श्री विनायकाची उपासना, गणेशपुराण

 माझ्या एका भाविक सुहृदाने श्री गणपतिअथर्वशीर्षाचे मराठीत लिहिलेले ओवीबद्ध रूपांतर मी मागच्या वर्षी या ब्लॉगवर दिले होते. 

https://anandghan.blogspot.com/2020/08/blog-post.html

विविध रूपांमधून प्रकट झालेल्या श्रीविनायकाच्या उपासनेवर त्यांनी लिहिलेल्या ओवीबद्ध रचना, अष्टविनायकांची आरती आणि मुद्गलपुराणातला काही भाग व स्तोत्रे या पानावर देत आहे. क्रमक्रमाने ओवीबद्ध अति संक्षिप्त भावार्थपूरित मराठी भाषा अनुवादित गणेश पुराण देत आहे.  गणेशभक्तांनी त्यांचा लाभ घ्यावा.

. . . . . . . . 

श्रीगणेशपुराणाच्या उपासनाखंडाचे अतिसंक्षिप्त ओवीबद्ध रूपांतर सहा अध्यायात पूर्ण केले आहे. दि.२७-०८-२०२१

श्रीगणेशपुराणाच्या क्रीडाखंडाचे अतिसंक्षिप्त ओवीबद्ध रूपांतर तीन अध्यायांमध्ये पूर्ण केले आहे. दि.०९-०९-२०२१ 

अनुक्रमणिका

१. श्रीगणेश स्तुति

२. आरती अष्ट विनायकांची

३. मुद्गल पुराण 

४. नारद आणि  मुद्गल पुराणामधील  गणपतीस्तोत्रे (८ स्तोत्रे)

५.  गणेशपुराणामधील  गणपतीस्तोत्रे  (३ स्तोत्रे)

६. गणेश पुराण - उपासनाखंड (६ अध्याय)

७. गणेश पुराण - क्रीडा खंड (३ अध्याय)

------------------------------------------------------------------

१. श्रीगणेश स्तुति

ॐ श्री गणेशाय नम: |

ॐ नमो जी श्रीगणेशा । आद्य वन्द्य तु सुरवरेश्वरा । ॐकार_शुण्डा, शूर्प_कर्णा । ब्रह्माण्ड_उदरा, लम्बोदरा (१)

उत्पत्ति, स्थिति, लय कधी ? कसा ?। का ? कुणाचा ? या गणितांच्या । 'समीकरण'रूपी तव 'पाशा'। हस्ती धरुनी क्रीडसी मोदे (२)

तव सु'स्वरूप', लीलादिका । वर्णावे ऐशी मम इच्छा । पूर्ण करावी हीच प्रार्थना । तव चरणी मी करीतसे (३)

तव लीला_'अवतार' कथा । व्रते, पूजा विधि विधाना । गणेश, मुद्गल पुराणी वर्णिल्या । व्यासावतारी नारायणाने (४)

त्यातील काही वेचक माहिती । 'मराठी' भाषेत करण्यास 'उक्ति' । द्यावी मजला बौद्धिक शक्ति । ऐशी विनवणी तव चरणी (५)

'कृत'युगी अदिति-कश्यप पुत्र । अवतरलास तु 'महोत्कट' । मारावयास नरांतक देवांतक । लीला विनोदे मांडिली (६)

'त्रेता' युगी तु गिरिजात्मज । नामे 'गुणेश', 'मयूरेश्वर' । मारिलास 'सिंधु' दैत्येश्वर । भक्त संरक्षणाप्रीत्यर्थ (७)

'द्वापर' युगी ब्रह्मदेवे । देता जांभई 'सिन्दूर' उद्भवे । वरेण्य पुत्र 'गजानन' रूपे । चिरडून 'सिन्दूर'_वर्ण तव झाला (८)

'कलि' युगी तु युगांत समयी । 'धर्म' पुन: प्रस्थापण्यासी। 'धुम्रकेतु' नामावतारी। प्रगट होशील भविष्यात (९)

अवस्थेतली चतुर्थावस्था । जिला नाम 'तुरीया' वा 'तुर्या' । तीच स्वानंदे 'सहज' साध्य होता । तव सालोक्य मुक्तिचा लाभ (१०)

चारही पुरुषार्थाञ्चा दाता । चारही सं_कष्टांचा हर्ता । विघ्न कर्ता धर्ता हर्ता । अनाकलनीय या तुझ्या लीला (११)

तुझे चतुर्थी तिथी_व्रत । शुक्ल, कृष्ण दोनही पक्षांत । 'विनायकी', 'संकष्टी' नामे प्रसिद्ध । प्रिय सर्व गाणेश भक्तासी (१२)

शुक्ल पक्षात चंद्रोदय । दिवसा सूर्योदयानंतर । मेळविण्यास चारही पुरुषार्थ । ज्ञान_सूर्य उजेडात मानसीच्या (१३)

कृष्ण पक्षात चंद्रोदय । रात्री सूर्यास्ता नंतर । रात्री अंधार अज्ञान तिमिर । त्यावरी सं_कष्टांचा मारा (१४)

जेथे मानवी शक्ती, युक्ती । अपुरी पडे ऐशिया समयी । गणेशा तुझी कृपा दैवी । मागावया संकष्टी व्रताचरण (१५)

गणेशा तुझी आद्य वंदना । मान्य सर्व वैदिक जना । शैव, शाक्त, सौर, वैष्णवा । 'गाणेश' तर तुझेच अनुयायी (१६)

अवैदिक बौद्ध, जैन, शीख । वीरशैवादिक पंथ अनंत । तेही तुला मानिती अत्यंत । सर्वमान्य तु जगद्वंद्या (१७)

वार_व्रत तव मंगळवारी । भौम, भूमिपुत्र ग्रहाचे वारी । येता 'चतुर्थी' त्याच वारी । 'अंगारकी' योग तव वरदाने (१८)

ऐशी 'अंगारकी' विनायकी । तैशीच 'अंगारकी' "संकष्ट_चतुर्थी" । जे जे भक्तीने आचरिती । 'पुण्यार्जन' त्यांस अधिक होई (१८)

व्रताचरणार्थ 'उपवास'। पूजा, अर्चना करुनी 'विशेष' । गाती जे तुझी स्तोत्रे सतत । त्यांवरी 'प्रसन्न' होसी तु (१९)

अदिती, पार्वती, लक्ष्मी देवीन्नी । ऐसेच तुजसी सुप्रसन्न करुनी । 'वरदानार्थ' तव मातृत्व मागुनी । अवतार तुजसी घडविले (२०)

अदितीपुत्र 'महोत्कट'। पार्वतीपुत्र 'गिरिजात्मज' । लक्ष्मीपुत्र 'ढुंढिराज'। अवतार तुझे ऐसे नाना (२१)

----------------------- =============== ------------------------

२. आरती अष्ट विनायकांची

------------------------

जय देव, जय देव, जय श्रीविनायका

अष्ट विनायक तीर्थ क्षेत्री स्मरू तुला ।

जय देव, जय देव (धृ)

मोरगावि 'मयुरेश्वर' सुंदर मूर्ति तुझी

'सिद्धिविनायक' रूपे सिद्धटेकि वससी ।

'पालि'स 'बल्लाळेशर' तू अवतरलासी

भक्ता 'वरद_विनायक' तू महाड क्षेत्री (१)

जय देव, जय देव

'कदम्ब_नगरी' 'थेउर' क्षेत्री 'चिन्तामणी'

'गिरिजात्मज' लेण्याद्रिस तू गिरिजेसाठी ।

ओझरला 'विघ्नेश्वर' विघ्नराज वससी

'महागणपती' भक्त प्रिय रांजणगावी (२)

जय देव, जय देव

गणेश, मुद्गल पुराणि वर्णित कथानका

अनुरूप अशा'स्वयम्भू' मूर्त्या स्थापुनिया

गाणेश भक्त श्रद्धेने करिती यात्रा

पूजा, अर्चा, जप, तप गाणेश व्रतान्ना (३)

जय देव, जय देव

मत्सरासुरा शमवण्या 'वक्रतुण्ड' झाला

मदासुरा शमवण्या 'एकदन्त' अवतार

मोहासुरा शमवण्या 'महोदर'ख्यात:

लोभासुर शमवाया 'गजानन' तु झाला (४)

जय देव, जय देव

क्रोधसुरा शमवण्या 'लम्बोदर' होसी

कामासुरा शमवण्या 'विकट' रूप धरिसी

'विघ्नराज' रूपे तु 'ममतासुर' शमिसी

'धूम्रवर्ण' अभिमानासुर नाशक होसी (५)

जय देव, जय देव

---------------- ================ --------------------

३. मुद्गल पुराण : (२० : ५-१२) (Spiritual significance of विनायक incarnations)

वक्रतुण्डावतारश्च देहानाम ब्रह्मधारक:

मत्सरासुर हंता स सिंहवाहनग: स्मृत: (१)

एकदन्तावतारो वै देहिनाम ब्रह्मधारक:

मदासुरस्य हंता स आखुवाहनग: स्मृत: (२)

'महोदर' इति ख्यात: 'ज्ञान_ब्रह्म' प्रकाशक:

मोहासुरस्य शत्रुर्वै आखुवाहनग: स्मृत: (३)

'गजानन:' स विज्ञेय: सांख्येभ्य: सिद्धि दायक:

लोभासुर प्रहर्ता वै आखुगश्च प्रकीर्तित: (४)

लम्बोदरावतारो वै क्रोधसुर निबर्हण:

शक्तिब्रह्माखुग: सत यत तस्य धारक उच्यते (५)

'विकटो' नाम विख्यात: कामासुर विदाहक:

मयूरवाहनश्च अयम 'सौर_ब्रह्म'धर स्मृत: (६)

विघ्नराजावतारश्च शेष वाहन उच्यते

'ममतासुर' हंता स विष्णु_ब्रह्मेति वाचक: (७)

धूम्रवर्णावतारश्चाभिमानासुर नाशक:

आखुवाहन एवासौ शिवात्मा तु स उच्यते (८)

-----------------

४. नारद आणि मुद्गलपुराणामधील  गणपतीस्तोत्रे

१ संकट नाशन गणेश स्तोत्र

(नारद पुराण, नारद विरचित)

|| ॐ श्री गणेशाय नम: ||

नारद उवाच ||

प्रणम्य शिरसा देवं गौरीपुत्रं विनायकं |

भक्तावासं स्मरेत् नित्यं आयु: कामार्थ सिद्धये ||१||

प्रथमं वक्रतुण्डं च एकदंतं द्वितीयकं |

तृतीयं कृष्णपिङ्गाक्षं गजवक्त्रं चतुर्थकं ||२||

लंबोदरं पञ्चमं च षष्ठमं विकटमेव च |

सप्तमं विघ्नराजेन्द्रं धूम्रवर्णम् तथाष्टकं ||३||

नवमं भालचन्द्रं च दशमं तु विनायकं |

एकादशं गणपतिम् द्वादशं तु गजाननं ||४||

द्वादशैतानि नामानि त्रिसंध्यं य: पठेत् नर: |

न च विघ्नभयं तस्य सर्व सिद्धिकरं भवेत् ||५||

विद्यार्थी लभते विद्या धनार्थी लभते धनं |

पुत्रार्थी लभते पुत्रान् मोक्षार्थी लभते गतिम् ||६||

जपेत् गणपति स्तोत्रं षड्भि: मासै: फ़लं लभेत् |

संवत्सरेण सिद्धिम् च लभते नात्र संशय: ||७||

अष्टेभ्यो ब्राह्मणेभ्यश्र्च लिखित्वा य: समर्पयेत |

तस्य विद्या भवेत् सर्वा गणेशस्य प्रसादत: ||८||

|| इति श्री नारद पुराणे नारद विरचितं

“संकटनाशनं” नाम श्रीगणेश स्तोत्रं संपूर्णम् ||

शुभं भवतु | शुभं भवतु | शुभं भवतु |

----

|| ॐ श्री गजानन प्रसन्न ||

|| ॐ गं गणपतये नम: ||

२ श्री गणेश द्वादश नाम स्तोत्र  (मुद्गल पुराण )

|| ॐ श्री गणेशाय नम: ||

शुक्लाम्बर धरं देवं शशिवर्णम् चतुर्भुजं |

प्रसन्न वदनं ध्यायेत् सर्व विघ्नोपशांतये ||१|

अभिप्सितार्थ सिद्ध्यर्थम् पूजितो य: सुरासुरै: |

सर्व विघ्नहर: तस्मै गणाधिपतये नम: ||२||

गणानां अधिप: चण्डो गजवक्त्र: त्रिलोचन: |

प्रसन्नो भव मे नित्यं वरदात: विनायक: ||३||

सुमुख: एकदंतश्र्च कपिलो गजकर्णक: |

लंबोदरश्र्च विकट: विघ्ननाशो विनायक: ||४||

धूम्रकेतु: गणाध्यक्ष: भालचन्द्र: गजानन: |

द्वादश एतानि नामानि गणाध्यक्षश्र्च य: पठेत् ||५||

विद्यार्थी लभते विद्या धनार्थी लभते धनं |

इष्टकामं तु कामार्थी धर्मार्थी मोक्षं अक्षयं ||६||

विद्यारंभे विवाहे च प्रवेशे निर्गमे तथा |

संग्रामे संकटे चैव विघ्न: तस्य न जायते ||७||

|| इति श्री मुद्गल पुराणोक्तं श्रीगणेश द्वादश नाम स्तोत्रं संपूर्णम् ||

शुभं भवतु | शुभं भवतु | शुभं भवतु |

------------

३ योगशांतिप्रद स्तोत्र (मुद्गल पुराण )

|| ॐ श्री गणेशाय नम: ||

|| ॐ श्री गणेशाय नम: ||

देवा ऊचु: ||

गजाननाय पूर्णाय 'सांख्य'रूपमयाय च |

विदेहेन च सर्वत्र संस्थिताय नमो नम: ||१||

अमेयाय च हेरम्ब परशू धारकाय ते |

मूषक वाहनायैव विश्र्वेशाय नमो नम: ||२||

अनंत विभवायैव परेषां पर रूपिणे |

शिवपुत्राय देवाय गुहाग्रजाय ते नम: ||३||

पार्वतीनन्दनायैव देवानां पालकाय ते |

सर्वेषां पूज्य देहाय गणेशाय नमो नम: ||४||

स्वानंद वासिने तुभ्यं शिवस्य कुलदैवतं |

विष्ण्वादीनां विशेषेण कुलदेवाय ते नम: ||५||

योगाकाराय सर्वेषां 'योगशांति' प्रदाय च |

ब्रह्मेषाय नमस्तुभ्यं ब्रह्मभूत प्रदाय ते ||६||

सिद्धि-बुद्धि पते नाथ सिद्धिबुद्धि प्रदायिने |

मायिने मायिकेभ्यश्र्च मोहदाय नमो नम: ||७||

लम्बोदराय वै तुभ्यं सर्वोदरगताय च |

अमायिने च मायाया: आधाराय नमो नम: ||८||

'गज:' सर्वस्य 'बीजं' यत् तेन चिह्नेन विघ्नप |

योगिन: त्वां प्रजानंति तदाकारा भवंति ते ||९||

तेन त्वं गजवक्त्रश्र्च किं स्तुम: त्वं गजानन |

वेदादयो विकुण्ठाश्र्च शंकराद्याश्र्च देवपा:||१०||

शुक्रादयश्र्च शेषाद्या: स्तोतुं शक्ता: भवंति न |

तथापि संस्तुतोऽसि त्वं स्फ़ूर्त्या त्वत् दर्शनात्मना ||११||

एवं उक्त्वा प्रणेमु: तं गजाननं शिवादय: |

स तान् उवाच प्रीतात्मा भक्तिभावेन तोषित: ||१२||

|| श्री गजानन उवाच ||

भवत् कृतं इदं स्तोत्रं मदीयं सर्वदं भवेत् |

पठते श्रृण्वते चैव 'ब्रह्मभूत' प्रदायकं ||१३||

||ॐ इति श्री मुद्गल पुराणे 'ब्रह्मभूत' प्रदायक गजानन स्तोत्रं संपूर्णम् ||

-----

४ ब्रह्म भूत प्रदायक स्तोत्र (मुद्गल पुराण )

 || ॐ श्री गणेशाय नम: ||

देवा ऊचु: ||

गजाननाय पूर्णाय 'सांख्य'रूपमयाय च |

विदेहेन च सर्वत्र संस्थिताय नमो नम: ||१||

अमेयाय च हेरम्ब परशू धारकाय ते |

मूषक वाहनायैव विश्र्वेशाय नमो नम: ||२||

अनंत विभवायैव परेषां पर रूपणे |

शिवपुत्राय देवाय गुहाग्रजाय ते नम: ||३||

पार्वतीननदनायैव देवानां पालकाय ते |

सर्वेषां पूज्य देहाय गणेशाय नमो नम: ||४||

स्वानदं वासिने तुभ्यं शिवस्य कुलदैवतं |

विष्ण्वादीनां विशेषेण कुलदेवाय ते नम: ||५||

योगाकाराय सवेषां 'योगशांति' पदाय च |

ब्रह्मेषाय नमस्तुभ्यं ब्रह्मभूत पदाय ते ||६||

सिद्धि-बुद्धि पते नाथ सिद्धि-बुद्धि प्रदायिने |

मायिने मायिकेभ्यश्च मोहदाय नमो नम: ||७||

लम्बोदराय वै तुभ्यं सर्वोदरगताय च |

अमायिने च मायाया: आधाराय नमो नम: ||८||

'गज:' सर्वस्य 'बीजं' यत् तेन चिन्हेन विघ्नप |

योगिन: त्वां प्रजानंति तदाकारा भवंति ते ||९||

तेन त्वं गजवक्त्रश्च किं स्तुम: त्वं गजानन |

वेदादयो विकुण्ठाश्च शंकराद्याश देवपा:||१०||

शुक्राद्यश्च शेषाद्या: स्तोतुं शक्ता: भवंति न |

तथापि संस्तुतोऽसि त्वं स्फ़ूर्त्या त्वत् दर्शनात्मना ||११||

एवं उक्त्वा प्रणेमु: तं गजाननं शिवादय: |

स तान् उवाच प्रीतात्मा भक्तिभावेन तोषित: ||१२||

|| शी गजानन उवाच ||

भवत् कृतं इदं स्तोत्रं मदीयं सर्रदं भवेत् |

पठते शृणवते चैव 'बहभूत' पदायकं ||१३||

||ॐ इति श्री मुद्गल पुराणे 'ब्रह्मभूत' प्रदायक गजानन स्तोत्रं संपूर्णम् ||

५ सिद्धिविनायक स्तोत्र (मुद्गल पुराण)

