथे मला चोवीस तास निसर्गाच्या सहवासात रहायचा एक आगळा वेगळा अनुभव आला. त्याचे वर्णन मी मागच्या वर्षी फेसबुकावरील एका लेखमालिकेत केले होते. त्याचे संकलन या ब्लॉगमध्ये करून देत आहे.
अमेरिकेतल्या निसर्गाच्या सान्निध्यात -१
आमचे जमखंडीचे घर भरवस्तीत होते आणि तिथली सगळी घरे एकमेकांना खेटून उभी होती. आमच्या घराच्या तीन्ही बाजूंच्या भिंतींपलीकडे आमच्या घराला लागूनच दुसऱ्या लोकांची घरे होती. आमच्या दरवाजासमोर एक लहानशी मोकळी जागा होती, तिला आम्ही अंगण म्हणत असलो तरी त्या जागेत तीन बाजूंनी तीन दरवाजे उघडत असल्यामुळे तिचा उपयोग लोकांच्या जाण्यायेण्यापुरताच होता. आम्ही आमच्या गच्चीवरच पंधरावीस कुंड्या ठेवून त्यात तुळस, ओवा, पुदीना, गवतीचहा, कोरफड यासारखी उपयोगी आणि गुलाब, मोगरा, शेवंती वगैरे फुलझाडे लावली होती. आमच्या हायस्कूलच्या आवारात मात्र एक खूप मोठा जुना वटवृक्ष आणि कडूनिंब, चिंचा, शमी, कवठ यासारखे आणखी काही काही मोठमोठे वृक्ष होते आणि एक सुंदर फुलबागही होती.
अणुशक्तीनगर या वसाहतीला एका मोठ्या बगीचाचे रूप होते. त्यामुळे बिल्डिंगमधून खाली उतरल्यावर सगळीकडे हिरवळ आणि भरपूर झाडेझुडुपे दिसत होती. आम्ही मुंबईत असूनसुद्धा बरेचसे निसर्गाच्या कुशीत रहात होतो. पुण्यातल्या आदित्यगार्डन सिटीमध्येही त्या नावाला साजेशी बाग होती. मी हल्ली रहात असलेले ब्ल्यूरिज टाउनशिपसुद्धा हिरवाईच्या बाबतीत अणुशक्तीनगराची आठवण करून देणारे आहे. पण बिल्डिंगमधून लिफ्टने खाली उतरून काही अंतर चालत गेल्यावर मला त्या झाडाझुडुपांचा सहवास मिळतो.
गेल्या वर्षी मी अमेरिकेला जाऊन आलो तेंव्हा मला पहिल्यांदाच अमेरिकेतल्या निसर्गाच्या सान्निध्यात रहायचा एक वेगळाच अनुभव मिळाला. न्यूजर्सीमध्ये माझ्या मुलाने एक छोटासा बंगला घेतला आहे. त्याच्या आजूबाजूला चांगली चारपाचपट मोकळी जागा आहे, त्यामुळे तिथे अंगणही आहे आणि परसही आहे. त्या संकुलातल्या सगळ्याच बंगल्यांच्या आवारात भरपूर मोकळ्या जागांमध्ये अनेक मोठमोठी झाडे लावून ठेवलेली आहेत. झाडांच्या जंगलात अधूनमधून घरे बांधली असावीत असा भास होतो. ती सगळी मेपल, ओक यासारखी माझ्या ओळखीची नसलेली अमेरिकेतली झाडे आहेत. पण त्या झाडांवर सतत काही पक्ष्यांची ये जा चाललेली असते, त्यातले चिमण्यांच्या आकाराचे दोन पक्षी फारच सुरेख दिसतात. मी तिथे असतांना अगदी घरात बसूनसुद्धा रोज सकाळसंध्याकाळ निरनिराळ्या पक्ष्यांचे काही मंजुळ तर काही कर्कश आवाज माझ्या कानावर पडत असत. त्या वेळी तिथल्या जास्वंदीच्या झाडांना भरभरून फुले आली होतीच, इतर अनेक अनोळखी झाडांनासुद्धा फुलांचा बहर आला होता. त्यामुळे सगळीकडे प्रसन्न वातावरण होते. आमच्या बंगल्याच्या मागच्या बाजूला एक प्रशस्त पडवी होती. तिथे आणि बागेतही खुर्च्या ठेवल्या होत्या. मी दिवसातला बराचसा वेळ तिथेच बसून रहात असे.
अमेरिकेतल्या निसर्गाच्या सान्निध्यात -२
आमच्या तिथल्या घराच्या अंगणात म्हणजे समोर पण डाव्या बाजूला सुंदर लॉन आहे आणि कडेकडेला काही फुलझाडे आहेत. दरवाजाच्या समोरच्या एका झाडाला गोलगोल लिंबासारखी फळे येत होती. ती कसली हे आम्हाला समजत नव्हते. तिथल्या चिमण्या, कावळे किंवा ससेसुद्धा त्यांना खात नव्हते. आमच्याकडे आलेल्या एका अमेरिकेतल्या पाहुणीने सांगितले की ते अॅप्रिकॉट आहेत. सुका मेवा या स्वरूपातले जरदाळू आम्हाला माहीत होते, पण ते कसल्या प्रकारच्या झाडाला लागत असतील याची सुतराम कल्पना नव्हती. गूगलवरून शोध घेतल्यावर त्याचे झाड आणि त्याची पाने आमच्या झाडासारखीच दिसली. थोडासा धीटपणा करून ते फळ चाखून पाहिले, पण त्याची आंबटतुरट चंव कुणालाही आवडली नाही. त्या फळांना उन्हात ठेऊन सुकवून पाहिले, पण अमेरिकेत कडक ऊन पडत नव्हते. तिथल्या माफक उन्हात ती फळे सुकली नाहीत, सडतच गेली. त्याचा सुका मेवा करायचे नेमके तंत्र माहीत नसल्यामुळे या अॅप्रिकॉटच्या झाडाला लागलेल्या फळांना सुकवून त्यांचे खाण्यायोग्य जरदाळू बनवायला काही केल्या जमले नाही. कदाचित अॅप्रिकॉटमध्येही निरनिराळ्या जाती असतील आणि हे झाड वेगळ्या जातीचे असेल.