|| ॐ श्री गणेशाय नम: ||

विघ्नेश विघ्नचय ख़ंडन नामधेय |

श्री शंकरात्मज सुराधिप वंद्य पाद ||

दुर्गा महाव्रत फ़लाखिल मङ्गलात्मन् |

विघ्नं ममापहर सिद्धिविनायक त्वं ||१||

सत्पद्मराग मणिवर्ण शरीर कांति: |

श्री सिद्धि-बुद्धि परिचर्चित कुंकुमश्री ||

दक्षस्तने वलयिताति मनोज्ञ शुण्डो |

विघ्नं ममापहर सिद्धिविनायक त्वं ||२||

पाशांकुशाब्ज परशूंश्र्च दधत् चतुर्भि: |

दोर्भि: च शोण कुसुमस्रग् उमाङ्ग जात: ||

सिन्दूर शोभित ललाट विधु प्रकाश: |

विघ्नं ममापहर सिद्धिविनायक त्वं ||३||

कार्येषु विघ्नचय भीत विरञ्चि मुख़्यै: |

संपूजित: सुरवरै: अपि मोदकाद्यै: ||

सर्वेषु च प्रथममेव सुरेषु पूज्यो |

विघ्नं ममापहर सिद्धिविनायक त्वं ||४||

शीघ्रांचनस्खलन तुङ्गरवोर्ध्व कण्ठ |

स्थूलोन्दु रुद्र वण हासित देवसंघ: ||

शूर्प श्रुतिश्र्च पृथु वर्तुल तुङ्ग तुन्दो |

विघ्नं ममापहर सिद्धिविनायक त्वं ||५||

यज्ञोपवीत पदलंभित नागराजो |

मासादि पुण्यद दृशीकृत ऋक्षराज: |

भक्ताभयप्रद दयालय विघ्नराज |

विघ्नं ममापहर सिद्धिविनायक त्वं ||६||

सद्रत्नसारततिराजित सत्किरीट: |

कौसुम्भ चारु वसनद्वय ऊर्जितश्री: ||

सर्वत्र मङ्गलकर स्मरण प्रतापो |

विघ्नं ममापहर सिद्धिविनायक त्वं ||७||

देवान्तकाद्यसुर भीत सुरार्ति हर्ता |

विज्ञान बोधन वरेण तमोऽपहर्ता |

आनंदित त्रिभुवनेश कुमार बन्धो |

विघ्नं ममापहर सिद्धिविनायक त्वं ||८||

|| ॐ इति श्रीमुद्गल पुराणोक्त श्री सिद्धिविनायक स्तोत्रं संपूर्णम् ||

------

६  परब्रह्म रूप कर स्तोत्र (मुद्गल पुराण )

|| ॐ श्री गणेशाय नम: ||

अजं निर्विकल्पं निराकारमेकं |

चिदानंदमानंदमद्वैत पूर्णम् ||

परं निर्गुणं निर्विशेषं निरीहं |

परब्रह्म रूपं गणेशं भजेम ||१||

गुणातीतमाद्यं चिदानंद रूपं |

चिदाभासकं सर्वगं ज्ञानगम्यं ||

मुनिध्येयमाकाश रूपं परेशं |

परब्रह्म रूपं गणेशं भजेम ||२||

जगत् कारणं कारण ज्ञान रूपं |

सुरादिं सुखादिं युगादिम् गणेशं ||

जगद्व्यापिनं विश्र्ववंद्यं सुरेशं |

परब्रह्म रूपं गणेशं भजेम ||३||

रजोयोगतो ब्रह्मरूपं श्रुतिज्ञं |

सदा कार्यसक्तं हृदाऽचिन्त्य रूपं ||

जगत् कारणं सर्व विद्या निदानं |

परब्रह्म रूपं गणेशं नता: स्म: ||४||

सदा सत्ययोगं मुदा क्रीडमानं |

सुरारीन् हरन्तं जगत् पालयन्तं ||

अनेकावतारं निजज्ञान हारं |

सदा विश्र्व रूपं गणेशं नमाम: ||५||

तमोयोगिनं रुद्र रूपं त्रिनेत्रं |

जगत् धारकं तारकं ज्ञान हेतुं ||

अनेकागमै: स्वं जनं बोधयंतं |

सदा शर्व रूपं गणेशं नमाम: ||६||

नम: स्तोमहारं जनाज्ञानहारं |

त्रयी वेदसारं परब्रह्मपारं ||

मुनि ज्ञानकारं विदूरे विकारं |

सदा ब्रह्म रूपं गणेशं नमाम: ||७||

निजैरोषधी: तर्पयन्तं कराद्यै: |

सुरौघान् कलाभि: सुधास्राविणीभि: ||

दिनेशांशु संतापहारं द्विजेशं |

शशांक स्वरूपं गणेशं नमाम: ||८||

प्रकाश स्वरूपं नमो वायु रूपं |

विकारादि हेतुं कलाभार भूतं ||

अनेक क्रियानेक शक्ति स्वरूपं |

सदा शक्ति रूपं गणेशं नमाम: ||९||

प्रधान स्वरूपं महत् तत्त्वरूपं |

धराचारि रूपं दिगीशादि रूपं ||

असत् सत् स्वरूपं जगत् हेतु भूतं |

सदा विश्र्व रूपं गणेशं नता: स्म: ||१०||

त्वदीये मन: स्थापयेत् अंघ्रि युग्मे |

जनो विघ्नसंघात् न पीडां लभेत ||

लसत् सूर्यबिम्बे विशाले स्थितोऽयं |

जनो ध्वान्तपीडां कथं वा लभेत ||११||

वयं भ्रामिता: सर्वथाऽज्ञान योगात् |

अलब्धा: तवांघ्रिम् बहून् वर्ष पूगान् ||

इदानीम् अवाप्ता: तवैव प्रसादात् |

प्रपन्नान् सदा पाहि विश्र्वंभराद्य ||१२||

इदं य: पठेत् प्रातरुत्थाय धीमान् | त्रिसन्ध्यं सदा भक्तियुक्तो विशुद्ध: ||

सुपुत्रान् श्रियं सर्वकामान् लभेत | परब्रह्म रूपो भवेत् अंतकाले ||१३||

||इति परब्रह्म रूप कर श्रीगणेश स्तव: सम्पूर्ण: ||

---------

७ श्रीगणेश गीतासार स्तोत्र  (मुद्गल पुराण)

|| ॐ श्री गणेशाय नम: ||

|| शिव उवाच ||

गणेश वचनं श्रृत्वा प्रणत: भक्ति भावत: |

प्रपच्छु: तं पुन: शांता ज्ञानं ब्रूहि गजानन ||१||

|| श्री गणेश उवाच ||

देह: चतुर्विध: प्रोक्त: त्वं पदं ब्रह्म भिन्नत: |

सोऽहं देही चतुर्धा तत् पदं ब्रह्म सदैकत: ||२||

संयोग उभयो: यत् च असिपदं ब्रह्म कथ्यते |

स्वत उत्थानकं देवा विकल्प करणात् त्रिधा ||३||

सदा स्वसुखनिष्ठं यद् ब्रह्म सांख्यं प्रकीर्तितं |

परत: चोत्थानकं तत् क्रीडाहीनतया परं ||४||

स्वत: परत उत्थान हीनं यद् ब्रह्म कथ्यते |

स्वानंद: सकलाभेद रूप: संयॊग कारक: ||५||

तदेव पंचधा जातं तन्निबोधत ईश्र्वरा: |

स्वतश्र्च परतो ब्रह्मोत्थानं तत् त्रिविधं स्मृतं ||६||

ब्रह्मणो नाम तद् वेदे कथ्यते भिन्न भावत: |

तयो: अनुभवो यश्र्च योगिनां हृदि जायते ||७||

रूपं तदेव ज्ञातव्यं असत् वेदेषु कथ्यते |

सा शक्ति: इयं आख्याता ब्रह्मरूपा हि असन्मयी ||८||

तत्र अमृतमय आधार: सूर्य आत्मा प्रकथ्यते |

शक्ति सूर्यमयो विष्णु: चिदानन्दात्मको हि स: ||९||

त्रिविधेषु तदाकार: तत् क्रियाहीन रूपक: |

नेति शिव: चतुर्थोऽयं त्रिनेति कारकात्पर: ||१०||

त्रिविधं मोहमात्रं यत् निर्मोह: तु सदाशिव: |

तेषां अभेदे यद् ब्रह्म स्वानन्द: सर्व योगक: ||११||

पञ्चानां ब्रह्मणां यत् च बिम्बं मायामयं स्मृतं |

ब्रह्मा तदेव विज्ञेय: सर्वादि: सर्वभावत: ||१२||

बिम्बेन सकलं सृष्टं तेनायं प्रपितामह: |

असत् सत् सदसत् चेति स्वानंद रूपा वयं स्मृता: ||१३||

स्वानंदात् यत् परं ब्रह्म यॊगाख्यं ब्रह्मणां भवेत् |

केषां अपि प्रवेशो न तत्र तस्यापि कुत्रचित् ||१४||

मदीयं दर्शनं तत्र योगेन योगिनां भवेत् |

स्वानंदे दर्शनं प्राप्तं स्वसंवेद्यात्मकं च ये ||१५||

तेन स्वानंद आसीनं वेदेषु प्रवदंति मां |

चतुर्णाम् ब्रह्मणां योगात् संयोगाभेद योगत: ||१६||

संयोगश्र्च हि अयोगश्र्च तयो: परतयो: मत: |

पूर्णशांतिप्रद: योग: चित्त वृत्ति निरोधत: ||१७||

क्षिप्तं मूढं च विक्षिप्तं एकाग्रं च निरोधकं |

पञ्च भूमिमयं चित्तं तत्र चिन्तामणि स्थित: ||१८||

पञ्च भूत निरोधेन प्राप्यते योगिभि: हृदि |

शांतिरूपात्म योगेन तत: शांति: मदात्मिका ||१९||

एतद् योगात्मकं ज्ञानं गाणेशं कथितं मया |

नित्यं युञ्जंत योगेन नैव मोहं प्रगच्छत ||२०||

चित्तरूपा स्वयं बुद्धि: सिद्धि: मोहमयी स्मृता |

नानाब्रह्म विभेदेन ताभ्यां क्रीडति तत् पति: ||२१||

त्यक्त्वा चिन्ताभिमानं ये "गणेशोऽहं" समाधिना |

भविष्यथ भवंतोऽपि मद् रूपा मोह वर्जिता: ||२२||

|| श्री शिव उवाच ||

इत्युक्त्वा विररामाथ गणेशो भक्त वत्सल: |

तेऽपि भेदं परित्यज्य शांति प्राप्ताश्र्च तत् क्षणात् ||२३||

एकविंशति श्र्लोकै: तै: गणेशेन प्रकीर्तितं |

गीतासारं सुशान्तेभ्य: शांतिदं योग साधनै: ||२४||

गणेशगीतासारं च य: ठिष्यति भावत: |

श्रॊष्यति श्रद्धधानश्र्चेद् ब्रह्मभूत समो भवेत् ||२५||

इह भुक्त्वा अखिलान् भोगान् अन्ते योगमयो भवेत् |

दर्शनात् तस्य लोकानां सर्व पापं लयं व्रजेत् ||२६||

|| इति श्री मुद्गल पुराणोक्तं गणेशगीतासार स्तोत्रं संपूर्णम् ||

-------------

८ ढुंढि स्वरूप वर्णन स्तोत्र (गणेश पुराण)

|| ॐ श्री गणेशाय नम: ||

 जैमिनी उवाच ||

न वक्तुं शक्यते राजन् केनाऽपि तत् स्वरूपकं |

नोपाधिन युतं ढुढिम् वदामि श्रृणु तत्वत: ||१||

अहं पुरा सुशांत्यर्थम् व्यासस्य शरणं गत: |

मह्यं संकथितं तेन साक्षात् नारायणेन च ||२||

तदेव त्वां वदिष्यामि स्वशिष्यं च निबोध मे |

यदि तं भजसि ह्यद्य सर्वसिद्धि प्रदायकं ||३||

देहि देहमयं सर्वम् 'ग'काराक्षर वाचकं |

संयोगायोग रूपं यद् ब्रह्म् 'ण'कार वाचकं ||४||

तयो: स्वामी गणेशश्र्च पश्य वेदे महामते |

चित्ते निवासकत्वाद्वै 'चिन्तामणि' स कथ्यते ||५||

चित्तरूपा स्वयं बुद्धि: भ्रान्ति रूपा महीपते |

सिद्धि: तत्र तयो: योगे प्रलभेत तयो: पति: ||६||

|| द्विज उवाच ||

शृणु राजन् गणेशस्य स्वरूपं योगदं परं |

भुक्ति मुक्ति प्रदं पूर्णम् धारितं चेत् नरेण वै ||७||

चित्ते 'चिन्तामणि:' साक्षात् पंच चित्त प्रचालक: |

पंच वृत्ति निरोधेन प्राप्यते योग सेवया ||८||

'असंप्रज्ञात' संस्थश्र्च 'गज'शब्दो महामते |

तदेव मस्तकं यस्य देह: सर्वात्मकोऽभवत् ||९||

भ्रान्ति रूपा महामाया सिद्धि: वामाङ्ग संश्रिता |

भ्रांतिधारक रूपा सा बुद्धिश्र्च दक्षिणाङ्गके ||१०||

तयो: स्वामी गणेशश्र्च मायाभ्यां खेलते सदा |

संभजस्व विधानेन सदा संलभसे नृप ||११||

|| ॐ इति श्री ढुण्ढि स्वरूप वर्णन स्तोत्रं संपूर्णम् ||

-------------

|| ॐ श्री गजानन प्रसन्न ||   || ॐ गं गणपतये नम: ||

|| ॐ श्री गजानन प्रसन्न ||  || ॐ गं गणपतये नम: ||

|| ॐ श्री गजानन प्रसन्न ||  || ॐ गं गणपतये नम: ||

|| ॐ श्री गजानन प्रसन्न ||  || ॐ गं गणपतये नम: ||

|| ॐ श्री गजानन प्रसन्न ||  || ॐ गं गणपतये नम: ||

***********************

५. श्री गणेशपुराणातील गणपतिस्तोत्रे

१. ॐ अथ गणेश स्तवराज स्तोत्रं : (गणेश पुराण उपासना खंड अध्याय १३)

त्रिदेवा: ऊचु:

अजं निर्विकल्पं निराकारमेकं | निरानंदमानंदं अद्वैत पूर्णम् |

परं निर्गुणं निर्विशेषं निरीहं | परब्रह्म रूपं गणेशं भजेम (ग.पु.१३.३)

गुणातीतमाद्यं चिदानंदरूपं | चिदाभासकं सर्वगं ज्ञानगम्यं |

मुनिध्येयमाकाश रूपं परेशं | परब्रह्म रूपं गणेशं भजेम (ग.पु.१३.४)

जगत् कारणं कारणज्ञान रूपं | सुरादिम् सुखादिम् युगादिम् गणेशं |

जगद्वापिनं विश्ववंद्यं सुरेशं | परब्रह्म रूपं गणेशं भजेम (ग.पु.१३.५)

रजो_योगतो ब्रह्मरूपं श्रुतिज्ञं | सदा कार्यसक्तं हृदाऽचिन्त्य रूपं |

जगत् कारणं सर्वविद्या निदानं | परब्रह्म रूपं गणेशं नता: स्म: (ग.पु.१३.६)

सदा सत्य_योगं, मुदा क्रीडमानं | सुरारीन् हरन् तं जगत् पालयंतं |

अनेकावतारं, निजज्ञाऩहारं | सदा विश्व रूपं गणेशं नमाम: (ग.पु.१३.७)

तमो_योगिनं रुद्ररूपं त्रिनेत्रं | जगत् धारकं तारकं ज्ञान_हेतुं |

अनेकागमै: स्वं जनं बोधयन् तं | सदा शर्व_रूपं गणेशं नमाम: (ग.पु.१३.८)

नम: स्तोम हारं, जनाज्ञाऩ हारं | त्रयी_वेद सारं, परब्रह्म_पारं |

मुनि ज्ञानकारं, विदूरे विकारं | सदा ब्रह्म_रूपं गणेशं नमाम: (ग.पु.१३.९)

निजै: औषधि: तर्पयन् तं कराद्यै: | सुरौघान् कलाभि: सुधा स्राविणीभि: |

दिनेशांशु संतापहारं द्विजेशं | शशांक स्वरूपं गणेशं नमाम: (ग.पु.१३.१०)

प्रकाश स्वरूपं, न वायु रूपं | विकारादि हेतुं, कलाभार भूतं |

अनेक क्रियानेक् शक्ति स्वरूपं | सदा शक्ति_रूपं गणेशं नमाम: (ग.पु.१३.११)

प्रधान स्वरूपं, महत् तत्व रूपं | धराचारि रूपं दिगीशादि रूपं |

असत्-सत् स्वरूपं | जगद्-हेतुभूतं | सदा विश्व रूपं गणेशं नता: स्म: (ग.पु.१३.१२)

त्वदीये मन: स्थापयेद् अंघ्रि युग्मे | जनो विघ्न_संघान् न पीडां लभेत |

लसत् सूर्य बिम्बे विशाले स्थितोऽयं | जनो ध्वान्त पीडां कथं वा लभेत (ग.पु.१३.१३)

वयं भ्रामिता: सर्वथाऽज्ञान योगात् | अलब्धा: तवांघ्रिम् बहुन् वर्षपूगान् |

इदानीम् अवाप्ता:, तवैव प्रसादात् | प्रपन्नान् सदा पाहि विश्वंभराद्य: (ग.पु.१३.१४)

इदं य: पठेत् प्रातरुत्थाय धीमान् | त्रिसंध्यं सदा भक्ति युक्तो विशुद्ध: |

सुपुत्रान् श्रियं सर्व कामान् लभेत | परब्रह्म रूपो भवेत् अंतकाले (ग.पु.१३.--)

|| इति श्री गणेश पुराणे त्रिदेवै: कृतं अनंत कोटि ब्रह्माण्डोदर_विश्वरूप तथा कारण_ब्रह्म स्वरूप श्री गणेश स्तवराज स्तोत्रं संपुर्णम् 

----------------------- =============== ------------------------

२. ॐ अथ श्री गणेशाष्टकम्

ॐ श्री गणेशाय नम: |

सर्वे देवा: ऊचु:

यतोऽनंत शक्ते: अनंताश्च जीवा | यतो निर्गुणात् अप्रमेया गुणास्ते |

यतो भाति सर्वम् त्रिधा भेद भिन्नम् | सदा तं गणेशं नमामो भजाम: (१)

यतश्चाविरासीत् जगत् सर्वमेतत् | तथाब्जासनो विश्वगो विश्वगोप्ता |

तथेन्द्रादयो देवसंघा: मनुष्या: | सदा तं गणेशं नमामो भजाम: (२)

यतो वह्नि भानू, भवो भुर्जलं च | यत: सागराश्चंद्रमा व्योम वायु: |

यत: स्थावरा, जंगमा वृक्षसंघा: | सदा तं गणेशं नमामो भजाम: (३)

यतो दानवा: किन्नरा: यक्षसंघा: | यतश्चारणा: वारणा: श्वापदाश्च |

यत: पक्षिकीटा: यतो वीरुधश्च | सदा तं गणेशं नमामो भजाम: (४)

यतो बुद्धि: अज्ञाननाशो मुमुक्षो: | यत: संपदो भक्त संतोषिका: स्यु: |

यतो विघ्न नाशो यतो कार्यसिद्धि: | सदा तं गणेशं नमामो भजाम: (५)

यत: पुत्र संपद् यतो वांछितार्थो | यतो भक्तविघ्ना: तथाऽनेकरूपा: |

यत: शोकमोहौ यत: काम एव | सदा तं गणेशं नमामो भजाम: (६)

यतोऽनंत शक्ति: स शेषो बभूव | धराधारणेऽनेकरूपश्च शक्त: |

यतोऽनेकधा स्वर्ग लोका: हि नाना | सदा तं गणेशं नमामो भजाम: (७)

यतो वेद वाचो विकुंठा मनोभि: | सदा नेतिनेतीति यत् तां गृणन्ति |

परब्रह्मरूपम् चिदानंदभूतम् | सदा तं गणेशं नमामो भजाम: (८)

पुनरूचे गणाधीश: "स्तोत्रमेतत् पठेन्नर: |

त्रिसन्ध्यम् त्रिदिनम् तस्य सर्वम् कार्यम् भविष्यति (९)

यो जपेत् अष्टदिवसं श्लोकाष्टकम् इदं शुभम् |

अष्टवारं चतुर्थ्याम् तु सोऽष्टसिद्धिम् अवाप्नुयात् (१०)

य: पठेत् मासमात्रं तु, दशवारं दिने दिने |

स मोचयेत् बंधगतम् राजवध्यम् न संशय: (११)

विद्याकामो लभेत् विद्यां पुत्रार्थी पुत्रमाप्नुयात् |

वांछितान् लभते सर्वान् एकविंशति वारत : (१२)

यो जपेत् परया भक्त्या गजाननपरो नर:" |

एवं उक्त्वा ततो देव: चांतर्धानम् गत: प्रभु: (१३)

|| इति श्री गणेश पुराणे उपासना खण्डे सर्व देवै: कृतं श्री गणेशाष्टक स्तोत्रम् संपूर्णम् ||

------------------------

३. ॐ अथ श्री गणेश पुराणे मयूरेश्वर स्तोत्रम् ||

ॐ श्री गणेशाय नम: |

परब्रह्मरूपम् चिदानंदरूपम् | परेशं सुरेशं गुणाब्धिम् गुणेशम् |

गुणातीतमीशं मयूरेश वंद्यं | नता: स्मो, नता: स्मो , नता: स्मो, नता: स्म: (१)

जगद्वंद्यमेकं पराकामेकं | गुणानां परं कारणं निर्विकल्पं |

जगत्पालकं हारकं तारकं तं | मयूरेश वंद्यं नता: स्मो, नता: स्म: (२)

महादेवसूनुं महादैत्यनाशं | महापूरुषं सर्वदा विघ्ननाशं |

सदा भक्तपोषं परं ज्ञानकोषं | मयूरेश वंद्यं नता: स्मो, नता: स्म: (३)

अनादिम् गुणादिम् सुरादिम् शिवाया: | महातोषदं सर्वदा सर्ववंद्यं |

सुरार्यन्तकं भुक्ति मुक्तिप्रदं तं | मयूरेश वंद्यं नता: स्मो, नता: स्म: (४)

परं मायिनम् मायिनां अप्यगम्यं | मुनिध्येयमाकाशकल्पं जनेशम् |

असंख्यावतारं निजाज्ञाननाशं | मयूरेश वंद्यं नता: स्मो, नता: स्म: (५)

अनेक क्रियाकारकं श्रुत्यगम्यं | त्रयी बोधितानेक कर्मादि बीजं |

क्रियासिद्धिहेतुं सुरेन्द्रादि सेव्यम् | मयूरेश वंद्यं नता: स्मो, नता: स्म: (६)

महाकालरूपं निमेषादिरूपं | कलाकल्परूपं सदागम्यरूपं |

जन ज्ञानहेतुं नृणाम् सिद्धिदं तं | मयूरेश वंद्यं नता: स्मो, नता: स्म: (७)

महेशादि देवै: सदाध्येयपादं | सदा रक्षकं तत्पदानाम् हतारिम् |

मुदा कामरूपं कृपावारिधिम् तं | मयूरेश वंद्यं नता: स्मो, नता: स्म: (८)

सदा भक्तिम् नाथे, प्रणय परमानंद सुखदो |

यतस्त्वं लोकानां परम करुणां आशु तनुषे |

षडूर्मीनां वेगं सुरवर विनाशं नय विभो |

ततो भक्ति: श्लाघ्या तव भजनतोऽनन्य सुखदात् (९)

किमस्माभि: स्तोत्रं सकल सुरता पालक विभो |

विधेयं विश्वात्मन् अगणित गुणानां अधिपते |

न संख्याता भूमि: तव गुणगणानाम् त्रिभुवने |

न रूपाणां देव प्रगटय कृपां नोऽसुरहते (१०)

मयूरेशं नमस्कृत्य ततो देवऽब्रवीत् च तान् |

य इदं पठते स्तोत्रं स कामान् लभतेऽखिलान् (११)

सर्वत्र जयं आप्नोति मानवायु: श्रियं पराम् |

पुत्रवान् धनसंपन्न: वश्यतां अखिलं नयेत् (१२)

सहस्रावर्तनात् कारागृहस्थं मोचयेत् जनं |

नियुतावर्तनात् मर्त्यो साध्यं यत् साधयेत् क्षणात् (१३)

|| इति श्री गणेश पुराणे मयूरेश्वर स्तोत्रम् संपूर्णम् ||

----------------------- =============== ------------------------

----------------------- =============== ------------------------

६. श्री गणेश पुराण

श्री अति संक्षिप्त भावार्थपूरित मराठी भाषा अनुवादित गणेश पुराण :

अध्याय १

ॐ श्री गणेशाय नम: | ॐ श्री सरस्वत्यै नम्: | ॐ श्री ब्रह्मा, हरि, हराय नम: | ॐ श्री गुरु दत्तात्रेयाय नम: |

ॐ श्री शचि पुरंदराभ्याम् नम: | ॐ श्री आपाग्नि सोमार्क वायवे नम: | ॐ श्री सकल इष्ट, कुल, ग्राम, वास्तु देवताभ्यो नम: |

ॐ श्री महर्षी व्यासाय नम: | ॐ श्री ज्ञानदेवादिक सकल साधु संतादिकाभ्याम् नम: |

सर्वेभ्यो देवेभ्यो नम: | सर्वेभ्यो ब्राह्मणेभ्यो नमो नम: ||

ॐ श्रीमन् महागणाधिपतये नम: | अविघ्नम् अस्तु |

एक अति संक्षिप्त गणेश पुराण । जे दोन तासातच होईल वाचुनं । प्रति मासी वा वारि होउ शके पठण । दर विनायकी, संकष्टी, मंगळवारी वा (१.१)

ऐसे सार निवडून निवडुनं । परम_अर्थ सांभाळून । लिहवून घेई गजानन । मम हस्ते हे पुण्य भाग्य माझे (१.२)

उप_पुराणात पहिले पुराण 'गणेश'। त्या ग्रंथी असती खंड दोन । पहिल्याचे 'उपासना' ऐसे नाम । अध्याय संख्या त्यांत त्र्याण्णऊ (१.३)

दुसरा 'क्रीडा' नामक खण्ड । अध्याय एकशे पंचावन्न । गणेश लीलावतार वर्णुन । "गणेश_गीता" उक्त त्यांत (१.४)

गणेशोपासनेस मार्गदर्शक । ऐशिया प्रथम खण्डात प्रथम । शौनकादिक ऋषीन्नी मांडिला 'यज्ञ'। पूर्वी एकदा कधी काळी (१.५)

यज्ञ यागादिकी भाग घेण्यास्तव । लोटती हजारो ऋषि मुनिवरांचे पुर । त्यांत एक 'सूत' नामे सुप्रसिद्ध । व्यास शिष्य थोर, पातला तेथे (१.६)

शौनकादिकान्नी त्यास ओळखोनी । पूजोनि बैसवला उच्च सुस्थानी । "दुर्मिळ_ज्ञान" सांगावे म्हणोनी । विनंती चरणी अर्पण केली (१.७)

सूत मग सांगती शौनकादिकासी । पूर्वी जे कथिले व्यासान्नी भृगूसी । त्यान्नी जे शिकविले सोमकांतासी । ते "गणेश पुराण" मी सांगतो ऐका (१.८)

सौराष्ट्र देशी 'सोमकांत' राजा । त्याची सुंदर राणी 'सुधर्मा' । राजपुत्र 'हेमकंठ' नामे ज्यान्ना । प्रजापालन उत्तम करीत होते (१.९)

त्यांचे होते मंत्री पांच । नामे विद्याधीश, रुद्रवान । क्षेमंकर, सुबल, ज्ञानगम्य । अति चतुर आपापुल्या कार्यी (१.१०)

सर्व प्रजा सुखी असता । एकाएकीच सोमकांता । 'गलित_कुष्ठ' नाम व्याधीने ग्रासिता । आकांत दैवी ओढवला (१.११)

राजवैद्यांच्या औषधोपचारे । ज्योतिषादिकांच्या मंत्रोपचारे । राजा_राणींच्या व्रतोपचारे । व्याधी काहीही हटेचना (१.१२)

मग हेमकंठास सिंहासनी । बैसवोनि राजा आणि राणी । दोन प्रधान सोबतीस घेउनी । 'वानप्रस्थाश्रम' स्वीकारिती (१.१३)

अरण्यांत एका सरोवरा कांठी । राजा_राणी विश्रांति घेती । तोच भृगुपुत्र 'च्यवन' ऋषी । सुदैवे तेथे पातला (१.१४)

तो म्हणे "मी भृगु_पुलोत्तमा पुत्र । आमुचा आश्रम आहे जवळच । तेथे येउनी मम पित्यास । भेटावे आपण ऐशी विनंती " (१.१५)

च्यवन ऋषी समवेत राजा । राणी, प्रधाना सोबत निघाला । 'भृगु' ऋषींच्या पाया पडला । पुसे व्याधिमुक्तीचा उपाय (१.१६)

ऋषी म्हणती राजयासी । "तव पूर्व जन्मीच्या पापराशी । 'व्याधि' रूपे छळती तुजसी । दु:ख भोग दैवी न्यायाने हा (१.१७)

पूर्वी विन्ध्याद्रिच्या 'कोल्हार' ग्रामी । 'चिद्रूप_सुभगा' वैश्य पतिपत्नी । त्यांचा पुत्र तु 'कामंदा' नामी । अति लाडांनी बिघडलास (१.१८)

होउनी दुराचारी, पापराशी । गो_ब्राह्मण_स्त्री हत्या करिसी । मद्यपान, वेश्यागमन, निन्दा, चोरी । तारुण्यी मदांधे करिसी नित्य (१.१९)

परी पुढे 'वार्धक्य’ प्राप्त होता । नाना व्याधिन्नी तुज ग्रासता । 'वैराग्य’, 'अनुताप’ हृदयी उपजता । तव 'चित्त’ प्रायश्चित्त करू पाहे (१.२०)

मग तु 'दानधर्म’ करू पाहसी । परी कोणीही 'योग्य सत्पात्र' व्यक्ती । पापार्जित धनराशीतिल कवडीही । स्वीकारण्यास नाकारिती (१.२१)

तेंव्हा त्या धन संचयोपयोगे । 'गणेश_मंदिर' तु जीर्णोद्धारिले । त्या पुण्याच्या फलप्राप्तीने । या जन्मी 'राजा’ झालास तु (१.२२)

परि आता 'पुण्या’चा संचय संपला । मग 'पाप' संचयांच्या फल_प्राप्तीला । हा व्याधींचा उगम जाहला । उपाय 'पाप_क्षालन'च त्यासी" (१.२३)

हे ऐकोनि सोमकांते । 'भृगु' ऋषींचे चरण धरले । "वाचवा मला !" ऐसे विनविले । मग दया उपजली ऋषींच्या मनी (१.२४)

'गणेश_मंत्रांनी' अभिमंत्रिलेले । तीर्थ राजावर प्रोक्षण केले । 'पाप_पुरुषास' बाहेर काढिले । भस्मही केले तात्काळ (१.२५)

'पुण्य' संपादुनी करण्यास संचय । आवश्यकच शरीराचे सहाय्य । त्याविना धर्माचरण अशक्यप्राय | शरीरम् आद्यम् खलु धर्म साधनम् (१.२६)

म्हणोनि प्रथम सोमकांताची । व्याधी ऋषींनी शमन करुनी । पुढे 'पुण्योपार्जनाचे' विधी । त्याच्या स्वहस्ते करविले (१.२७)

एकाक्षरी, षडाक्षरी इत्यादिक । गणेशाचे नाना मंत्र । 'गणेश_गायत्री' अत्यद्भुत । जप त्यांचे करविले रायासि (१.२८)

गणेशाची नाना स्तोत्रे । 'अथर्वशीर्ष' आदिक सूक्ते । नित्य पठण त्यांचे करविले । पापक्षालन व पुण्यार्जनासी (१.२९)

अर्थावरी 'लक्ष' केंद्रित करुनी । भाव_भक्तिने उच्चारिता ध्वनी । पापे शीघ्र जाती जळोनी । पोपटपंचीने निष्फळ प्रयत्न (१.३०)

गणेश_व्रतास उपवास । पारण्यास मोदकांचा नैवेद्य । दिसेल त्या प्रत्येक वस्तुमात्रात । गणेश_विश्वरूप_दर्शन 'योग' (१.३१)

जळी, स्थळी, काष्ठी, पाषाणी । पूर्व, पश्चिम, उत्तर, दक्षिणी। आग्नेय, नैऋत्य, वायव्य, ईशान्यी । अध, ऊर्ध्वी पाहणे श्रीगणेशासची (१.३२)

ऐसा अभ्यास मनास घडविता । ध्यानी_मनी श्री गणेशास चिंतिता । गणेश 'सालोक्य' मुक्ति ये हाता । सोमकांतास 'भृगु' ऋषी उपदेशिती (१.३३)

श्वास घेता "श्री गणेशाय नम:”। अंत: कुम्भकी "श्री गणेशाय नम:”। उछ्वासीही "श्री गणेशाय नम:”। "श्री गणेशाय नम:” बाह्य कुम्भकीही (१.३४)

त्रिकरणे "काया_वाचा_मन”। अथवा "ज्ञानेन्द्रिये, कर्मेन्द्रिये, मन”। सर्व क्रिया करिता 'गणेश’ चिंतन । हा अभ्यास मनी मुरवायला हवा(१.३५)

गुरु उपदेशानुसार राजा । हा 'गणेश_योग' अभ्यासू लागला । सोबतचे राणी, प्रधानही सर्वथा । अनुकरण रायाचे करते जाहले (१.३६)

त्या सर्वान्ची सात्विक वृत्ती | सात्विक ज्ञानार्जनाची प्रवृत्ती | यांची पटवून घेऊन खात्री | भृगुंनी उचलले पाऊल पुढचे (१.३७)

राजास म्हणती "उद्या पासुनी | प्रातर्विधी सर्वही आटोपल्यावरी | ‘शुचिर्भूत’ होऊन या मजपाशी | 'गणेश_ पुराण' श्रवण करण्या (१.३८)

श्रवणं, कीर्तनं, स्मरणं, चिन्तनं | पादसेवनं, अर्चनं, वंदनं | दास्यं तथा आत्म_निवेदनम् | ‘गणेश_भक्ती' च्या पाय-या जाणाव्या (१.३९)

मार्ग 'ज्ञान’, 'कर्म’, 'राज' योगांचे | “दुरून डोंगर साजिरे” समान ते | आकर्षक पण दुर्गम नि कठिणसे | “भक्ति_मार्ग” सोपान सर्वात सोपा (१.४०)