कमळाचे फूल नेहमी चिखलात उगवते म्हणून त्याचे पंकज असेही एक नाव आहे. तलावात किंवा निदान पाण्याच्या डबक्यांमध्ये फुललेली कमळे मी भारतात अनेक ठिकाणी पाहिली आहेत. पण आमच्या अमेरिकेतल्या घराच्या परसातल्या एका झाडाच्या शेंड्यावर कमळासारखे दिसणारे फूल आले होते. आधी त्यावर माझा विश्वासच बसत नव्हता. मी स्टुलावर चढून त्याला निरखून पाहून घेतले. ते एक वेगळ्याच प्रकारचे झाड होते. नंतरही त्याला आणखी दोन तीन फुले आली. त्यांच्या पाकळ्या झडून गेल्यावर त्यांची रसरशीत बोंडे त्या झाडाला लटकून रहात होती.
अमेरिकेतल्या निसर्गाच्या सान्निध्यात -३
आपण नेहमी असे पाहतो की काही झाडांची फुले सकाळी उमलतात आणि संध्याकाळपर्यंत कोमेजून जातात किंवा गळून पडतात, तर काही फुले झाडांवरच राहिली तर दोन चार दिवस टिकतात, पण ती वेचून देवांना वाहिली तर नंतर दिवसभरात त्यांचे निर्माल्य होते. झेंडूसारखी काही फुले जेमतेम आठवडाभर टिकतात, गुलाबाच्या फुलांची फांदी फ्लॉवरपॉटमध्ये पाण्यात बुडवून ठेवली तर ती फुले काही दिवस टवटवीत राहतात. पण तीही त्या आधीच हळूहळू सुकायला लागतात.
अमेरिकेत मला एक वेगळे आश्चर्य पहायला मिळाले. या छायाचित्रात दाखवलेले दोन फुलांचे गुच्छ महिना उलटून गेला तरी तसेच टवटवीत राहिले होते. त्यातला एक माझ्या मित्राने आम्हाला भेट दिला होता आणि दुसरा आम्हीच बाजारातून आणलेला होता. ही फुले आणि पाने प्लॅस्टिकची आहेत का अशी मला शंका आली म्हणून मी एक पान आणि पाकळी चुरगळून पाहिली आणि ती खरीच निघाली. पण यांच्यावर कसली रासायनिक प्रक्रिया केली होती की जेनेटिक मॉडिफिकेशन करून वनस्पतीची आगळी वेगळी जात तयार केली होती कोण जाणे. महिनाभरात त्यांची पानेसुद्धा मलूल झाली नाहीत की फुलांचा रंग बदलला नाही. महिनाभर आमच्या हॉलची शोभा वाढवून झाल्यावर त्यांनाच कदाचित कंटाळा आला असेल आणि हवाबदल हवासा वाटत असेल म्हणून आम्ही त्यांना हॉलमधून उचलून निसर्गाच्या संगतीत आणून ठेवले. तिथेसुद्धा ती आणखी एकदोन महिने ताजीतवानी राहिली होती.
अमेरिकेतल्या निसर्गाच्या सान्निध्यात -४
आमच्या अमेरिकेतल्या घराच्या अंगणात आणि परसात म्हणजे पुढच्या आणि मागच्या बाजूला असलेल्या मोठ्या मोकळ्या जागेत आधीच्या रहिवाशांनी लावलेले सातआठ मोठे वृक्ष आणि अनेक लहान लहान झाडे होतीच. एक दोन ठिकाणी लहान लहान वाफे तयार करून फुलझाडे लावलेली होती आणि रानफुलांची अनेक झाडेही उगवलेली होती. अंगणात सगळीकडे आणि परसात एका बाजूला लॉन होते. तिकडे बंगल्यांच्या आवारात उगवणारे अपरंपार गवत आणि कुपण अस्ताव्यस्त अवस्थेत ठेवता येत नाही, त्याला छाटून व्यवस्थित आकारात ठेवणे आवश्यक असते. सकाळ संध्याकाळ "लॉन मोविंग" नावाने या गवताची हजामत करणे हा इथल्या रहिवाशांचा आवडता छंद आहे. पण तेवढा वेळ, तेवढी चिकाटी आणि तेवढे बळ कुणाच्या अंगात नसल्यामुळे आम्ही याचे कंत्राट एका एजन्सीला दिले होते. त्यांची चार माणसे एका व्हॅनमध्ये दोन तीन यंत्रे घेऊन येत आणि पंधरा वीस मिनिटात सगळ्या परिसरातले गवत आणि कुपणावरील झुडुपे छाटून साफसूफ करून जात असत.
मी मुंबईमध्ये काही लोकांना गवतावर अनवाणी पायाने येरझारा करतांना पाहिले होते. त्यामधून योग आणि अॅक्यूप्रेशर या दोन्हीचे फायदे शरीराला मिळतात असे सांगितले जाते. पण पुण्यामुंबईत कुठेही सार्वजनिक जागेत लॉन असले तर त्यावर माणसांना चालायला बंदी असते. न्यूजर्सीच्या जागेत आमच्या मालकीचे हक्काचे लॉन होते. तिथे आम्हाला अडवणारा कोणी नव्हता. त्या गवतात पायाला बोचणारे काटेही नव्हते आणि विंचूसापांची भीती नव्हती. यामुळे मी रोज सकाळी कोवळे ऊन अंगावर घेत तिथल्या तिथेच वीस पंचवीस मिनिटे अनवाणी पायांनी फेऱ्या मारून घेत होतो.