‘भक्ति’ म्हणजे 'चिकटून_राहणे’| ‘श्रद्धा’ म्हणजे 'विश्वास्_ठेवणे’ | ‘निष्ठा’ म्हणजे कुत्र्या प्रमाणे | अंमल बजावणी हुकुमांची (१.४१)

राजा सर्वही मार्ग आध्यात्मिक | नेतात एकाच ध्येया समीपत | सर्वही मार्ग अवलंबीत | प्रगती आपापुली साधावी “(१.४२)

'भक्तियोग' मार्गे गणेशाला | त्रिकरण योगे चिकटून राहता | 'सामिप्य_मोक्ष' जणु येतसे हाता "| सोमकांता सागती भृगु ऋषी (१.४३)

याप्रमाणे नित्य सकाळी | 'गणेश_ पुराण' गुरू निरूपिती | शिष्य सर्वही श्रवण करिती | एकचित्त ‘श्रद्धा’, ‘भक्ति’ समन्वित (१.४४)

ऋषी म्हणती "तु ऐकरे राजा | पावन 'गणेश_ पुराण' कथानका | ज्या योगे प्राप्त् होईल तुजला | 'गणेश_लोकी ' स्थिर स्थान (१.४५)

मरणा नंतर कोण जाईल कोठे | हे सुनिश्चित कोण सांगे ? | 'विश्वासार्हता'ही त्याची किती ते | पडताळून पाहणे अशक्यप्राय (१.४६)

परी ऐकोनि 'गणेश_ पुराण' पूर्ण | नीट संपूर्ण् ध्यान देऊन | कथा त्यातील पुन: पुन: आठवुन | गणेश_सालोक्यता येथेच मिळते (१.४७)

पूर्वी व्यास महर्षीन्नी | वेद विभाजन कार्य आटपुनी | पुराणे अठरा रचून लिहुनी | महाभारतही पूर्ण लिहवले (१.४८)

महाभारताचा लेखनिक 'गणेश' | जैसे जैसे रचिती व्यास | समजून उमजून नंतरच नीट | लिहिण्याची 'अट'ही पूर्ण पाळी (१.४९)

एवढे कार्य संपल्यानंतर | व्यासांची मती अचानक सुन्न | कुंठित, दिङ्मूढशा अवस्थेत | ब्रह्मदेवाला पृच्छा करिती (१.५०)

"एवढे कार्य हे जे मी केले | मानवी आयुष्य वाचण्यास अपुरे | त्या मला आज हे काय हो झाले ? | सुन्नतेने ग्रासिले मम मतिस का ?" (१.५१)

हासोनि ब्रह्मा देई उत्तर |" व्यासा तुज बाधतोय 'दुरहंकार' | 'मी हे केले !' हा तुझा 'गर्व' | भ्रमिष्ट, दुर्बुद्धी, भ्रांति_बाधा (१.५२)

'कर्ता, करविता श्रीगणेश' | तव हृदयी निवसुनी करवितो सर्व | हे ज्ञात असुनही विसरुनी 'ज्ञेय' | थारा दिलास 'गर्व_दुरहंकारा'? (१.५३)

आता तु शीघ्र गणेशाला | शरण जाऊनी, प्रार्थ रे त्याला | त्याच्या 'गणेश_ पुराण' ग्रंथाला | लिहिण्यास् 'बुद्धि' तुज द्यावी ऐसे (१.५४)

मग तो 'बुद्धिपति' श्रीगणेश | सुबुद्धि, सद्बुद्धि तुज देईल | कार्य ते सिद्धीस तोच नेईल | दया उपजोनिया त्याचे मनी “ (१.५५)

ब्रह्मदेव उपदेशानुसार व्यासे | 'ॐ'कार जपे तप केले | गणेशाचे 'वरदान' मिळवले | 'गणेश_ पुराण' लेखनासी (१.५६)

|| इति भावार्थानुवादित (अति संक्षिप्त) श्रीगणेश_पुराणे, उपासना खण्डे, सोमकांत भृगु संवादे नानाविधा गणेश_उपासनाभ्याम् तथा विविध गणेश_योग विधे: अभ्यास तथा व्यास_गर्व_निरसनम् नाम प्रथमोध्याय: ||

------

अध्याय २

|| अथ सिद्धिविनायक, बल्लाळेश्वरादिक त्रीणि गणेश मंदिर स्थापना तथा जीर्णोद्धारण नाम द्वितीयोध्याय: ||

ॐ श्री गणेशाय नम: |

भृगु सांगती सोमकांतासी | पुढे कथा वर्तली ऐसी | मंत्राबद्दल 'ॐ' एकाक्षरी | व्यास मनी 'औत्सुक्य’ दाट वाटे (२.१)

"सर्व मंत्रांचे जे आदि अक्षर | तोच गणेशाचा मंत्र एकाक्षर | सर्व प्रथम जपला कुणी 'ॐ'कार ? | त्यांना त्याने लाभ काय झाला ?” (२.२)

ब्रह्मदेवा ऐसे पुसता व्यासे | ब्रह्मा म्हणे व्यासा "मीच तो जपतसे | सृष्टि सृजनाचे कार्य मम कठिण हे | निर्विघ्न साधतेय त्यामुळेच मजला (२.३)

प्रत्येक सृष्टिच्या सृजनारम्भी | विश्वव्यापी तमांधकारी | निर्गुण_निराकार तत्व एकची | त्रिकालातीतसे निवसे सदैव (२.४)

त्या निर्गुण वास्तव्याचे मानसी | सगुण सृष्टिच्या पुन:सृजनाची | 'इच्छा' उद्भवताच, जणु त्याच क्षणी | 'सगुण' प्रगटले 'ॐ'कार स्वरूपे (२.५)

आद्य_त्रिगुण 'सगुण’ म्हणजे | मी ब्रह्मा, हरि, हर हे तीघे | उत्पत्ति, स्थिति, लय ही कार्ये | जी नैसर्गिक प्रति_ब्रह्माण्डी (२.६)

प्राकृतिक काल_गणन गणिताने | त्यास अनुकूल अशाच वेगाने | म्हणूनच जणु गणेशाच्या आदेशे | वर्तत राहतॊ आम्ही त्रिदेवही (२.७)

ब्रह्माण्डातील आमच्या कार्यातिल | काही थोडीशीच ज्ञानेन्द्रियास | अथवा शास्त्रीय उपकरणास | 'गम्य' होतात 'दक्ष' जे त्यासी (२.८)

‘कार्य’ तर दिसते परि 'कर्ता’ मात्र न दिसे | म्हणॊनि आह्मास 'परब्रह्म’ ऐसे | वेदोपनिषदी गणलेले दिसे | तीघेही आम्ही 'परब्रह्म’ रूप (२.९)

आम्हा तीघासही जो 'पर_गणितज्ञ’ | 'निर्देश' देतॊ "कधी कार्य काय !” | त्यास 'ब्रह्मणस्पति ’ ऐसे नाम | वेदोपनिषदी दिलेले आहे (२.१०)

'निर्गुणा' पासोनि 'सगुण’ उत्पत्तिच्या | कार्यारम्भी जो स्वयम्भू प्रगटला | त्या 'ब्रह्मणस्पति’च्या ॐ मंत्रा | आम्ही त्रिमूर्तिही सतत जणु जपतो (२.११)

या ब्रह्माण्डोत्पत्तिच्या कार्यारम्भी | आमुची कार्ये करण्याच्या 'विधी’ | आम्ही पुसता ब्रह्मणस्पतिसी | त्याने आह्मास निर्देशिले (२.१२)

“अनंत ब्रह्माण्डे पुर्वी निर्मिलेली | माझ्या उदरात सदैवच निवसती | म्हणोनि घुसुनी मम ब्रह्माण्डोदरी | निरीक्षण करुनी शिका” ऐसे (२.१३)

त्याप्रमाणे आम्ही तिघांनी | शिकोनि कार्यास सुरवात केली | तेंव्हा 'मधु’ आणि 'कैटभ’ ऐशी | दैत्य द्वयीनी आम्हास केले 'विघ्न’ (२.१४)

मी जी जी काही करे उत्पत्ति | त्याच्या 'आयु’ अनुरूपशी त्याची 'स्थिति’ | सांभाळण्याची जबाबदारी | ‘विष्णु'सी होती म्हणुनी त्याने (२.१५)

'मधु’ आणि 'कैटभ’ दोघां बरोबर | माण्डिले युद्ध महा घनघोर | परी ते दोघेही अति प्रबळ, शूर | नाटोपती त्यास काही केल्या (२.१६)

मग ‘विष्णु’ने 'ॐ’ जपतपाचरणे | श्रीगणेशास प्रसन्न केले | “उपाय काय ?” ऐसे विचारले | तेंव्हा गजानने कथिली 'युक्ती’ (२.१७)

‘विष्णु’ने मग केली दोघांचीही स्तुती | म्हणे "मी तुष्टलो पाहूनि तुमची | प्रचण्ड शक्ति आणि कौशल्यही | मागा काहीहि 'वरदान’ मजला” (२.१८)

परि ते 'अहंकारी_मूर्ख’दैत्य | उत्तर देती ‘विष्णु’ला "ऐक | आम्हीही जाहलॊय तुज संतुष्ट | माग तूच ‘वरदान’ आम्हापाशी” (२.१९)

‘विष्णु’ने तात्काळ मागितला ‘वर’ | “मम हस्ते यावे तुम्हासि मरण”| ऐसे शब्दांत त्यास पकडून | वधिले मूर्खद्वय श्री‘विष्णु’ने (२.२०)

जेथे 'मधु_कैटभ’ मर्दनाची | 'युक्ती’ गणेशे सुचवली विष्णुसी | तेथे 'श्रीसिद्धिविनायकाची’ | मुर्ति स्थापिली श्रीहरीने (२.२१)

"अष्ट_विनायक" मंदिरा मधले | हे पहिले मंदिर ‘विष्णु’ने स्थापिले | जे 'सिद्धिविनायक' ऐशिया नामे | सुप्रसिद्ध झालेय तीर्थ_क्षेत्र (२.२२)

विदर्भ देशांतिल कौण्डिण्य पुरीत | भीमपराक्रमी राजा 'भीम’ | राणी ‘चारुहासिनी’ नाम | पुत्र संतती विना होते दु:खी (२.२३)

शास्त्र पारंगत मंत्री दोघे | ‘सुमंत’, 'मनोरंजन’ त्यांची नामे | त्यास राज्याचे सांभाळकर्ते | नेमुनी 'विश्वामित्र’ आश्रमा गेले (२.२४)

'विश्वामित्र’ सांगती 'भीम’ राजाला | ‘भीम’ नामेच एका तव पूर्वजाला | एक मुका, लंगडा, अंध व कुबडा | पुत्र जन्मला दैवयोगे (२.२५)

पुत्रास नाम ठेविले 'दक्ष्’ | पूर्व जन्मीचा जो शापग्रस्त | सिंधु देशीच्या 'पल्ली' गावांत | 'कल्याण’ नामे वैश्य होता (२.२६)

त्याच्या सुपुत्राचे नाम बल्लाळ | जैसा हरिभक्त् ध्रुव् वा प्रह्लाद | अथवा शिव भक्त उपमन्यू, श्रीकर | तैसाच तो बालभक्त श्रीगणेशाचा (२.२७)

नित्य मेळवुनि सवंगड्यांना | खेळ् तो मांडे गणेश पूजेचा | मांडूनि शिळा, दगड नी खड्यांना | पत्र, पुष्पे, दुर्वार्पण करीती सारे (२.२८)

मुलांच्या 'गणेश' जयघोषाने | पीडित कोणी नास्तिकाने | तक्रार केली आकांड तांडवे | 'कल्याण’ वैश्य पितयापाशी (२.२९)

ग्राहकांना होता त्रास | आपुल्या धंद्याचा होईल -हास | ऐशा विचारे खवळोनि वैश्य | पातला बल्लाळ क्रीडांगणी (२.३०)

'गणेश_प्रिय' शमी वृक्षा पाशी | पूजा मांडोनि दगड_धोण्ड्यांची | ‘ध्यानस्थ’ बसलेल्या पुत्रास पाहुनी | क्रोधे नष्ट्बुद्धि वैश्य झाला (२.३१)

कुमारास बांधोनिया वृक्षाला | लाठीने चांगला झोडपून काढला | उधळून दिली सारी पूजा | पायदळी तुडवी दगड_धोण्डे (२.३२)

ज्या दगड_धोण्ड्यांमधे बल्लाळ | पाही श्रद्धा_भक्तिने 'गणेश' | त्यांचा अपमान केलेला पाहुनं | शाप घोर वदली त्याची वाणी (२.३३)

“पुढच्या जन्मी तु लुळा, पांगळा | अंध, मुका व्याधिग्रस्तसा | जन्म घेऊन भोगशिल दु:खा | त्यागील पिता तुज अरण्यातं” (२.३४)

भक्तोद्धारासाठी गणेश | धरोनिया ब्राह्मणाचा वेष | सोडवी त्याच्या दोर बंधनास | कुरवाळोनि लावी मलम अंगासी (२.३५)

जेथे पूजा उधळली होती | तेथेच स्वयम्भू मुर्ति प्रगटली | सुंदर मंदिर इमारत प्रगटली | बल्लाळ् नाचे आनंदाने (२.३६)

‘बल्लाळेश्वर_गणेशाचे’ | ते मूळ मंदिर 'सिन्धु’ देशातले | पाकिस्तानात आता असे वा नसे | महाराष्टांत पाली क्षेत्री आहे (२.३७)

सिन्धुतट म्हणजे समुद्रतटाका | पालीहुन वायव्येस अलीबागला | अथवा नैऋत्येस दिवेआगराला | फार दूर म्हणता येणार नाही (२.३८)

विश्वामित्र सांगती भीम राजासी | तव पूर्वजाने त्या पुत्रासी | उपचार करविले नाना तरीही | राजपुत्र आरोग्य सुधारेना (२.३९)

वैद्यकी, यज्ञ, याग, जप, तप | व्रते, यात्रा, पूजा, अभिषेक | काहीही केले तरी पूर्ण व्यर्थ | कंटाळून गेला अगदी पुरता (२.४०)

मग राजाने केला त्रागा | ‘दक्ष’ व त्याची माता 'कमला’ | दोघांचाही त्याग केला | घोर अरण्य़ांत ठेवविले त्यांना (२.४१)

अरण्य़ांत उपाशी हिण्डून थकली | सुदैवे एका गणेश मंदिरी | आसरा पाहून थोडी सुखावली | दर्शन करुनी प्रार्थिती त्याला (२.४२)

"देवा गणेशा मागच्या जन्मी | केल्या आम्ही चुका ज्या काही | क्षमा त्यासाठी करुनि आम्हासी | मृत्यू शीघ्र तु दे आम्हाला (२.४३)

गणेश स्तोत्रे, मंत्र जप करुनी | प्रांगणात विसाव्यास दोघे विसावली | निद्रा लागली असता दोघांसही | आश्चर्य अघटित एक घडले (२.४४)

गणेश_भक्त मुद्गल ऋषी | दर्शनास आले मंदिरासी | वायूची झुळुक त्यांच्यावरुनी | स्पर्शून शिवली दक्षालाही (२.४५)

त्या झुळुकेच्या पुण्य स्पर्शे | पावन झाली सर्वही गात्रे | जागा होऊन पहात आहे | आरोग्य शरीरी पूर्ण आहे (२.४६)

उठवून सांगतसे मातेला | पहा गणेशे उपकार केला | चमत्कार दैवी या स्थळी झाला | तीर्थ क्षेत्र हे अलौकिक आहे (२.४७)

गणेश अष्टाक्षरी मंत्र कैसा | "ॐ श्री गणेशाय नम:” ऐसा | जपत सातत्ये दक्ष करि तपा | तेणे संतोषला गजानन (२.४८)

दर्शन देऊन सांगितले त्यासी | जवळच राहतोय मुद्गल ऋषी | जाऊन त्यांचे चरण धरी | त्यांच्या उपदेशे तु होशील धन्य (२.४९)

दक्षाने गणेश आज्ञेनुसार | शोधून काढिला ऋषी आश्रम | पत्करून त्यांचे शिष्यत्व पण | ‘गणेश_विद्या’ शिकला पूर्ण (२.५०)

ऋषी मग वदले दक्षालागी | संपली तुझी शाप_भोग भोगणी | आता यापुढे तुज याच जन्मी | राज्यप्राप्ती होईल बाळा" (२.५१)

आश्रम सोडून मग दक्ष, कमला | हिंडत पातले 'कौण्डिण्य’ पुरा | पाहून एका गणेश मंदिरा | राहिले तेथे विसाव्यासी (२.५२)

तोच त्या नगरीच्या राजाला | मरण आले निपुत्रिकच असता | दहना पुर्वीच राज्याभिषेका | हत्तीण फिरविती नगरांत (२.५३)

‘दक्ष’ समाधिस्थ गणेश मंदिरी | असता हत्तीण हुडकत आली | माळ गळ्यांत त्याच्याच घातली | तटस्थ पाहती जन समस्त (२.५४)

दक्षास बसविले राज_सिंहासनी | त्याने सुखविले अवघ्या प्रजेसी | जीर्णॊद्धार केला मंदिरासी | जेथे त्यास आरोग्य_प्राप्ती झाली (२.५५)

|| इति भावार्थानुवादित (अति संक्षिप्त) श्रीगणेश_पुराणे, उपासना खण्डे, सोमकांत भृगु संवादे सिद्धिविनायक, , बल्लाळेश्वरादिक त्रीणि गणेश मंदिर स्थापना तथा जीर्णोद्धारण नाम द्वितीयोध्याय: ||

------------

अध्याय ३

|| अथ चिंतामणि_गणेश आदिक गणेश मंदिर स्थापना तथा जीर्णोद्धारण नाम तृतीयोध्याय: ||

ॐ श्री गणेशाय नम: |

भृगु सांगती सोमकांता | विश्वामित्रे मग कथिले भीमा | शीघ्र त्वा जावे त्या देवस्थाना | जे दक्षाने बांधिले होते (३.१)

तव पूर्वजांच्या त्या मोक्ष स्थळी | करशील गणेशाराधना तीव्रशी | तरी गणेश प्रसादे तुजशी | पुत्रप्राप्ती खचितची होईल राजा (३.२)

विश्वामित्रोपदेशानुसारे | भीम राजाने तप आचरिले | गजाननाच्या कृपा प्रसादे | पुत्र ‘रुक्मांगद’ जन्मा आला (३.३)

राजबिण्डा ‘रुक्मांगद’| होता देखणा तरुण हुशार | सात्विक धार्मिक शूर धीर | सुशील, ज्ञानी प्रजाप्रिय नेता (३.४)

एकदा 'रुक्मांगद’ अरण्यात | मृगया करुनी थकल्यावर | वाचक्नवी ऋषींच्या आश्रमात | पोचला तृषार्त दैवयोगे (३.५)

ऋषींची पत्नी 'मुकुंदा’ नामे | भाळली त्याच्या व्यक्तित्वाने | “मम कामवासना तुवा पुरविणे”| ऐशी विनंती करती झाली (३.६)

‘रुक्मांगद’ तिच्या निर्लज्जपणाने | स्तिमित पावून तिज निर्भत्सिले | असह्य अपमान वाटूनिया तिने | शाप दिधला राजपुत्रासी (३.७)

“कुष्ठ रोगाने तव शरीर | लावण्य, तारुण्य हरपून टाकिल”| त्या दारुण शापाने तात्काळ | ‘रुक्मांगद’ कळाहीन कुष्ठी झाला (३.८)

"ऐशिया व्याधिग्रस्त शरीरी जगणे | त्याहून चांगले येथेच मरणे" | ऐशा विचारे रुक्मांगदाने | वट वृक्षातळी मांडिला ठाव (३.९)

घोर तप करी बसल्या ठिकाणी | स्तोत्र पारायणे, मंत्र जप करी | व्रतोपवासे तनुस झिजवी | मनी निरंतर गणेश स्मरण (३.१०)

नारद मुनींनी प्रगटोनि तेथे | उपदेश त्यास करते जाहले | "विदर्भ देशी 'कदंब’ ग्रामिचे | ‘चिंतामणी’ तीर्थ गाठ वेगी (३.११)

तेथील ‘चिंतामणि_गणेश’ मंदिरी | दर्शन घेऊन पूजा करुनी | सरोवर तेथे जे ‘चिंतामणी’| स्नान त्यात तु करावे रे (३.१२)

पुर्वी इन्द्राने अहल्येला | फसवून पातिव्रत्य भंग केला | गौतम ऋषींच्या शापे त्याला | सहस्र भग, क्षते झाली शरीरी (३.१३)

लज्जेने इन्द्र व्याकुळ होउनी | लपला कमल पुष्पाच्या देठी | स्वर्ग भुवनीच्या सिंहासनी | रिक्ततेने आकांत प्रवर्तला (३.१४)

सर्व देवांनी गौतम ऋषीला | गळ घातली उ:शाप द्यावया | मुनी म्हणे "इंद्रे प्रायश्चित्तार्था | गणेशाराधना करावी उग्र (३.१५)

प्रसन्न होईल श्रीगणेश | तेंव्हा प्रगटतील क्षतात 'अक्ष' | इन्द्र होईल 'सहस्राक्ष’| ऐसा मम निरोप पोचवा त्यासी" (३.१६)

बृहस्पतीने मग इंद्राला | गौतम उ:शाप निरोप पोचविला | इंद्राने करून तपश्चर्येला | प्रसन्न केले विनायकासी (३.१७)

गणेश म्हणे "या मम ‘चिंतामणि’ तीर्थी | स्नान करिताच भगि 'नेत्र’ प्रगटुनी | शापा पासूनि तुज मिळेल मुक्ती | त्रिजगी सुप्रसिद्ध हे तीर्थ_क्षेत्र होईल " (३.१८)

इंद्रे प्रस्थापित ‘चिंतामणि’ क्षेत्री | जावे रुक्मांगदा तु झडकरी | शापापासूनि तुजला मुक्ती | देईल ‘चिंतामणि_श्रीगणेश’ “ (३.१९)

नारदोपदेशे रुक्मांगदाने | गजाननाला प्रसन्न केले | माता पित्यासह सह परिवारे | गणेश_लोकी केले गमन (३.२०)

इकडे 'मुकुंदा’ काम विव्हल | एकांत स्थळी असता व्याकुळ | इंद्राने धरून रुक्मांगद रूप | वासना पूर्ण केली तिची (३.२१)

त्यायोगे तिज जो जाहला पुत्र | नाम त्याचे ऋषी 'गृत्समद’| एकदा ऋषींच्या सभेत वाद | करिता अत्रींनी अडविले त्याला (३.२२)

अत्री म्हणती गृत्समदाला | "व्यभिचारे तव जन्म जाहला | या सभेत शास्त्रार्थ करावयाला | अधिकार, पात्रता नाही तुजसी" (३.२३)

अत्रि वचन ऐकूनि गृत्समद कोपे | परतुनी मातेसि भर्त्सिले शापे | “काटेरी बोर_वृक्ष होउनि तु निवसे | तव फल 'अखाद्य' होईल” (३.२४)

मुकुंदे परतोनि शापिले पुत्रा | "तुला पुत्र होईल राक्षसी प्रवृत्तिचा | त्रिभुवनी हाहा:कार माजेल त्याचा “| गृत्समद मनी खिन्न होई (३.२५)

जड अंत:करणे गृत्समदाने | 'पुष्पक' वनांत उग्र तप केले | प्रसन्न करुनी गणेशाते | वरदाने 'ब्रह्मज्ञान' प्राप्ती केली (३.२६)

“गणानां त्वा” या वेद मन्त्राचा ऋषी | ऐशी मान्यता, ख्याती मिळवली | जेथे पावला त्याला 'गणपती’| क्षेत्र ते सुप्रसिद्ध झाले त्रिजगी (३.२७)

'कृत' युगी म्हणती 'पुष्य_क्षेत्र’| त्रेता युगी म्हणती त्यास 'मणिपुर’| द्वापरी 'भद्रक’ नामे प्रसिद्ध | ब्रह्मत्व प्राप्ति गृत्समदास झाली तेथे (३.२८)

पुढे एकदा गृत्समद जोरात शिंकला | त्यातून एक बालक जन्मासि आला | त्याने उग्र तपाने गणेश तोषविला | वरदान मागितले 'त्रैलोक्य_विजय’ (३.२९)

जेथे त्रिपुरास वर देण्यास्तव | प्रगट जाहला विनायक | त्यास्थळी त्याने बान्धले एक | भव्य मंदिर गणेशाचे (३.३०)

वंग देशी, भव्य गणेश मुर्ति | रंग जिचा लाल लाल_काष्मिरी | 'गणेश_नगर' वसविले सभोवती | गाणेश भक्तांची वस्ती तेथे (३.३१)

लोह, सुवर्ण, रजत धातुंची | तीन पुरांची केली उत्पत्ती | विमाना समान सतत जी फिरती | स्वर्गिच्या सुख सोयी सर्वही ज्यांत (३.३२)

गणेश म्हणे "हे असुरश्रेष्ठा | निवास कर तु या 'त्रिपुर’ स्थला | 'त्रिपुरासुर' नामेच तुजला | प्रसिद्धी त्रिजगती मिळेल (३.३३)

शंकरा वाचूनि दुसरा कुणीही | तुजला जिंकू शकणार नाही |” ऐसे वरदान त्याने मिळवुनी | जिंकिले त्रैलोक्य साम्राज्य (३.३४)

स्वर्ग, मृत्यु, पाताळ लोक | तीनही लोकीन्चे आधिपत्यत्व | जिंकून बसविला सर्वत्र धाक |गांजले प्रजाजन त्रैलोक्यीचे (३.३५)

'ब्रह्मा' पळे 'सत्य'लोक सोडुनी | 'विष्णु' पळाला वैकुंठातुनी | त्रिपुर कैलासासही हालवी | म्हणुनि शिव 'मंदार' गिरिवरी निवसे (३.३६)

मग नारदांच्या सूचने प्रमाणे | ॐकार एकाक्ष्ररी मंत्राने | आणिक ‘संकट_नाशन’ स्तोत्राने | सर्व देव स्तविती गजाननासी (३.३७)

विनायकाने प्रसन्न होउनी | आश्वासन दिधले सर्वासही | “त्रिपुराचे विघ्न टाळावयासी | उपाय काहि मी करीन ऐसे” (३.३८)

गणेशाने तदनंतर | घेतला अवतार, नाम 'कलाधर’| भेटला त्रिपुरास जाऊनि सत्व्रर | मायावी चेष्टा नाना दावी (३.३९)

तेणे सुप्रसन्न त्रिपुरासुर | म्हणे "धन्य तव कला 'कलाधर’| तुष्टलो आहे रे मी तुजवर | माग वरदान काहीतरी” (३.४०)

'कलाधर’ म्हणे त्रिपुरासुरासी | “मज आणुनी दे गणेश_मुर्ति | जिचे नाम असे ‘चिन्तामणी’| शंकरा जवळ ती आहे आता" (३.४१)

त्रिपुरे पाठवुनिया दूतासी | मागविली ‘चिन्तामणी’ची मुर्ति | शिवे नाकारिताच त्याची विनंती | युद्ध जाहलॆ उभयतांत (३.४२)

शिवास न कळे त्रिपुरासुराची | तीनही पुरे एकाच बाणी | वेधावी कैसी वेळ साधुनी | म्हणोनि स्तविले गणेशाते (३.४३)

गणेशाने ते क्लिष्ट गणित | सोडवुनि सांगितले गूज कानांत | तेणे शिवाने सुमुहुर्त साधत | त्रिपुरासुराचा नाश केला (३.४४)

मेरूचा केला धनु पिनाक | त्यांवर 'विष्णु’चा केला 'शर’ | ऐसे सांकेतिक शरसंधान | ‘सुमुहुर्त’ साधुनी मिळविली 'सिद्धि’ (३.४५)

कार्तिकी बहुली पोर्णिमा दिनी | शंकरे वधिले त्रिपुरासि म्हणुनी | 'त्रिपुरी पोर्णिमा' ऐशी प्रसिद्धी | दीपोत्सव भक्तगण करिती सारे (३.४६)

ज्या स्थळी शंकरास प्रसन्न होउनी | गणेशाने सांगितली त्रिपुर_वध युक्ती | तेथे शिवाने स्थापुनी मुर्ति | विनायक_मंदिर संस्थापिले (३.४७)

बंगलादेशा पलिकडे 'त्रिपुरा’ | ‘वंग’ प्रदेश ऐतिहासिक रीत्या | तेथे हे मंदिर असेल का आता ? | चौकशी करिता सापडेल (३.४८)

आगरतळात वा आसपासच | संगमरवरी मुर्ति लाल लाल | असेल पुरातन गणेश मंदिर | गणेश_पुराणी नोंद ज्याची (३.४९)

विदर्भातल्या 'कदम्ब_नगरी'तही | 'चिंतामणि' मुर्ति असायला हवी | पौराणिक सनातन मंदिरे ऐशी | 'चिंतामणि' चीच नाना ठायी (३.५०)

अष्ट_विनायकांत एक ‘चिन्तामणी’ | पुण्या समीपच 'कदम्ब_नगरी' | 'थेऊर' क्षेत्री आहे ऐशी | श्रद्धा भक्ति सर्व गाणेशास (३.५१)

‘चिंतन’ करिता येण्याची जी | ‘शक्ति’ निवसते 'बुद्धि_पति’ अशी | तोच आध्यात्मिक 'चिंतामणि' | सर्व हृदयी गुप्त, नमूया त्यासी (३.५२)

|| इति भावार्थानुवादित (अति संक्षिप्त) श्रीगणेश_पुराणे, उपासना खण्डे, सोमकांत भृगु संवादे चिंतामणि_गणेश आदिक गणेश मंदिर स्थापना तथा जीर्णोद्धारण नाम तृतीयोध्याय: ||

. . . . . . . . . .  . .. .  ..

----------------------- =============== ------------------------

अध्याय  ४

|| ॐ अथ भावार्थानुवादित (अति संक्षिप्त) श्रीगणेश_पुराणे, उपासना खण्डे, सोमकांत भृगु संवादे गणेश आराधना, व्रत, पूजा, उपवास, उद्यापनादिक नाम चतुर्थोध्याय: ||

ॐ श्री गणेशाय नम: |

भृगु पुढे सांगती सोमकांतासी | त्रिपुर हलवी, हदरवी कैलासासी | म्हणुनि तो वरदानार्थ देउनी त्यासची | शिव_शिवा वसती मंदराद्रिवरी (४.१)

कलाधराची ऐकुनी 'मागणी’ | त्रिपुरासुर मागवी मुर्ति 'चिंतामणि' | शिवे नकार देताच खवळुनी | त्रिपुरे सुरू केले युद्ध (४.२)

शन्कर, शिवगण जाता युद्धासी | पार्वती गेली माहेरासी | पिता हिमालय सुचवी तिजसी | गणेश_आराधना करावया (४.३)

शंकरासि प्राप्त व्हावा 'विजय’ | घडावा त्रिपुरासुराचा संहार | ऐसे 'वरदान’ मिळवण्यास्तव | 'सिद्धिपति' गणपतिस प्रार्थी गिरिजा (४.४)

गणेश_आराधनांचे प्रकार | विधि, विधान त्यांचे सविस्तर | व्रतोपवास, उद्यापन आदिक | पिता हिमवंत शिकवी उमेला (४.५)

'तिथि' व्रतात 'चतुर्थी' तिथि | अति प्रिय वाटे श्रीगणेशासी | शुक्ल 'चतुर्थी'स म्हणती 'विनायकी' | चत्वारि पुरुषार्थ_दात्री शुभा (४.६)

धर्म, अर्थ, काम, मोक्ष | हे चार 'पुरुषार्थ' सुप्रसिद्ध | सर्वान्नी करावे जीवनात साध्य | स्त्री_पुरुषादि भेद त्यांत नाही (४.७)

सडा, संमार्जन, गुढ्या, तोरणादिकी | गृह वा मंदिर सुशोभवोनी | स्वदेहासही शौच, स्नानादिकांनी | शुचिर्भूत करावे (४.८)

देश, काल, वंश, जातकादिक विधीने | संकल्प करावा व्रतकर्त्याने | स्थापित मुर्तिसच राउळी सगळे | पूजाविधी समर्पावे (४.९)

अथवा स्वगृही, सर, नदीतीरी | अंगणी, प्रांगणी, सामाजिक स्थळी | समुद्र तटाकी वा वृक्षाखाली | पूजनास योग्यशी 'मुर्ति' निवडावी (४.१०)

मृण्मय स्वहस्ते निर्मित मुर्ति | सर्वात श्रेष्ठ मानिती तरीही | ते शक्य नसल्यास करावी खरेदी | स्वेच्छा, द्रव्यादिक अनुकूलतेने (४.११)

स्वहस्ते 'मुर्ति' निर्मिती करण्या | निवडावी मऊ, स्वच्छ, स्निग्ध मृत्तिका | बारीकशी घ्या वा चाळुनी घ्या | रक्त, पीत वा जी मिळेल ती (४.१२)

वारुळातली वा पायवाटेतली | खेळत्या मुलांच्या पटांगणातली | माती पापी, वर्ज समजावी | शहरात विकतच घेणे उत्तम (४.१३)

संमर्दावे जल प्रोक्षण करोनि | मळावे, चुरावे, बडवावे प्रोक्षुनी | मिळून येण्यास डिन्क, खळ योजुनी | तासभर गोळा झाकून ठेवावा (४.१४)

नंतर पुन: नीट संमर्दुनी | बनवावी मुर्ति योग्य प्रमाणांची | 'व्रती'च्या कौशल्य, अभ्यासानुसारी | सुंदर, देखणी वा यथास्थित (४.१५)

मुर्ति_संख्या भक्ति_श्रद्धे प्रमाणे | एक, दोन, तीन, चार, पंचादिके | एकवीस वा सहस्र, वा लक्षादिके | हळहळ, असमाधान नुरावे मानसी (४.१६)

मुर्तिला सोण्ड उजवी वा डावी ? | मुखान्ची संख्या किती असावी ?| 'व्रती'च्या श्रद्धेनुसार ही सगळी | योजना करावी ऐपतीनुसार (४.१७)

संकल्प केलेल्या क्षणा पासुनी | मनात, पुटपुटत वा मोठ्ठ्यानी | नाम उच्चारण व्हावे वदनी | गणेश, गजानन, हेरम्बादिक (४.१८)

उठता, बसता, खाता, पीता | कार्य करिता, विश्रान्ती घेता | ‘नाम_स्मरण’ मुखी चालू राहता | पुण्य संचय, पाप_क्षय (४.१९)

'व्रत' निमित्ताने ही सवय जडली | नंतर पुढेही चालूच राहिली | तर मग बंधने तुटतील सारी | स्वानन्द सालोक्य येइल हाता (४.२०)

भाकरी, पोळी भाजता वा उलथता | चुकुन जरि हाताला तापलेला तवा | लागेल तेथे बसणारच चटका | नैसर्गिक नियम हा अटळ आहे (४.२१)

तद्वतच ‘नाम_स्मरण’ मुखि येता | हरि, हर, गणेश, कुठलीही देवता | पाप_संचय क्षय घडवीलच भक्ता | नैसर्गिक नियम हाहि अटळच आहे (४.२२)

व्रत पूजेस्तव 'मुर्ति’ची व्यवस्था | न जमली तर 'चित्र' च काढा | कागदावर वा वाळूत, मातीत वा | मनो मंदिरी काल्पनिकच उत्तमसे (४.२३)