----
अमेरिकेतल्या निसर्गाच्या सान्निध्यात -५
आमच्या अमेरिकेतल्या घराच्या मागच्या बाजूला असलेल्या मोकळ्या जागेत काही मोठे वृक्ष आणि लहान झाडे होती पण उरलेली बरीचशी जागा पडीक होती. आम्ही तिथे काही फुलझाडे, शोभिवंत पानांची झाडे आणि थोडा भाजीपाला वगैरे उगवायचे प्रयत्न करायचे ठरवले. घरात कुणालाच या बागकामाचा फारसा अनुभव नव्हता आणि तेवढ्यासाठी माळी ठेवणे परवडणारे नव्हते. थोडी जागा सपाट करून घेतली आणि त्यावर माती पसरून लहान लहान वाफे तयार केले. बाजारातून काही रोपे आणून त्यात लावली. त्यांना पाइपातून पाणी देण्याची व्यवस्था होतीच. रोज एकेका रोपट्याला आलेले नवे कोंभ, पाने,फुले, फळे वगैरे निसर्गाची किमया पहातांना कौतुक वाटत होते. त्याने आमचा उत्साह थोडा थोडा वाढत गेला. लाकड्याच्या फळ्यांचा एक संच आणला आणि त्यांना एकमेकांशी जोडून, त्यात माती भरली आणि आणखी दोन वाफे तयार केले. त्यात आणखी थोडी रोपे आणून लावली.
तिथल्या सपाट जमीनीवर लाकडाच्या फळ्यांचा एक चौकोन करून ठोकून घेतला आहे. त्यावर टेबल खुर्च्या ठेवल्या होत्या. तिथे बसून कोवळे ऊन आणि वाऱ्याच्या मंद झुळुका अंगावर घेत गप्पा मारता मारता चहाफराळ करतांना वेगळीच मजा येत होती. पण हे सुख जास्त दिवस मिळाले नाही. काही दिवसानंतर तिथे रोजच पाऊस पडायला लागला. त्यामुळे त्या टेबल खुर्च्यांना उचलून पडवीत आणावे लागले.
--------
अमेरिकेतल्या निसर्गाच्या सान्निध्यात -६
मला समजायला लागल्यापासूनच तुळस ही वनस्पती माझ्या चांगल्या ओळखीची होती. आम्ही आमच्या गच्चीवरल्या बागेतल्या कुंड्यांमध्ये अनेक तुळशीची रोपे लावली होती, किंवा तुळशीचे बी जमीनीत पडून ती आपोआप उगवत होती. त्यांना रोज पाणी देऊन आणि लक्ष ठेऊन त्यांना जगवत ठेवणे हे अत्यावश्यक कर्तव्य समजले जात होते. वर्षातून एकदा तर या तुळशीमाईचे बाळकृष्णाबरोबर विधीवत लग्न लावण्याचा विधी केला जात होता. एरवीसुद्धा रोज पूजा करतांना देवांना तुळशीची पाने वाहिली जात होती. घरात कुणाला खोकला झाला किंवा घसा खवखवत असला तर तुळशीची पाने खाऊन त्याला आराम मिळत असे हा औषधी उपयोगही होताच. नंतरच्या आयुष्यातसुद्धा आम्ही नेहमीच घरातल्या एकाद्या कुंडीमध्ये एकादे तरी तुळशीचे रोप लावून ठेवतच आलो आहोत.
बेसिल नावाचा प्रकार मात्र मी भारतात कधीच पाहिला नव्हता. मी पूर्वी कधीतरी कुठेतरी असे वाचले होते की तुळशीला इंग्रजीमध्ये बेसिल म्हणतात. म्हणजे जसे गायीला काउ किंवा घोड्याला हॉर्स म्हणतात तसेच हे तुळशीचे इंग्रजी नाव असेल अशी माझी समजूत होती. एकदा मी फेसबुकवर तुळस आणि बेसिल या झाडांवर एक पोस्ट वाचली तेंव्हा कुतूहलाने मी त्यांच्यात काय फरक आहे अशी विचारणा केली. लगेच त्याचे उत्तर मिळाले आणि बॉटनीनुसार या दोन्ही एकाच जातीच्या पण वेगवेगळ्या वनस्पती आहेत एवढी किंचितशी भर माझ्या ज्ञानात पडली.
मी अमेरिकेत असतांना आम्ही या दोन्ही वनस्पतींची रोपे आणून आमच्या लहानशा वाटिकेत लावली. ती तिथे चांगली रुजली, फोफावली आणि त्यांना मंजिरीही आल्या. तुळशीचा उपयोग औषधी म्हणून आणि धार्मिक कामांसाठी आहे, जेवणामध्ये कुणी तुळशीची भाजी, चटणी किंवा कोशिंबीर वगैरे करत नाहीत. फार तर नैवेद्याच्या शिऱ्यावर तुळशीचे पान ठेवतात. दान देतांना त्या दानावर तुळशीचे पान ठेवले जात असावे. यावरून "हलवायाच्या घरावर तुळशीपत्र " अशी म्हण प्रचारात आली आहे.
अमेरिकेत बेसिलची पाने चक्क सॅलडमध्ये घालून जेवणात खाल्ली जातात. आम्हीही अधून मधून खात होतो. दोन्हींच्या चवींमध्ये किंचित साम्य वाटते, पण जाणवण्याइतका फरक असतो. तुळशीच्या पानाच्या मानाने बेसिलचे पान बरेच सौम्य असते. तुळशीचे झाडही दिसायला जरा गंभीर प्रवृत्तीचे वाटते तर बेसिल त्या मानाने खूपच तजेलदार दिसते.