अथवा मिळेल तो दगड, धोन्डा, खडा | स्वच्छ चांगला धुवून घ्यावा | निराकार ब्रह्मास साकारी कल्पावा | भाविकास भावना जैसी तैसा (४.२४)

जळी, स्थळी, काष्ठी, पाषाणी | सातत्याने निवसतच जो राही | 'ज्ञान' वा ‘भावना’ जैसी चित्ती | तैसाच व्यक्त वा अ_व्यक्त देव (४.२५)

असो ऐशिया परी निवडलेली | पूज्य वस्तु, प्रतिमा वा मुर्ति | स्थापुनी पाट, चौरंगादिकावरी | तिचे द्वारा 'गणेशास’ पूजावे (४.२६)

* (गिरिजा कृत "षोडशोपचार गणेश पूजा विधि" स्तोत्र : गणेश पुराण १.४९.२१ → १.४९.६९)

मम नाम अमुक गोत्र अमुक | अमुक माता पित्यांचा मी सुत | अमुक गावी, अमुक देशात | पूजू इच्छितो तुज गणेशा (४.२७)

आज अमुक संवत्सरी | अमुक शके अमुक अयनी | अमुक मासी अमुक पक्षी | अमुक तिथी वार अमुक (४.२८)

अमुक वेळी, अमुक स्थळी | अमुक जळी, काष्ठी, पाषाणी | अथवा स्वहस्ते बनवली मी मूर्ति | तिच्यांत तु प्रविष्ट हो रे बाबा (४.२९)

तुझी ब्रह्माण्डोदर काया | अशक्य मजला जरी पहावया | या मूर्तित वा या खड्यांत या | पूजा घडवाया मम हस्ते (४.३०)

लम्बोदरा, शूर्पकर्णा | मूषक वाहना, वक्रतुण्डा | रक्त वर्णा रक्त वसना | ‘ध्यान’ हे मम ध्यानी राहो स्थिर (४.३१)

येथे मी ठेविलेले जे हे आसन | मानावे तुवा ते 'रत्नसिंहासन’ | बैसावे त्यावरी मांडी ठोकुन | स्वीकारण्यास माझे पूजोपचार (४.३२)

गंगा, यमुना, गोदा, कृष्णा | कावेरी, नर्मदा, सिन्धु, ब्रह्मपुत्रा | जगातल्या सर्वही पावन नद्या | प्रगटा मम पंचपात्रातल्या जळी (४.३३)

एक थेम्ब वा पळीभर पाणी | घ्या श्री गणेशा 'पाद्य’ समजुनी | गंधाक्षता पुष्प सहितची ही पळी | ‘अर्घ्य’ हे माझे स्वीकारावे (४.३४)

या पंचपात्रातल्या जली | मिसळोनि कर्पूर, गुलाबाची कळी | केवडा, मोगरादिक सुगंधी | ‘आचमन’ तुम्ही स्वीकारावे (४.३५)

आता २१ दुर्वान्च्या जुडीने | उडवितो शिम्पडितो मी पाणी हे | त्याने आपणास 'स्नान’ घडावे | ऐशी विनंती चरणी तुमच्या (४.३६)

दूध, दही, तूप, साखर, मध | पंच अमृते मृत्यु लोकात लब्ध | त्यांनी तुम्हास करवितो 'स्नान’| स्वीकारण्याची कृपा करावी (४.३७)

आता पंचोपचारास्तव | धूप, दीप, गंध, पुष्प, नैवेद्य | अर्पोनि ऐसे ‘पूर्वाराधन’| 'निर्माल्य_विसर्जन’ मी करितो (४.३८)

आता ‘महा_अभिषेक’ स्नानास्तव | दुर्वान्नी पाणी मी उडवी तुम्हांवर | मुखे ‘अथर्वशीर्ष’ म्हणत वा वाचत | सेवा ही माझी स्वीकारावी (४.३९)

पुसोनि 'मुर्ति’स हलक्या हातांनी | कार्पास_वस्त्र_युग्म त्यावर गुंडाळुनी | ‘यज्ञोपवीत’ मी अडकवितो गळी | सेवा ही माझी स्वीकारावी (४.४०)

आता 'नाना_अलंकारणार्थ' | जे जे काही मज आहे 'संप्राप्त’| ते ते अर्पितो मी तुम्हास | अथवा 'अक्षता’च तन्निमित्ते (४.४१)

आता 'नाना_परिमल' द्रव्ये | हरिद्रा, कुंकुम, सिन्दूर्, बुक्कादि जे | अर्पण करितो ते स्वीकारणे | ऐशी विनंती चरणी तुमच्या (४.४२)

आता 'नाना_पुष्पांची माला' | अर्पण करितो ती स्वीकारा | नंतर २१ दुर्वान्च्या जुड्या | देईन तितुक्या स्वीकाराव्या (४.४३)

आता धूपास्तव 'अगरबत्ती’ | गुलाब, मोगरा, केवडा आदि जी | आज उपलब्ध माझ्यापाशी | ती मी अर्पण करितो तुजला (४.४४)

आता दीपास्तव ही समई | ‘महा_नैवेद्य’ पंच_पक्वान्नी | लाडू, मोदक आदिकास्तव मी | जे अर्पितो ते गोड मानावे (४.४५)

आता पंचारती साठी | नीरांजनांनी तुज ओवाळुनी | गातो आरत्या प्रेमाने मी | सेवा ही माझी स्वीकारावी (४.४६)

आता भोजन जाहल्यावर | विडा_दक्षिणा ताम्बूलार्पण | मग प्रदक्षिणा घालुनी सत्वर | दंडवत प्रणाम मम स्वीकारावा (४.४७)

आता 'प्रार्थना' मम ऐकावी | मी तर आहे मूर्ख, अडाणी | उपचारांत जे झाले असे कमी | त्यासाठी 'क्षमा’ असो द्यावी (४.४८)

कळत नकळत चुका करणे | स्वार्थी विचार मनात येणे | यांच्या पासोनि मजला राखणे | कृपा करोनि देवराया (४.४९)

सतत घडो तव नाम_स्मरण | मंत्रोच्चारण, स्तोत्र गायन | जे जे दृष्टीस पडे त्यांमधून | तव स्वरूप मज दावी देवा (४.५०)

जे जे कार्य मी घेईन हाती | त्यात माझ्या कौशल्याची | पराकाष्ठेची व्हावी प्रतीची | यश कार्य_सिद्धि व्हावी देवा" (४.५१)

गिरिजेने पित्याच्या उपदेशा प्रमाणे | व्रत उपवास पूजादिकाने | प्रसन्न गणेशास करुनि 'मागणे’ | मागितले "शिवासी 'विजय’ व्हावा (४.५२)

त्रिपुराच्या त्रासास कंटाळून | ‘कैलास’ त्यालाच केला अर्पण | तरीही त्याचे 'समाधान’ | नाही जाहले पूर्ण पणे (४.५३)

आता मागतॊय मुर्ति 'चिंतामणि' | नंतर मागेल आणखिन काहिही | म्हणोनि शिवाने मांडलेल्या युद्धि | शिवास जयाची प्राप्ति व्हावी" (४.५४)

गणेशाने दिले 'तथास्तु’ वरदान | तेणे गिरिजा प्रसन्नांत:करण | विजय वार्ता मग शिवाची ऐकुन | भेटती जाहली भ्रताराला (४.५५)

|| इति भावार्थानुवादित (अति संक्षिप्त) श्रीगणेश_पुराणे, उपासना खण्डे, सोमकांत भृगु संवादे गणेश आराधना, व्रत, पूजा, उपवास, उद्यापनादिक नाम चतुर्थोध्याय: ||

----------------------- =============== -------------------

अध्याय ५

|| ॐ अथ भावार्थानुवादित (अति संक्षिप्त) श्रीगणेश_पुराणे, उपासना खण्डे, सोमकांत भृगु संवादे श्रीगणेश व्रताचरण माहात्म्य कथा_उपकथा नाम पंचमोध्याय: ||

ॐ श्री गणेशाय नम: |

भृगु सांगती सोमकांतासी | जे हिमवंते कथिले पार्वतीसी | श्रद्धा_भक्ति भाव विवर्धनासी | व्रत_कथा, उपाख्यानादिक (५.१)

पुण्यश्लोक राजा चक्रवर्ती | नल पूर्वजन्मी क्षत्रिय दरिद्री | त्याने गुरु केला कौशिक ऋषी | उपदेश घेतला गणेशाराधनांचा (५.२)

श्रावण शुक्ल चतुर्थी पासुनी | भाद्रपद विनायकी पर्यन्त वरी | मास_व्रत गणेश पूजा करी | मृत्तिका मुर्ति निर्मुनी स्वहस्ते (५.३)

सतत मासभर गणेश पूजा | नाम स्मरणाचा निदिध्यास लागला | चित्ती एकाग्रता, मनी भक्ति_भावना | तेणे सुप्रसन्न गजानन (५.४)

पूर्व जन्मिच्या त्या पुण्याइने | नल 'चक्रवर्ती सम्राट' पद भोगे | स्वयंवरी वरिला दमयंतीने | राजहंस मुखे ऐकोनि कीर्ती (५.५)

तत्समच इतिहास 'कर्दम’ राजाचा | पूर्वजन्मी दरिद्री क्षत्रिय असता | उपदेश घेउनी सौभरी ऋषीन्चा | गणेश आराधना केल्या नाना (५.६)

त्या पुण्य संचये पुढच्या जन्मी | अखिल भूमंडलाचा सम्राट बनुनी | गणेशाराधना आजन्म करुनी | अंती गणेश सालोक्यता प्राप्त केली (५.७)

‘मालव’ देशिचा राजा 'चन्द्रांगद’ | त्याची पत्नी 'इन्दुमती’ सुंदर | अरण्यी मृगया करिता थोर | वनराक्षसांनी वेढले त्याला (५.८)

राजसैनिक पळाले सैरावैरा | एका राक्षसीने राजाला पकडला | पण हळुच चुकवुनी तिचा डोळा | जवळच्याच तळ्यांत लपला राजा (५.९)

तोच तेथे आल्या नागकन्या | भाळून त्याच्या रुपाला देखण्या | त्यांनी नेले पाताळी त्याला | "विवाह करुनि तु रहा येथेच" म्हणती (५.१०)

त्याने नाकारिताच प्रस्ताव त्यांचा | क्रोधे संतप्त झाल्या सगळ्या | बांधून मुसक्या, ठोकून बेड्या | बंदिस्त केला कारागृहात (५.११)

इकडे इन्दुमतीस नारद देवर्षी | गणेश व्रताराधना उपदेशिती | बारा वर्षे तिने खडतर केली | व्रते, पुरश्चरणे, तपाराधना (५.१२)

तेणे संतृप्त गणेशाने | नागकन्यांच्या बुद्धीस प्रेरले | दयेचे अंकुर मनी प्रगटविले | मग सुटला 'चन्द्रांगद’ अटकेतुनी (५.१३)

बारा वर्षान्नी 'चन्द्रांगद’ राजा | पाताळातून परतून आला | "आनंद गगनात मावेना"सा झाला | प्रजाजनासह 'इन्दुमती’ला (५.१४)

"गणेशा तव व्रत पुण्याईने | मम पति परतला सुखरूपपणे | अशीच तव कृपा सदैव राखणे | प्रार्थना तव चरणी हीच" म्हणती (५.१५)

मध्य देशी सहस्रपुर नगरी | तेथे 'शूरसेन' राज्य करी | ‘पुण्यशालिनी’ त्याची राणी | लावण्यखाणी त्रिभुवनात (५.१६)

एकदा देवेन्द्राचे विमान | उडत असता त्या प्रदेशा वरून | कुणा पाप्याची 'कुदृष्टि’ बाधुन | स्तंभित होऊन आले खाली (५.१७)

इन्द्र करी शूरसेनास विनंती | "शोधावी तुझ्या प्रजेतील व्यक्ति | जी करि व्रत 'गणेश_संकष्ट_चतुर्थी’| या विमानास वर उठविण्यास्तव (५.१८)

त्याने एक वर्षाचे 'व्रत_पुण्य' | दिधले आम्हास 'दान’ समर्पण | तर त्या पुण्य प्रभावे करून | विमान हे गगनी उडू शकेल (५.१९)

पूर्वी 'कृतवीर्य' नामे राजा | त्याच्या राणीचे नाम 'सुगंधा’ | 'गणेश_व्रत' पुण्याने त्यांना | पुत्र जन्मला 'कार्तवीर्यार्जुन’ (५.२०)

याच व्रत प्रभावे पार्वतीला | पुत्र 'कार्तिकेय’ प्राप्त जाहला | शंबरासुरे पळविता 'प्रद्युम्ना’ला | परत तो मिळाला 'रुक्मिणी’स”(५.२१)

शूरसेनाने चौकशी करिता | दूत सांगती त्यास वार्ता | एका चांडाळिणीस आजच न कळता | घडले आहे हे व्रत पुण्यकारक (५.२२)

त्या पुण्ये चांडाळिण विमानी उडाली | तिची 'दृष्टि’ इन्द्र_विमानी पडली | तत्क्षणीच विमान उडाले गगनी | इन्द्र परतला 'स्वर्ग’ लोकी (५.२३)

एकदा 'दंडकारण्य’ प्रदेशी | ‘नामा’ नाम धीवर महा आळशी | आपुला प्रपंच चालविण्यासाठी | करी दांडगाई लूटमार (५.२४)

फळे, शुष्क_लाकडे न करी गोळा | वाटसरूंवर चढवी निर्दयी हल्ला | त्यांच्या वस्तूंवर मारोनि डल्ला | उदर निर्वहण करी स्व_कुटुम्बाचे (५.२५)

एकदा त्या मार्गे 'मुद्गल’ ऋषी | जाताना नाम्याने पाहून संधी | उगारले शस्त्र वार करण्यासी | तो स्तंभित जाहला हस्त त्याचा (५.२६)

तलवार गळून पडली हातातुनी | हात न घेता येई खालती | आश्चर्य चकित होऊनि मग तो कोळी | शरण गेला ऋषीश्वरासी (५.२७)

शरण येऊनिया कृपा भाकिता | मुद्गले जाणुनिया त्याची अवस्था | उपदेशूनी त्यास गणेश_मंत्रा | उद्धार केला धीवराचा (५.२८)

गणेश_मंत्र "श्री_गणेशाय_नम:” | सांगितले सतत जपावयाला | ध्यानी मनी स्वप्नी स्मरण करावया | मानसिक मुर्ती श्री_गणेशाची (५.२९)

वाल्मिकी प्रमाणेच नामा कोळी | स्वस्थ स्थिर बैसुनी एकाच जागी | मंत्रोच्चारण करीत राही | एकाग्र चित्ते करूनिया (५.३०)

रोमांचित जाहली सर्व काया | ‘भृ’ मध्यभागी प्रगटली शुण्डा | नाम्याचा 'भृशुंडी’ ऋषी जाहला | गणेशे मग दर्शन दिधले त्यासी (५.३१)

‘नापलक्षेत्र’ नाम त्या क्षेत्रा | पवित्र तीर्थ_स्थल गाणेश भक्ता | आश्रम बांधुनी करिती तपा | 'भृशुंडी’ ऋषी तये स्थानी (५.३२)

एकदा 'भृशुंडी’ ऋषीन्चे पितरात्मे | देवर्षी नारदे नरकांत पाहिले | भृशुंडीन्ना ते वृत्त कळविले | सुचविले उपाय काही करावा (५.३३)

'भृशुंडी’ ऋषीन्नी मिटुनी डोळे | पुण्य एका संकष्ट_चतुर्थी’चे | आपुल्या पितरांना अर्पण केले | तेणे उद्धरले सर्वही ते (५.३४)

एकदा भारद्वाज मुनिवर | स्नान करिता क्षिप्रा नदीत | एका अप्सरेस पाहूनि सुन्दर | वीर्य स्खलन जाहले त्यांचे (५.३५)

ते वीर्य पृथ्वीने केले जतन | त्यातून प्रगटला दिव्य कुमार | ज्याचा लाल, तप्त 'अंगार’सम वर्ण | पित्याने 'गणेश मंत्र' त्यास उपदेशिला (५.३६)

गणेश व्रते, मंत्र_जप तपे | सहस्र वर्षे केली त्या बालके | प्रसन्न होऊनि गणनायके | स्वर्गात नवग्रही दिधले 'स्थान’ (५.३७)

"वार तुझा 'मंगळवार’ | गणेशाराधनेस तो 'श्रेष्ठ' दिन | येता 'चतुर्थी’ मंगळवारीच | ‘अंगारकी’ योग तो अधिक प्रिय मजला (५.३८)

ज्या माघ शुक्ल चतुर्थीला | दर्शन दिलेय रे मी मंगला तुजला | त्या दिनी केलेल्या चतुर्थी व्रताला | अधिक पुण्य लाभ घडेल भक्तासी" (५.३९)

ऐसा 'वर' पावुनी 'मंगल' ग्रह | भूमि_पुत्र म्हणुनी 'भौम’ म्हणति ज्यास | संतोष परिपूर्ण पावुनी मनात | गजानन मंदिर स्थापिता जाहला (५.४०)

ज्या स्थली दर्शन घडले तेथे | दशभुजा विनायक मुर्तीस स्थापिले | ‘मंगल_मुर्ति’ असे नामकरण केले | मग ग्रह_मंडली स्वस्थानी जाता जाहला (५.४१)

एकदा कळलाव्या नारदाने | शंकरास एकच फल अर्पिले | ते कुणा द्यावे हे त्यास न कळे | म्हणोनि विचारले ब्रह्मदेवाला (५.४२)

ब्रह्मा वदे द्यावे ते कार्तिकेयासी | मग कोप आला गणेशासी | क्रोधे जाऊनि सत्य लोकासी | दावी वाकुल्या, खाजवी नाक (५.४३)

पाहोनिया त्या 'मर्कट_चेष्टा’ | चन्द्र विनोदे हासे खदखदा | ऐकूनि गणेश क्रोधाचा पारा | गगनात मावेनासा झाला (५.४४)

आधीच पेटलेल्या क्रोध_वणव्यात | चन्द्राने खदखदा हसुन ओतले तेल | त्याची आग आपुल्यालाच जाळील | हा विवेक त्याला सुचलाच नाही (५.४५)

गणेशे गर्जून दिधला शाप | “चन्द्रा तु झालास फार उन्मत्त | ‘मी फार सुन्दर देखणा’ हा मद | घमेन्डीत चूर तु वर्ततोसी (५.४६)

पर्ंतु रात्रीच्या सुन्दर चान्दण्यात | सत्कृत्ये कमी, दुष्कृत्येच जास्त | चोरट्या जारकर्मान्चा तर कळस | पापात्मेच बहु लाभ घेती रे तुझा (५.४७)

म्हणुनि जे जॆ घेतील तुझे दर्शन | त्यांच्यावरी आळ घालतील जन | न केल्या पापांचे लांछन दूषण | भोगावे लागेल सज्जनांनाही" (५.४८)

शाप ऐकोनि चन्द्र झाला 'सुन्न' | ‘खिन्नतेने’ घायाळ होवोनिया मन | लपवी आपुले कोमेजलेले वदन | हाहा:कार माजला त्रिभुवनात (५.४९)

इन्द्रादिक सर्व देवतांनी जमुनी | केली गणेशाची आळवणी विनवणी | क्रोध मावळुन दया उपजोनिया मनी | उ:शाप वाणी मग वदता जाहला (५.५०)

म्हणे "फक्त भाद्रपद चतुर्थीच्याच दिवशी | मम शाप_बाधा बाधेल जनासी | उरलेल्या इतर सगळ्या दिवशी | शाप न बाधेल कोणास माझा" (५.५१)

‘उ:शाप’ तो ऐकुनी चन्द्र आनन्दला | म्हणे ‘धन्य झालो आज मी गणेशा’| गाणेश भक्त मी होईन आता | करीन मी तपस्या घोर थोर (५.५२)

गंगेच्या दक्षिण तीरावर बैसुनी | गणेश मंत्र_जप, व्रत आराधनांनी | बारा वर्षे तपाचरण करुनी | चन्द्राने तोषविले गजाननासी (५.५३)

गणेशाने मग प्रसन्न होउनी | दर्शन देउन वदे वर_वाणी | “भाळी मिरवीन तव कोर रे मी | ‘भालचन्द्र’ हेहि मम नाम होईल (५.५४)

मम संकष्ट_चतुर्थी व्रत सांगतेला | तव दर्शन पूजनेच होईल पूर्तता | भाद्रपद मासीही शुक्ल द्वितीयेला | घेतील दर्शन जे जे तुझे (५.५५)

त्या सर्वान्ना शुक्ल चतुर्थीला | न होईल चन्द्र_दर्शन दोष_बाधा|” ऐकोनिया या वरदान वाणिला | चन्द्र संतुष्टला पूर्ण पणे (५.५६)

गंगेच्या दक्षिण तीरावरती | चन्द्राने स्थापिली 'भालचन्द्र’ मुर्ती | मंदिर बांधोनिया सभोवती | मग चन्द्र लोकी गमन केले (५.५७)

|| इति भावार्थानुवादित (अति संक्षिप्त) श्रीगणेश_पुराणे, उपासना खण्डे, सोमकांत भृगु संवादे श्रीगणेश व्रताचरण माहात्म्य कथा_उपकथा नाम पंचमोध्याय: ||

----------------------- =============== --------------------

अध्याय ६

 ॐ अथ भावार्थानुवादित (अति संक्षिप्त) श्रीगणेश_पुराणे, उपासना खण्डे, सोमकांत भृगु संवादे गणेश प्रिय दुर्वादिक माहात्म्य वर्णनं नाम षष्ठोध्याय: ||

ॐ श्री गणेशाय नम: |

भृगु सांगती सोमकांतासी | जे ब्रह्मदेवाने कथिले होते व्यासासी | वा नारदाने इन्द्रादिकासी | गणेश_व्रत_कथा, उपाख्यानादिक (६.१)

एकदा तिलोत्तमा नृत्य करिताना | पाहूनि धर्मराज मोहित झाला | यम_तिलोत्तमा पुत्र जन्मा आला | नाम त्याचे 'अनलासुर’ (६.२)

अनलासुराच्या नेत्रातुनी | भयानक अग्नि_ज्वाला निघती | हाहा:कार माजला त्रिजगती | त्रिदेवही पळती, स्वस्थाने सोडुनी (६.३)

समस्त देवता, ऋषी मुनि गण | गणेशास गेले शरण | तोच अनलासुरहि त्यांच्या मागुन | पातला गणेश लोक जाळावया (६.४)

अनलासुर आलेला पाहुनी | पळू लागले सर्व सुर,मुनि | पण गणेशाने मोठ्ठा 'आ’जबडा फाकुनी | गिळूनच टाकले त्या दैत्याला (६.५)

परंतु असुर तो जाताच जठरी | पोटात थोर ‘जळजळ’ उद्भवली | 'दाह'ही सर्वान्गाचाच होई | न कळे औषध काय त्यास ? (६.६)

विष्णुने दिधले हातात 'कमळ’ | करदोटा शेषाचा बांधी शंकर | वरुण सर्वान्गी प्रोक्षी शीत_जल | परि दाह तो थोडाही शमेचना (६.७)

वायु देवता वाहे झुळुका सुशीतल | इन्द्र, चन्द्र, यम, सूर्य, कुबेर | धन्वतरी पाजिती गणेशास अमृत | परि दाह तो काहीच शमेना (६.८)

अठ्ठ्याऐंशी सहस्र मुनींनी | आश्चर्य एक आणले घड्वुनी | एकवीस दुर्वान्च्या जुड्या बांधुनी | अर्पण केल्या गणेशासी (६.९)

दुर्वान्च्या त्या जुड्या खाउनी | मस्तकावरी धारण करुनी | पूर्ण शांत झाला जठराग्नी | सर्वान्गीचा दाहही शमला (६.१०)

तेंव्हा पासुनी गणेशाला | दुर्वान्कुर अति प्रिय जाहला | एकवीस दुर्वान्च्या जुड्या वाहता | सुप्रसन्न गजानन भक्तांवरी (६.११)

नंतर सर्व देवता, मुनिजनांनी | अनलासुर गणेशे गिळला त्या स्थळी | सुन्दर गणेश मुर्ति प्रस्थापुनी | सभोवती प्रासाद भव्यसा बांधला (६.१२)

'कालानल_प्रशमन विनायक' | ऐशिया नामे ते गणेश_मंदिर | त्रिभुवनात जाहले प्रसिद्ध थोर | ‘विघहर_गणपति’ ही म्हणती त्यासची (६.१३)

एकदा नारद सांगती वार्ता | फुशारकी मिरवितो जनक राजा | जो जो याचक भेटतो तया | इच्छाभोजन घालितो त्यासी (६.१४)

ते ऐकूनिया गजाननाने | धरिले रूप ब्राह्मणाचे | 'पोटभर जेवण' पुरवावे ऐसे | याचिले राजा जनकासी (६.१५)

जनक राजाने राज्यात त्याच्या | होते नव्हते ते वाढिले अन्ना | परी तो सर्व ते फस्त करुनिया | म्हणे वाढ रे मला आणखी काही (६.१६)

लज्जित होउनि जनक राजा | हात जोडूनि मागे क्षमा | म्हणे "हे ब्रम्हाण्डोदर गजानना | तुझी भूक शमविणे अशक्य मजलागी" (६.१७)

मग गजानन तेथूनि उठला | भक्त दम्पती विरोचन_त्रिशिरा | अतिथि रूपे गृही जाउनी त्यांच्या | म्हणे "कृपया शमवा भूक माझी" | (६.१८)

दम्पती म्हणती "अहो देवाधिदेवा | भाग्य आज आमुचे आले हो फळा | एक 'दुर्वान्कुर’ आम्ही अर्पितो हो तुम्हा | गोड मानूनि व्हा संतुष्ट प्रसन्न" (६.१९)

गजाननाने चवीने खाउनि 'दुर्वान्कुर' | दिधली पूर्ण संतृप्तीची ढेकर | भक्तांच्या मन:शांति, संतोषा खातर | निज स्वरूप त्यासी दावियेले (६.२०)

कौण्डिण्य ऋषिपत्नी 'आश्रया’ एकदा | स्वर्गात देवेन्द्रास दाखवुन दुर्वान्कुरा | म्हणे या एका दुर्वेच्या भारा | इतुके तरी सुवर्ण आहे का स्वर्गी ? (६.२१)

पाहुनी ते इवलेसे दुर्वेचे त्रिदल | इन्द्रास ते वाटले क्षुल्लक 'आव्हान’ | सुरू केले दुर्वेचे तुला_भरण | सुवर्णाभरणे ओतली अप्सराची सारी (६.२२)

शची, रोहिणी, इत्यादिकान्चे | घातले सगळे दागदागिने | कुबेराचे संपूर्ण कोठार ओतले | तरीही दुर्वाभार तुलला जाइना (६.२३)

स्वर्गीच्या सर्व देव, देवी, देवता | हार मानुनी गाती 'दुर्वा' स्तुति_स्तोत्रा | गणेश_प्रिया ही असे सर्व श्रेष्ठा | हिच्या तोलाचे त्रिभुवनांत नाही कुणीही (६.२४)

कृतवीर्य राजाने मागच्या जन्मी | ब्रह्म्_हत्यादिक पापे केली | म्हणोनि त्याला संतान प्राप्ति | होत नव्हती खूप वर्षे (६.२५)

त्याच्या नि:संतान अवस्थेने | स्वर्गिचे पितर दु:खी जाहले | म्हणुनि ब्रह्मयाच्या सल्ल्याने | स्वप्नी पित्याने दिला सल्ला (६.२६)

“पुत्रा तव 'कष्ट’ निवारणास्तव | आचर ‘संकष्ट_चतुर्थी’चे व्रत | जेणे संतोषोनि विनायक | संतान प्राप्ति सुख देईल तुजला" (६.२७)

कृतवीर्याने पित्याचा मानुनी ‘उपदेश’ | व्रत आचरिले भक्ति पूर्वक | त्या पुण्याने त्याला एक | पुत्र जन्मला विचित्र ऐसा (६.२८)

जन्मत: तो राजपुत्र | सुन्दर धडावर सुंदरसे मुख | परि हातपाया विहीन शरीर | हाडामांसाचा देखणा गोळा (६.२९)

पिता_पुत्रान्च्या सुदैवाने | दत्तात्रेय तेथे भिक्षेस पातले | गणेश_मंत्रोपदेश करिते जाहले | राजपुत्रावर दया उपजोनिया (६.३०)

राजपुत्राने आज्ञा देउनी | स्वत:स ठेवून घेतले अरण्यी | तेथे केवळ 'वायु’ भक्षुनी | ‘गजानन’ महामंत्र जप केला (६.३१)

बारा वर्षे तपासि होता | गजानने दिधले दर्शन त्याला | सहस्र_बाहू प्रगटले धडाला | चरणहि मिळाले विचरणासी (६.३२)

सहस्र_बाहू कार्तवीर्यार्जुने | जेथे त्याला दर्शन घडले | तेथे गणेश_मंदिर बांधले | मुर्ति प्रस्थापिली प्रवाळाची (६.३३)

‘प्रवाळ_गणपति’ नामे प्रसिद्धि | मिळाली त्या मंदिरासी | ग़ाणेश तीर्थ क्षेत्रात गणती | जागृत स्थान गणेशाचे (६.३४)

सहस्रार्जुनाने पराक्रमाने | अखंड भूमंडली राज्य प्रस्थापिले | परंतु त्या स्वशक्तिच्या बळे | उन्मत्तता व्याधी जडली त्याला (६.३५)

एकदा ससैन्य अरण्यात | क्रीडता पोचला ऋषी आश्रमात | जमदग्नी_रेणुका करिती स्वागत | भोजन यथेष्ट घातले सर्वासी (६.३६)

राजा पुसे "हे कैसे केले ?”| “ हे शक्य झाले ‘कामधेनु’मुळे" | उत्तर ऐकुनी स्वशक्ती बळे | कामधेनूलाच नेऊ पाहे (६.३७)

कामधेनूने कोप पावुनी | प्रगट केले सैन्य पराक्रमी | सहस्रार्जुनाचा पराभव ज्यांनी | करुनि तत्क्षणी गुप्त झाले सैन्य (६.३८)

संतापाने सहस्रार्जुनाने | जमदग्नी_रेणुकेस ठार केले | २१ बाण मारून केले | दुष्कृत्य घृणास्पद ऐसे (६.३९)

रेणुकेने मरण्यापूर्वी | पुत्र 'रामास’ ती घटना कथिली | म्हणुनि रामाने २१ वेळा पृथ्वी | नि:क्षत्रीय केली दंडनार्थ (६.४०)

प्रथम शंकरास प्रसन्न करुनी | ‘शिवधनुष्य’ मिळविले त्याचे कडुनी | मग गणेश व्रताराधना करुनी | ‘परशू’ मिळवला वरदानाने (६.४१)

त्या 'परशू'नेच परशूरामाने | सहस्रार्जुनाचे हात तोडून टाकिले | ‘मयूरेश्वर’ विनायकाचे | मंदिर स्थापिले सुप्रसिद्ध (६.४२)

एकदा 'गौड' देशी 'गौड_शाकिनी’ | ब्राह्मण दंपती रहात होती | त्यांचा पुत्र अति दुराचारी | वधिले माता_पिता, स्त्रीसही त्याने (६.४३)

सदा मद्यपान, वेश्यागमन | बलात्कार व्यभिचार करी दारुण | ‘कालभी’ पत्नीने शाप देउन | कुष्ठी जन्मोजन्मी केले त्यासी (६.४४)

त्या कुष्ठ्याच्याच कुदृष्टीने | इन्द्राचे विमान खुंटले होते | परि शूरसेनाच्या प्रजेत त्याचे | वास्तव्य होते सुदैवाने (६.४५)

शूरसेनाचेही विमान उडेना | म्हणूनि त्याने कर्णी कुष्ठ्याच्या | ‘गजानन’ मंत्र तीनदा सांगता | सुदेही जाहला देह त्याचा (६.४६)

शूरसेन सर्व प्रजेसहित | गणेश लोकास गेला त्वरित | गाणेश व्रत मंत्रांचे माहात्म्य | घोर पापीही उद्धरुनि जाती (६.४७)

एकदा तारकासुरे त्रैलोक्य जिन्किले | त्याचे मरण फक्त 'शिव_पुत्र’ हस्ते | म्हणोनि मदनाने इन्द्राज्ञेने | समाधीभंग केला शिवाचा (६.४८)

कोपोनि उघडोनि तिसरा डोळा | शिवे मदनाचा देह जाळला | ‘अनंग’ अस्तित्व मग देऊन त्याला | सशरीर केला 'प्रद्युम्न’ जन्मी (६.४९)

हिमगिरि कन्या 'गिरिजे’ सह | संपन्न जाहला 'शिव_विवाह’ | शिव_पार्वती क्रीडा करीत | वर्षे हजारो लोटली (६.५०)

परि ब्रह्म शापे अपर्णेला | गर्भ_धारणा होईचना | मग इन्द्राने देऊन आज्ञा | पाठविले अग्नीस क्रीडा स्थली (६.५१)

अग्नीने 'भिक्षा’ याचिली म्हणुनी | उमेने 'शिव_वीर्य’ ओतले ओन्जळी | हस्ती न धरवे अग्नीस म्हणोनि | पिउनिया गरोदर अग्नि झाला | (६.५२)

पोटात दाह सहन होइना | म्हणुन अग्नीने गर्भ गंगेत टाकिला | कृत्तिका सहा आल्या होत्या स्नाना | गर्भ_धारणा त्या सर्वान्ना झाली (६.५३)

लज्जित होउनि त्या षड् कृत्तिकान्नी | गंगा तीरावरी परतून येउनी | गर्भ त्यागताच ते एकत्र येउनी | जन्म पावला 'षड्_आनन' (६.५४)

शिवोपदेशे षडाननाने | व्रत तप केले गणेशाचे | ‘मयूर’ वाहन नि कार्यसिद्धिचे | मिळविले स्कंदाने वरदान (६.५५)

मग इंद्रे मेळवुनी देवसेनेला | अधिपति नेमिले षडाननाला | सुरांनी जोरदार चढवुनी हल्ला | 'तारकासुर' वधिला कार्तिकेयाने (६.५६)

लक्ष वर्षे युद्ध करुनी | तारकासुराला वधिले म्हणुनी | ‘लक्ष_विनायक’ मंन्दिर स्थापुनी | विजयोत्सव केला षडाननाने (६.५७)

इकडे रति_मदन दम्पतीने | मंत्र जप तप व्रताचरणाने | प्रसन्न केला गणेशाते | अनंगत्व संकट निवारणास्तव (६.५८)

जेथे मदनास वरदान द्यावया | गणेश साक्षात् प्रगट जाहला | तेथे 'मदोत्कट_विनायक’ मंदिरा स्थापन केले मदनाने (६.५९)

एकदा शेष शिव मस्तकी | बसला असता घालूनि वेटोळी | विचार दुष्ट अहंकारी | बाधला मनासी शेषाच्या (६.६०)

त्रैलोक्य ज्याचे चरण चुरी | त्या शिवाच्याहि मस्तकावरी | बैसतो मी उच्च स्थानी | भूभारही शिरावरी हा माझ्या (६.६१)

इतुके गर्विष्ठ विचार उमटती | तोच उठले पार्वतीचे पती | शेष हापटला धरणी वरती | विव्हळे असह्य वेदनांनी (६.६२)

तोच नारद मुनींनी येउनी | उपदेश केला मंत्र षडाक्षरी | ‘नमो_गणेशाय’ ऐशिया परी | तपाचरण शेष करिता जाहला (६.६३)