Tulasi : Scientific name: Ocimum tenuiflorum, Family: Lamiaceae
Basil : Scientific name: Ocimum basilicum
------
अमेरिकेतल्या निसर्गाच्या सान्निध्यात -७
आमचा बागकामाचा आधीचा एकत्रित अनुभव बाल्कनीमधल्या कुंड्यांमध्ये लावलेल्या तुळस, गवती चहा, गुलाब, मोगरा, मनी प्लँट वगैरेपर्यंतच मर्यादित होता. या झाडांना पाणी देत राहिले तर ती पुण्यामुंबईच्या हवामानात काही वर्षे टिकून राहतात. पण भाजीपाला एकाच हंगामापुरता असतो असे ऐकले होते. आम्ही कधीच बाल्कनीमध्ये भाजीपाला पिकवला नव्हता. त्यामुळे कुठले झुडुप (किंवा वेल) किती मोठे होईल आणि त्याला किती फळे लागतील याचा कुणालाही काही अंदाज नव्हता. न्यू जर्सीमध्ये थंडीच्या दिवसात भरपूर बर्फ पडतो आणि जमीनीवर साचून राहतो. आम्ही लावत असलेली कुठलीच झाडे त्या वातावरणात तग धरून राहू शकतील अशी अपेक्षा आम्हाला नव्हती. आमची सगळी बागायती फक्त चार पाच महिन्यांपुरती असणार याची जाणीव होती. तरीही केवळ हौस म्हणून आम्ही हा प्रयोग करून बघत होतो.
आम्ही भोपळा, वांगी, टोमॅटो, भेंडी, सिमला मिरची आणि साधी मिरची यांची दोन दोन रोपे आणून आमच्या परसातल्या बागेत लावली होती. त्यातली बहुतेक सगळीच रोपे तिथे रुजली, बघता बघता त्यांना कोंभ फुटले, फांद्या, पाने, फुले आली आणि भोपळ्याचा अपवाद वगळता फळधारणाही झाली. या झाडांमध्ये रोजच्या रोज होत असलेले बदल पहायचा मला छंदच लागला होता. दोन्ही प्रकारच्या मिरच्यांना भरघोस फळे आली आणि त्यांचा स्वयंपाकात उपयोग झाला. वांगी किती मोठी होतील हे पहाण्यासाठी आम्ही वाट पहात राहिलो, कारण दोन तीन लहान वांग्यांची भाजी अगदीच कमी झाली असती. मोठ्या फुगलेल्या वांग्यांमधून दोनतीन वेळा भरीत झाले. दोन्ही प्रकारच्या टोमॅटोंनाही सॅलड किंवा कोशिंबीर करण्यासाठी पुरेशी फळे आली. भेंडीच्या झाडाला एक दोनच भेंड्या लागत होत्या, तेवढ्याची भाजी कुणाला पुरणारी नव्हती. त्या किती मोठ्या होतात हे पाहण्याच्या नादात जून होऊन गेल्या आणि खाण्याच्या लायकीच्या राहिल्या नाहीत.
भोपळ्याचा वेल सरसर वाढला आणि कुंपणावर चढून पसरला. त्याला मोठमोठी सुंदर फुलेही येत होती, पण फळधारणा काही झाली नाही. बहुधा एकाच झाडातल्या फुलांमध्ये स्त्रीकेसर आणि पुंकेसर तयार होत नसावेत. या छंदावर किती खर्च झाला आणि भाजीपाल्याचे किती पैसे वाचले याचा हिशोब ठेवला नव्हताच. जो काही नफा किंवा तोटा झाला असेल तो नगण्यच असणार. पण आपल्या बागेतली ताजी ताजी ऑर्गॅनिक भाजी खायला मिळण्याचे कौतुक आणि समाधान मिळाले, थोडा अनुभव मिळाला, अंदाज आला.
------
अमेरिकेतल्या निसर्गाच्या सान्निध्यात -८
मी चार वर्षांपूर्वी अमेरिकेत गेलो होतो तेंव्हा कॅलिफोर्नियातल्या टॉरेन्स गावात रहात होतो. तिथल्या आमच्या घरासमोरच्या मुख्य रस्त्याच्या दोन्ही बाजूंना रस्ता आणि इमारती यांच्यामध्ये चार पाच मीटर रुंद इतकी मोकळी जागा ठेवलेली होती आणि त्यावर दाट गवताचा हिरवागार गालिचा पसरलेला होता, 'त्या सुंदर मखमालीवरती' जागोजागी नाजुक फुलराण्या खेळत होत्या, त्या जागांमध्ये अनेक लोकांनी तऱ्हेतऱ्हेची सुंदर फुलझाडे लावली होती आणि सर्वांनीच त्यांना हिरव्यागार घनदाट झुडुपांचे सुंदर कुंपण घातले होते. मैलोगणती लांब रस्त्याच्या दोन्ही बाजूंना दाट हिरवळ आणि सुंदर फुलांचे ताटवे पसरले होते.
न्यू जर्सीला उद्यान राज्य (गार्डन स्टेट) असे म्हणतात, पण मी तिथल्या साउथ प्लेन फील्ड नावाच्या अप्रसिद्ध अशा लहानशा गावात राहिलो होतो. त्या भागात असे प्रशस्त रस्ते नव्हते. खरे तर तिथे सगळीकडे वृक्षांची गर्दी असलेले जंगल होते आणि त्यात मधून मधून घरे डोकावत होती. त्यातही मोठ्या इमारती कमीच होत्या, सगळीकडे टुमदार लहान लहान बंगले दिसत होते. त्या बंगल्यांच्या आवारातसुद्धा प्रत्येकाने लहानसे लॉन आणि खूप फुलझाडे लावली होती. मी तिथे असतांना या सगळ्या फुलझाडांना बहर आला होता. तिथे सहसा कुणी झाडांवरील फुले तोडत नाही. काही फुले आपल्याआप गळून जमीनीवर त्यांचा सडा पाडतात, तर बहुतेक फुले दीर्घ काळ झाडांच्या फांद्यांवर हसत राहतात. इथल्या बहुतेक झाडांना फुलांचे गुच्छ लागतात असे दिसले. अगदी गवतातूनसुद्धा फुलांचे भरघोस पीक आले.
अमेरिकेतल्या निसर्गाच्या सान्निध्यात -९ : अमेरिकेतल्या म्हाताऱ्या
आमच्या शाळेजवळ काही सावरीची झाडे होती. त्यांना लांबट आकाराच्या लांबट आकाराच्या मोठ्या शेंगा लागायच्या आणि एक दिवस त्या वाळून फुटायला लागल्या की त्यांच्या आतला कापूस भुरुभुरु बाहेर निघायचा आणि वाऱ्यावर तरंगत इकडे तिकडे उडत पसरायचा. त्याला आम्ही म्हातारी म्हणत होतो, हवेतून उडणाऱ्या एकेका म्हातारीला हळूच पकडून त्यांना गोळा करत होतो आणि घरी नेऊन काडेपेटीमध्ये भरून ठेवत होतो. मला ही सगळी मजा अजून आठवते.
न्यूजर्सीमध्ये रहात असतांना मला आमच्या अंगणातच अधून मधून एकादी म्हातारी उडत जातांना दिसायची, पण आसपास कुठेच सावरीचे झाड दिसत नव्हते. एकदा मला आमच्या बागेतच एक अगदी लहानसे झुडुप दिसले, त्याला शेंगा लागल्या नव्हत्या, पण म्हाताऱ्यांचा झुबका वाटेल अशी गोल आकाराची फुले लागली होती आणि प्रत्येक फुलातून अनेक म्हाताऱ्या एक एक करून हळूच बाहेर सटकत होत्या. निसर्गाचीही किती गंमत आहे ना? भारतात सावरीचे उंच झाड आणि त्यातून एकदम बाहेर पडणाऱ्या हजारो म्हाताऱ्या आणि इथे लहानशा झाडाच्या फुलामधून एकेकटी बाहेर पडणारी म्हातारी!
अमेरिकेतल्या निसर्गाच्या सान्निध्यात -१०
मी पोथ्या, स्तोत्रे किंवा हिंदी साहित्यामध्ये कदंब हे नाव वाचले होते, पण प्रत्यक्षात हे झाड कसे दिसते हे मी कदाचित कधी पाहिलेही असले तरी मला कुणी त्याचे नाव सांगितले नव्हते. आतापर्यंत मी कधीच कदंबाचे फूल किंवा फळ कुणाकडे किंवा बाजारातही पाहिलेले नाही. मी एकदा वॉट्सॅपवर येणाऱ्या ढकलचित्रांमध्ये कदंबाच्या नावाने चेंडूसारख्या गोल फुलाचे एक चित्र पाहिले आणि लक्षात आले की अमेरिकेत आमच्या घराच्या समोरच काटेरी लाडवांसारखी खूप गोल गोल फुले किंवा फळे खाली पडलेली दिसत होती. मला वनस्पतीशास्त्राचे काहीच ज्ञान नसल्यामुळे तो कोणता वृक्ष होता कोण जाणे, कदंब तर नसेलच.
न्यूजर्सीमध्ये आमच्या घराच्या आसपास असलेली पूर्वीची सगळीच झाडे मला अनोळखी होती. पण मी दिवसभर त्यांच्याच सान्निध्यात रहात आणि फिरत असल्यामुळे त्यांना येणारी पाने, कळ्या, फुले वगैरेंचे निरीक्षण हाच माझा तात्पुरता छंद झाला होता. त्या तीन चार महिन्यांच्या काळात हे बदल होत होत त्या झाडांना लहान लहान फळेसुद्धा लागली. त्यातली काही काटेरी तर काही गोलमटोल होती. अॅप्रिकॉटच्या झाडाला लिंबासारखी पिवळी गोल फळे लागली होती. एका झुडुपाला आलेले लालचुटुक फळांचे घोस तर फारच गोड दिसायचे. माहिती नसतांना ते चाखून पहाणे धोकादायक असल्यामुळे मी तसे काही केले नाही. फक्त त्यांचे फोटो काढून ठेवले.
अमेरिकेतल्या निसर्गाच्या सान्निध्यात -११
आपल्याकडे वर्षात सहा ऋतूंचे सहा सोहळे असतात. तरी बहुतेक सगळे मोठे वृक्ष वर्षभर हिरवेच दिसतात. त्यांना नवी पाने येणे आणि जुनी पाने गळून पडणे हे कमी जास्त प्रमाणात वर्षभर चाललेलेच असते. अमेरिकेत चारच ऋतू असतात, स्प्रिंग, समर, फॉल आणि विंटर. तिथल्या स्प्रिंग म्हणजे वसंत ऋतूत सगळ्या झाडांना भराभर पानेफुले यांचा जोरात बहर येतो तो समरमध्ये म्हणजे उन्हाळ्यात टिकून राहतो. तिथला उन्हाळा कडक नसून आल्हाददायक असतो. फॉल किंवा ऑटम सीझनमध्ये पानांचा रंग बदलत जातो. हिरवी गार पाने पिवळी तांबूस होत ब्राऊन कलरची होतात, सुकत जातात आणि गळून पडायला लागतात. विंटर सीजनपर्यंत बहुतेक सगळी मोठी झाडे निष्पर्ण झालेली असतात आणि त्यांच्या फांद्यांचे सांगाडे उरलेले असतात.
मी यापूर्वी दोन वेळा अमेरिकेला गेलो होतो तेंव्हा सप्टेंबर म्हणजे फॉल सीजनमध्ये तिथे पोचलो होतो आणि जानेवारीपर्यंत राहिलो होतो. त्या वेळी मोहक फॉल कलर्स पाहिले होते तसेच नंतर उघडी बोडकी झालेली झाडेही पाहिली होती. या वेळी मी जूनमध्ये तिथे गेलो तेंव्हा फुलांना येत असलेला भरपूर बहार पाहिला. पण ऑक्टोबरमध्ये परत येईपर्यंत फॉल सीझन सुरू झाला होता. हिरवीगार रसरशित दिसणारी पाने मलूल व्हायला लागली होती आणि काही झाडांच्या खाली सुकलेल्या पानांचा सडा पडलेला दिसायला लागला होता.
अमेरिकेतल्या निसर्गाच्या सान्निध्यात -१२
"वृक्षवल्ली आम्हा सोयरी" असे संत तुकोबांनी एका अभंगात म्हंटले आहे. निसर्गामध्ये झाडांबरोबर वेलीही आल्याच समजा. माझ्या न्यूजर्सीच्या वास्तव्यात मी प्रथमच इतक्या वृक्षांच्या सान्निध्यात रहात होतो आणि रोज त्यांना अगदी जवळून न्याहाळत होतो. हे महाभाग कधी एकटे सडेफटिंग नसतात. कुठे त्यांच्या अंगाखांद्यावर वेली लपेटलेल्या असतात, काही बांडगुळे मजेत रहात असतात, तर कुठे किलबिल करणाऱ्या पक्ष्यांनी घरटी बांधलेली असतात. त्यांच्या खबदाडांमध्ये असंख्य किडे, मुंग्या वगैरे बारीक जीव लपून बसलेले असतात किंवा इकडे तिकडे फिरत असतात. या चित्रातल्या वृक्षाची साल पाहिली तर त्यात किती किचकट डिझाइनची वीण दिसते. त्याच्या बुंध्यावर शेवाळ्यानेच वस्ती केली होती आणि त्यावर आपला हिरवा शालू पांघरला होता.
आमच्या परसात आपोआपच उगवलेली रानटी झुडुपे आणि त्यांच्यातच मिसळलेल्या वेली यांनी काही भागात भरगच्च किंवा घनदाट हिरवाई तयार केली होती आणि त्या पार्श्वभूमीवर नाजुकशी रानफुले किती मोहक दिसत होती. आमच्या कुंपणाच्या या टोकापासून त्या टोकावर वेलींनी चढून कबजा केला होता. कुंपणापलीकडे असलेल्या एका वीस पंचवीस फूट उंच झाडाला वेलींनी विळखा घातला होता आणि त्या झाडावर चढत चढत त्याचा शेंडा गाठला होता. ही सगळी निसर्गाची किमया पाहतांना त्याचे कौतुक वाटत होते.
अमेरिकेतल्या निसर्गाच्या सान्निध्यात -१३
माझ्या लहानपणी आमच्या घरी गायीम्हशींचा गोठा किंवा घोड्याचा तबेला नव्हता. गुरंढोरं, गायीची वासरं वगैरेंशी माझा कधीच जवळचा संबंध आला नव्हता. आमच्याकडे फारशी स्थावर जंगम मालमत्ता नसल्यामुळे तिची राखण करण्यासाठी आम्हाला कुत्रे पाळायची गरज नव्हती. त्या काळात घराचे दरवाजे दिवसभर उघडे रहात असल्यामुळे गल्लीतील मांजरे हळूच आत शिरायची आणि दूध, दही उघडे दिसले तर गट्ट करायची. आम्ही त्यांना शक् शुक् करून पळवून लावत होतो. कुठलेच मांजर कधी प्रेमाने माझ्याजवळ येऊन बसले नाही आणि मीही कधी त्याला जवळ घेऊन कुरवाळले नाही. गावातली काही माकडे उड्या मारत आमच्या गच्चीवर यायची, आम्ही त्यांनाही हाडहूड करून पळवूनच लावत होतो. मी पुढे आयुष्यभर फ्लॅटमध्ये रहात असतांना त्यात कुठले जनावर पाळणे मला तरी अशक्य वाटत होते. एक तर मला मनातून तशी आवड नव्हती आणि आम्हाला कुठे बाहेर जायचे असले तर त्या प्राण्याचे काय करायचे हा प्रश्न होता. अशा कारणांमुळे आतापर्यंत मी कधी कुठल्या पाळीव प्राण्याला जवळ घेतलेच नव्हते.
पण न्यूजर्सीला बंगला घेतल्यानंतर तिथे एक कुत्रा पाळायचा असे मुलांनी ठरवले आणि मायलो नावाचे एक क्यूट पिलू दत्तक घेतले. मला याची बातमी भारतात असतांनाच मिळाली होती. पण अमेरिकेला गेल्यावर तो आपले स्वागत कसे करेल याबद्दल मनात थोडी धाकधुक होती. पण मी न्यूजर्सीला घरात गेल्यावर हा क्यूट मायलो आपणहून येऊन मला बिलगला आणि त्याने पहिल्या भेटीतच माझ्याशी गट्टी केली. तो माझ्यावर अजीबात भुंकला नाही. आमचे हे बाळ खूपच प्रेमळ होते. त्याला बोलता येत नसले तरी तो मनातल्या भावना आपल्या चेहेऱ्यावर आणि डोळ्यातून व्यक्त करत असे. मी सोफ्यावर किंवा परसात खुर्चीवर बसलेलो असतांना तो माझ्याशी लगट करत असे. पण मी त्याला माझ्या अंथरुणात येऊन कुशीत झोपायला मात्र परवानगी दिली नाही कारण माझ्या स्वच्छता आणि हायजिनच्या ताठरलेल्या कल्पना मला तसे करू देत नव्हत्या. तिथे बंगल्याबाहेर खूप मोकळी जागा असल्यामुळे तो स्वैरपणे आतबाहेर करत असे. त्याला कसे ट्रेन केले होते कोण जाणे पण तो नेहमी बाहेर परसात जाऊनच नैसर्गिक विधी करून येत असे. त्याच्यासाठी खास प्रकारचे अन्न (डॉगफूड) आणून ठेवलेले असे. त्यातही काही व्हरायटीज होत्या आणि त्यात त्याची पसंती नापसंती असायची.
अमेरिकेतल्या निसर्गाच्या सान्निध्यात -१४
न्यूयॉर्क महानगराला लागून असलेले न्यूजर्सी स्टेट म्हणजे पूर्णपणे शहरीकरण झालेला भाग असेल अशी माझी समजूत होती आणि ती काही अंशाने बरोबरच होती. पण इथले शहरीकरण जरा वेगळे आहे. मी ज्या भागात रहात होतो तिथे क्षितिजावर दूर दूरपर्यंत एकही गगनचुंबी उंच इमारत दिसत नव्हती. सगळीकडे सुटी सुटी दोन मजली घरे आणि त्यांच्या चारी बाजूला ताड माड उंच झाडे आणि लहान लहान झुडुपे यांनी नटलेले बगीचे पसरले होते. या राज्यात अमेरिकेतली सर्वात दाट वस्ती आहे. पण त्याबरोबरच तिथे घनदाट जंगलेही आहेत. न्यूजर्सीच्या ज्या भागात आम्ही राहतो तिथे अजूनही आजूबाजूला चांगले मोठे मोकळे रान आहे आणि त्यात हरणे आणि ससे मुक्तपणे वावरत असतात. कधीकधी ते धीटपणे आमच्या संकुलातही शिरतात आणि हिरव्या गार गवतांच्या गालिचांवर ताव मारत हुंदडत असतात. त्यांना खाणारे वाघसिंह तर इथे नाहीतच, लांडगे, कोल्हे किंवा अस्वलेही असलीच तरी ती फार कमी असावीत. ती कुणाच्या नजरेला पडल्याचे मी ऐकले नाही. इथे मला हरणांचा कळप दिसला नाही, पण एक दोन हरणे न घाबरता आमच्या वस्तीत येतात, थोडे फार चरतात आणि रानात पळून जातात. त्या मानाने ससे जास्त प्रमाणात दिसतात. आमच्या अंगणातल्या झाडांवरून खालीवर पळणाऱ्या खारी तर मला रोजच दिसत होत्या.
सगळ्याच लहान मुलांना ससा या प्राण्याचे खूप आकर्षण असते, तसे मलाही होते. आमच्या गावाजवळच्या रानावनातही कदाचित कधीकाळी ससे, हरिणे यासारखे सुंदर प्राणी रहात असावेत, पूर्वी तिथे वाघसुद्धा होते. माझ्या वडिलांनी एकदा वाघाला पाहिले होते. पण माणसांनी केलेले वृक्षतोडीमुळे माझ्या लहानपणापर्यंत तिथे गावाच्या जवळपास कुठे घनदाट जंगलही शिल्लक राहिले नव्हते आणि हे सगळे वन्य प्राणी तिथून दूर पळून गेले असतील. मी फक्त दोन तीन वेळा कोल्हेकुई ऐकली होती, पण लबाड कोल्हाही कधीच नजरेला न पडल्यामुळे तोही गोष्टींपुरताच राहिला होता. कधीतरी आमच्या गावात येणाऱ्या सर्कशींमध्ये वाघसिंह, हत्तीघोडे असायचे, पण मी तिथेही कधी हरिण किंवा ससे पाहिलेले आठवत नाहीत. मला नंतरच्या काळात निरनिराळ्या प्राणीसंग्रहालयांमध्ये सगळे वन्य प्राणी पहायला मिळाले.
मी एकदा कुणाच्या तरी घरी पाळलेले ससे जवळून पाहिले होते, ते पांढरेशुभ्र आणि गुबगुबित होते. "ससा ससा दिसतो कसा? कापुस पिंजून ठेवला जसा" या बालगीतात शोभून दिसणारे होते. आमच्याच अंगणात आलेल्या एका सशाच्या जोडीला मी कॅमेरात कैद केले, पण त्यांना बघून मला म्हणावेसे वाटले, "सशा सशा, तू दिसतोस असा कसा ? राख फासलेला गोसावडा जसा!"
अमेरिकेतल्या निसर्गाच्या सान्निध्यात -१५
मी पूर्वी अमेरिकेला गेलो होतो तेंव्हा आमच्या घराच्या मागेच एक मोठा तलाव होता आणि त्या तळ्यात काही काळी 'बदके सुरेख' होती. ती कधी पाण्यावर तरंगायची तर कधी जमीनीवर येऊन क्वाक् क्वाक् करत एका रांगे मध्ये ऐटीत चालायची. ती सगळी बदके चांगली माणसाळलेली होती आणि बिनधास्त जवळ येत असत किंवा कुणाचीही पर्वा न करता आपल्या मार्गाने मार्च करत निघून जात असत. ती कुणाच्या मालकीची होती माहीत नाही, पण त्यांची कॉलनीतल्या सगळ्यांशी मैत्री होती, लहान मुलांशी थोडी जास्तच होती.
या वेळी न्यूजर्सीमध्ये आमच्या आवारात अशी बदके नव्हती, पण घराच्या अंवती भंवती असलेल्या झाडांवर अनेक पक्ष्यांची वस्ती होती. त्यांची किलबिल तर चाललेली असेच, एखादा पक्षी किंवा त्यांची जोडी झाडावरून उडून समोरच्या गवतावर येऊन किडे वगैरे शोधत असे किंवा लगेच उडून समोरच्या कुंपणावर जाऊन बसत असे. फोटोत दाखवलेला देखणा पक्षी जरा जास्तच धीट होता. तो नेहमी आमच्या ओसरीवरही येऊन बसत असे. न्यूजर्सीमध्ये अजूनही ओव्हरहेड वायरींमधून वीजपुरवठा होतो. आमच्या घरामागच्या अशा तारेवर अनेक पक्षी एका रांगेत बसलेले दिसायचे.
अमेरिकेतल्या निसर्गाच्या सान्निध्यात -१६
मी लहानपणी एका लग्नासाठी मुंबईला आलो होतो तेंव्हा गेटवे ऑफ इंडियापासून हँगिंग गार्डनपर्यंतचा भाग पाहिला होता. त्यातले तारापोरवाला अॅक्वेरियम मला सर्वात जास्त आवडले होते. मी मुंबईला स्थाइक झाल्यानंतर आमच्याकडे येणाऱ्या पाहुण्यांना आम्ही ते मत्स्यालय दाखवत होतो आणि त्यांनाही ते आवडत असे. चाळीस पन्नास वर्षांपूर्वीच्या काळात घरात एक लहानसा फिश टँक ठेवायची फॅशन आली होती तेंव्हा आम्हीही आमच्या हॉलमध्ये एक लहानसा काचेचा फिशटँक थोडे दिवस ठेवला होता. त्यात एक दोन इंच आकाराचे पिटुकले मासे आणून सोडत होतो आणि त्यांना खास खाद्य आणून पुरवत होतो. त्या लहानशा जागेत होत असलेली माशांची हालचाल पहात होतो. पण तो छंद फार काळ टिकला नाही.
न्यूजर्सीच्या आमच्या घरातच्या मागील बाजूला असलेल्या ओसरीला लागूनच एक जवळ जवळ वीस फूट लांब आणि चारपाच फूट रुंद असा मोठा टँक होता, त्याची खोली किती होती याचा अंदाज लागत नव्हता कारण पाणी थोडे गढूळ झालेले असल्यामुळे त्या टाकीचा तळ वरून दिसत नव्हता. त्यात २०-२२ लहानमोठे रंगीबेरंगी मासे होते. ते सतत त्या पाण्यात पोहत फिरत असायचे. कधी एकटे तर कधी गटागटाने खालून वर येऊन पाण्याच्या पृष्ठभागावर यायचे तर कधीखाली जाऊन लपून बसायचे. पण माणसे काठावर येऊन त्यांना पहायला लागली की त्यांच्याकडून काही खायला मिळणार आहे एवढे त्यांना समजायचे. ते आमच्याकडे वर पहात आपल्या तोंडाची उघडझाप करायचे आणि आम्ही त्यांचे खास खाद्य पाण्यात टाकले की त्यावर तुटून पडायचे. या माशांचे सळसळते चैतन्य खरोखर प्रेरणादायी होते.
पाणी हे जीवनासाठी अत्यावश्यक आहेच आणि म्हणून आपण दिवसभर पाणी पीत असतो. आपल्या डोळ्यांनासुद्धा जलाशय नुसते पहायलाही आवडतात. समुद्र किंवा मोठ्या नद्यांच्या किनारी असलेल्या गावांमधले लोक वेळ मिळाला की किनाऱ्यावर जाऊन मंद वाऱ्याची मजा घेत इकडे तिकडे फिरतात किंवा पाण्याच्या लाटा पहात आणि त्यांचे संगीत ऐकत एकाद्या ठिकाणी बसून राहतात. भोपाळ, हैदराबाद आणि बंगलोर या शहरांमध्ये मोठ्या नद्या नसल्या तरी सुंदर विस्तीर्ण तलाव आहेत. पर्यटक ते पहायला जातात. कोल्हापूरचे रंकाळा, सोलापूरचा सिद्धेश्वर तलाव आणि पुण्याच्या खडकवासला धरणाच्या काठावरसुद्धा संध्याकाळी चांगलीच गर्दी असते, कारण लोकांना पाण्याचे असे सान्निध्य आवडते.
सध्या मी न्यूजर्सीमधल्या साउथ प्लेनफील्ड नावाच्या लहानशा गावात राहतो. इकडे त्याची गणना बरो या नावाखाली होते. मला हा खेडे आणि शहर यांच्यामधला प्रकार वाटतो. अशा लहानशा गावाला लागून एक स्प्रिंग लेक पार्क आहे. त्यात एक बऱ्यापैकी मोठे तळे आहे. त्या तळ्याला प्रदक्षिणा घालण्यासाठी कडेकडेने रस्ता बांधला आहे. तळ्याच्या एका भागात पाण्यातच सुंदर कारंजी बांधली आहेत बसून आराम करायला एक छान चबूतरा आहे, तिथे बाकडी ठेवली आहेत. आजकाल अमेरिकेतले लोक रस्त्यांवरून चालतांना सहसा दिसत नाहीत, पण मोटारीत बसून या पार्कमध्ये येतात आणि तिथे पायी चालतात. इथे लहान खेडेगावातसुद्धा आपल्याला रस्त्याच्या कडेला हवी तिथे गाडी उभी करून ठेवता येत नाही. त्यामुळे आम्ही आधी गाडी पार्क करायसाठी जागा शोधली आणि तिथून पार्कमध्ये तळ्याकाठी चालत जाऊन त्याला प्रदक्षिणा घातली.
---