सहस्र वर्षे घडता तपाला | गजानन पूर्ण संतुष्ट जाहला | शेषाची करुनी मौन्जी_मेखला | धारण केली ब्रह्माण्डोदरावरी (६.६४)

जेथे शेषास्तव गणेश प्रगटला | तेथे शेषाने मुर्ति स्थापोनिया | सुन्दर प्रासाद उभा केला | ‘धरणीधर_विनायक’ मन्दिराचा (६.६५)

जवळ जवळ शंभर टक्के | कथा उपकथा सामावल्या इथे | चुकूनही न घडो अधिक उणे असे | प्रार्थिले गणेशास वेळोवेळा (६.६६)

एकात एक कथान्चा गुंता उकलुनी | स्मृति_सुलभ त्यांची मांडणी मांडुनी | अति संक्षिप्त त्यांचा आकार साधुनी | श्री गणेश कृपेने कथिले येथे (६.६७)

अशा प्रकारे श्री गणेशाचे | व्रत, आराधना पूजा विधीन्चे | मन्त्र जप, तपादिक अनुष्ठानान्चे | माहात्म्य या 'उपासना’ खंडात आहे (६.६८)

हरि, हर, ब्रह्मादिका पासुनी | ही व्रताराधने केली कुणी कुणी | मंदिरे स्थापिली कुणी, कुठे, कधी | हीही सविस्तर माहिती येथे (६.६९)

|| इति भावार्थानुवादित (अति संक्षिप्त) श्रीगणेश_पुराणे, उपासना खण्डे, सोमकांत भृगु संवादे गणेश प्रिय दुर्वादिक माहात्म्य वर्णनं नाम षष्ठोध्याय: ||

----------------------- =============== ------------------------

श्रीगणेशपुराण, द्वितीय क्रीडाखण्ड 

अध्याय - १

|| ॐ अथ भावार्थानुवादित (अति संक्षिप्त) श्रीगणेश_पुराणे, द्वितीय क्रीडा खण्डे, सोमकांत भृगु संवादे अदिति पुत्र महोत्कट चरित्रम् तथा गणेश प्रिय शमी मंदार माहात्म्य वर्णनम् नाम प्रथमोध्याय: ||

ॐ श्री गणेशाय नम: |

शौनकादिक म्हणती 'सूत’ मुनीन्ना | “विविध श्रीगणेश उपासना विधीन्ना | सविस्तर कथिले तुम्ही आम्हाला | धन्यवाद धन्यवाद धन्यवाद (२.१.१)”

आता श्रीगणेश अवतार क्रीडा | दुष्ट निर्दालना, धर्म संरक्षणा | प्रमुख प्रमुखशा तरी सर्व लीला | निवेदाव्या आम्हासी ही विनंती" (२.१.२)

सूत म्हणती शौनकादिका | " धन्य धन्य तुमची भक्ति, श्रद्धा | ज्ञान पिपासा, औत्सुक्य, जिज्ञासा | मज 'कीर्तन’कारा आनन्दवी अपार” (२.१.३)

भृगु सांगती सोमकांताला | जे पुर्वी ब्रह्मदेवे कथिले व्यासा | तेच मी सांगतो तुम्हा सकळिका | श्रीगणेश अवतार क्रीडा लीला (२.१.४)

कृत युगी सिऩ्हारूढ दशभुज गणेश | त्रेता युगी षड्भुज मयूर वाहन | द्वापरी चतुर्भुज मूषक वाहन | धूम्रकेतु अश्वारूढ कलि युगांती (२.१.५)

कृत युगी अंग देशी 'रौद्रकेतु’ नाम | द्विज महा विद्वान वेद शास्त्रादिकात | भार्या त्याची 'शारदा' नामक | प्रसवली जुळी पुत्रद्वय युग्मासी (२.१.६)

दोऩही बालके अत्यंत तेजस्वी | घेउनी ज्योतिषाचार्यान्ची अनुमति | नामे 'देवान्तक', 'नरान्तक' ऐशी | ठेविली पित्याने विधिपूर्वक (२.१.७)

नारदेही कीर्ति ऐकुनी तयांची | भेटोनि उपदेशिला मन्त्र शिव_पञ्चाक्षरी | उग्र तपाचरणे बंधुद्वयांनी | सुप्रसन्न केले सदाशिवाला (२.१.८)

वरदान मिळवले 'त्रैलोक्य_साम्राज्य' | "जिन्कावे समस्त सुरासुर गणास | अस्त्रशस्त्रादिके न व्हावे मरण" | 'तथास्तु' म्हणाला साम्ब शिव भोळा (२.१.९)

शिव_वरदान मिळताच द्विज बंधुंनी | तोषविले विप्रास यज्ञ यागादिनी | त्यान्चेही आशीर्वाद शुभेच्छा मिळवुनी | जोडिले सैन्यही चतुरंग मोठ्ठे (२.१.१०)

नरान्तके जिन्किले भू_पाताल | देवान्तके जिन्किले सप्त_स्वर्गास | ऐसे त्रैलोक्यी स्थापुनी साम्राज्य | 'विजयोत्सव' सोहळा थोर केला (२.१.११)

गिरिकन्दिरी लपले देव गन्धर्व | नव_नाग, अप्सरा, यक्ष किन्नर गण | हरि हर सोडुनी वैकुण्ठ, कैलास | आराधिती विघ्नहर_गणेश सारे (२.१.१२)

स्वपुत्र_पौत्रान्च्या दैन्यावस्था | पाहुनी देवमाता पावली व्यथा | 'उपाय' विचारुनी पति ऋषी कश्यपा | श्रीगणेश आराधना आरम्भिली (२.१.१३)

देवमाता अदितीने | शंभर वर्षे उग्र तप केले | तेन्व्हा गणेशे 'दर्शन' दिधले | दशभुज_परशुधर विनायक रूपे (२.१.१४

अदिति म्हणे "हे वरद_विनायका | मम पुत्र रूपे जन्म घेऊनिया | सोडवा संकटातुनी मम पुत्रादिका | करावा अंत या दुष्ट_बंधुंचा" (२.१.१५)

'तथास्तु' म्हणुनी जाहला गुप्त | साधु_संरक्षण दुष्ट_दमनार्थ | अवतार 'महोत्कट' जाहला प्रगट | अदिति_पुत्र रूपे, कश्यपाश्रमी (२.१.१६)

भागवती व्यासांनी वर्णिल्या | द्वापरी रम्यशा कृष्ण_लीला | तत्समच नाना बाल_लीला | महोत्कटे केल्या कृत युगीच (२.१.१७)

'विरजा' नामे धूर्त राक्षसी | 'उद्धत', 'धुन्धुर' दैत्य 'शुक'रूपी | शापित गन्धर्व 'नक्र' मायावी | महोत्कटे सर्वान्ना मुक्त केले (२.१.१८)

पाचव्या वर्षी महोत्कटाचा | 'व्रत_बंध' संस्कार कश्यपे केला | पाच राक्षस त्या समारम्भाला | पातले कपटी ब्राह्मण_वेषाने (२.१.१९)

'विघात', 'पिङ्गाक्ष', 'विशाल', 'पिङ्गल' | 'चपल' ऐसे कपटी दैत्य पन्चक | अभिमंत्रित 'मन्त्राक्षता' मारुनी तयांवर | महोत्कटे वध केला त्यान्चा (२.१.२०)

जमदग्नी_पत्नी परशुराम_माता | रेणुकेने येउनी उपनयन संस्कारा | 'परशू' बटूच्या करी दिधला | 'सिंह' वाहनही अर्पण केले (२.१.२१)

देवेन्दे अंकुश नि कल्पवृक्ष | वरुणाने दिली पुष्पांची माळ | शिवे डमरू आणिक त्रिशूल | ब्रह्मदेवे 'पद्म' पुष्प दिधले (२.१.२२)

ऐशिया परी सर्व देवता | महोत्कट बटूला देती उपहारा | पूर्ण जाहला उपनयन सोहळा | महोत्कटे वेदाध्ययन प्रारम्भिले (२.१.२३)

चार वेद, चारी उपवेद | शास्त्र, कला, संगीत, नाट्य | कर्म_काण्ड, प्रायश्चित्तादिक | ज्ञाता, प्रवीण, सर्व विद्यान्चा (२.१.२४)

काशी नरेशे स्वपुत्राचा | विवाह सोहळा करविण्या करिता | कश्यप ऋषीना आमंत्रण द्यावया | स्वयेचि आला कश्यपाश्रमासी (२.१.२५)

कश्यप म्हणती "हे महाराजा | भेटून तुजला आनंद जाहला | युवराज विवाह शुभ कार्य सोहळा | गणेश कृपेने होईलच सिद्ध (२.१.२६)

सध्या माझिया या आश्रमी | कार्यक्रमान्ची आहे गर्दी | म्हणुनि तु तुझ्या या कार्यासाठी | महोत्कटास नेई पौरोहित्यास्तव (२.१.२७)

याची ही चुणचुणित छोटी मुर्ति | आहे दिव्य अन् अति तेजस्वी | तुझ्या कार्यातिल निर्विघ्न सिद्धी | निश्चितच होईल याचे योगे" (२.१.२८)

कश्यप ऋषीन्च्या सल्ल्यानुसार | निघाला काशी नरेश काशीस | महोत्कटास घेउनी बरोबर | मुलाच्या विवाह सोहळ्यास्तव (२.१.२९)

महोत्कटे काशीस जाता जाता | वाटेतच मारिले अनेक दैत्या | नरान्तक देवान्तक यान्चा काका | 'धूम्राक्ष' त्यातील प्रमुखसा एक (२.१.३०)

काशीपुरीतील स्वागत सभेमधे | 'विघण्ट', 'दन्तुर' दैत्यही घुसले | त्यान्चे दुरुद्देश जाणुनि विनायके | आलिङ्गुनी चिरडले दोघांनाही (२.१.३१)

गज, गर्दभादिक नाना रुपांनी | दैत्य महोत्कटास मारू पाहती | परंतु त्या सर्वान्ची करुनी फजीती | यमसदनास पाठवी महोत्कटच त्यांना (२.१.३२)

'व्याघ्रमुख', 'ज्वालामुख', 'दारुण' | 'धूम्राक्ष_पत्नी' जृम्भा राक्षसीण | इत्यादिकान्चे केले निर्दालन | लीलया बाल महोत्कटाने (२.१.३३)

दंडकारण्यी महर्षी भृशुण्डी ऋषी | गणेश व्रत, जप, तपाचरणे करी | त्यासही काशीस बोलावुनी आणुनी | 'दर्शन_सुख' घडविले महोत्कटाने (२.१.३४)

'शुक्ल' नामे तपस्वी दरिद्री ब्राह्मण | 'विद्रुमा' त्याची पत्नी सुजाण | महोत्कटे त्यान्चे घरी जाउन | भोजन केले अत्यानन्दे (२.१.३५)

ऐसेचि जे जे भक्त काशीत | रूपे तितुकी धरुनी अनंत | महोत्कट रोजच पोटभर जेवत | पुरविण्यास त्यान्ची मनोकामना (२.१.३६)

सनक, सनंदन ऋषी द्वयीन्नी | लीला महिमा हा प्रत्यक्ष पाहुनी | स्तुती केली, स्थापिली मुर्ती | सभोवती मन्दिरही बांधले (२.१.३७)

नरान्तकाने सैन्य घेउनी | काशी नगरीवर आक्रमण करी | महोत्कटानेही सैन्य निर्मुनी | 'कालपुरुष' सेनानी नेमिला त्याचा (२.१.३८)

'कालपुरुष' व त्याच्या सैन्याने | नरान्तकाच्या सैन्यास हरविले | नरान्तकाने मग येउनी स्वये | युद्ध केले महोत्कटाशी (२.१.३९)

अस्त्र_शस्त्रांनी शिर कापता | नव नवे प्रगटे नरान्तक_देहा | म्हणुनी 'विराट' स्वरूप धरूनिया | अंगठ्याने चिरडिला महोत्कटाने (२.१.४०)

ते वृत्त ऐकुनी देवान्तकाने | युद्ध आरम्भिले महोत्कटासंगे | निर्मुनी मायावी 'अदिती' कपटाने | महोत्कटावरी करविले प्रहार (२.१.४१)

महोत्कटे जाणुनी आसुरी माया | उष:काली देवान्तकास भूमीवर पाडला | दातानेच ठेच ठेचूनिया त्याचे शिरा | चूर्ण चूर्ण केले मस्तकच त्याचे (२.१.४२)

नरान्तक_ देवान्तक बन्धु द्वयीचा | सर्व नाश ऐसा करोनिया पुरता | विवाह आटपोनि युवराजाचा | महोत्कट परतला कश्यपाश्रमासी (२.१.४३)

माता पित्यान्चे चरणी नमुनी | बोले " 'मम अवतार_कार्य' संपवोनी | परत मी जातो 'गणेश_धामी' | निरोप आशीर्वाद द्यावा मजला" (२.१.४४)

दशरथाने 'त्रेता' युगी | पुत्र_प्राप्तिस्तव आराधना केली | वसिष्ठांनी प्राण_प्रतिष्ठा केली | 'वरद_गणपति' मुर्तीची त्या (२.१.४५)

पुढे 'साम्ब' नामे एक पापी राजा | संत्रस्त केली ज्याने प्रजा | 'दुष्ट_बुद्धी' प्रधान ज्याचा | माता व्यभिचारी 'प्रमदा' नामे (२.१.४६)

एकदा तो दुराचारी | प्रधानासह शिकार करुनी | परतताना अरण्यातुनी | दैवयोगेच त्या मन्दिरी आला (२.१.४७)

देखोनि वसिष्ठ स्थापित मुर्ति | दशरथे जी पूजिली होती | भक्ति_भावना जागुनी चित्ती | पूजा केली त्या गणेशाची (२.१.४८)

पुढे यम_यातना साहोनि नरकी | झाला व्याध एका जन्मी | हुडकत शिकार भटकता अरण्यी | देखे क्रूर ब्रह्म_राक्षस (२.१.४९)

भिऊनि लपण्यासाठी चढला | वृक्षा वरती काटेरीच एका | खुडुनी टाकी पत्री शाखा | जागा लपण्यास करण्यासाठी (२.१.५०)

तोच तो राक्षस आला तेथे | झाड गदगदा हलवीतसे | तेणेही पत्री शाखा झडे | त्या शमीच्या वृक्षाची (२.१.५१)

दैव योगे त्या वृक्षाचे तळासी | वामन_स्थापित गणेशाची मुर्ति | शमी_पूजा नकळतच घडोनि ऐशी | उद्धरले व्याध_राक्षस दोघेही (२.१.५२)

विष्णुने कश्यप_पुत्र वामनावतारी | विदर्भ देशांत रम्य निर्जन स्थली | षडक्षर गणेश_मन्त्र जपोनी | प्रसन्न केले श्रीगणेशा (२.१.५३)

जेथे गणेशाने दिधले दर्शन | तेथेच काश्मिरी पाषाण उपयोगून | वामनाने गणेश मुर्ति स्थापुन | पूजा पुर्वी केली होती (२.१.५४)

वितिक्षेत्र नगरीत नामे 'औरस’ | ब्राह्मण होता वेद, शास्त्र संपन्न | त्याची पत्नी 'सुमेधा' नाम | पुत्री एक 'शमिका’ झाली त्यांना (२.१.५५)

धौम्य ऋषी पुत्र नामे 'मंदार' | त्याला अर्पिली 'शमिका’ सुन्दर | दंपतीची जोडी ती तरुण नी गोड | विनोदे सुखे काल क्रमित होती (२.१.५६)

अचानकच एके दिनी | आश्रमी पातले भृ_शुण्डी मुनी | हसू नावरे त्यास पाहुनी | युवा 'मंदार_शमिका' युगुला (२.१.५७)

भृ_मध्यभागी उमटली शुण्डा | ऐसे न पाहिले होते कवणा | आजारच काही तरी हा नवा | ऐसे समजले अविवेकीपणाने (२.१.५८)

गुलाब_फूल समज़ूनी लाल निखारा | हाती धरला अन् हात भाजला | तैसेच जाहले त्या जोडप्याला | 'शाप' बाधला कोपाचा (२.१.५९)

"यौवन_मदे उन्मत्त होउनी | हसलात माझे तोण्ड पाहुनी | तात्काळ पावा वृक्ष योनी" | भृशुण्डी वदले क्रोधाने (२.१.६०)

शौनकास कळताच हा वृत्तांत | 'औरस’ संगे मांडिले उग्र तप | प्रसन्न करण्यास गजाननास | 'कुजन्म_नाशन' स्तोत्र रचले (२.१.६१)

गजानन म्हणे शौनकाला | 'शाप' परतवणे अशक्य मजला | परि वर देईन मी या जोडप्याला| मम पूजेत होईल सदुपयोग यान्चा (२.१.६२)

'मंदार' पुष्पे तथा पुष्पमाला | गाणेश योजितील मम पूजेला | निवास माझा 'मंदार' वृक्षतला | शमी पत्री मज प्रिय होतील" (२.१.६३)

कर्नाटक देशी 'मंदार' वृक्षतळी | श्रीरामचन्द्रांनी स्थापिली मुर्ती | नाम त्याचे 'वक्रतुण्ड_गणपती' | शमी_पत्र पूजा त्याची प्रसिद्ध (२.१.६४)

पुर्वी 'प्रियव्रत' नाम राजाला | 'कीर्ति', 'प्रभा' नामे दोन राण्या | प्रभेला पुत्र 'पद्मनाभ' जाहला | मत्सर ती 'कीर्ति'चा करि अपार (२.१.६५)

सवती मत्सरे प्रेरित होउनी | एकदा तर तिने राजभवनातुनी | 'कीर्ति'स दिधले बाहेर हाकलुनी | तिने केली आराधना विघ्नराजाची (२.१.६६)

'दैवत' नामे राज_पुरोहित | त्याने केला तिजसि उपदेश | 'मंदार' काष्ठांत मुर्ति नित्य एक | कोरूनि पूजिले श्रीगणेशाला (२.१.६७)

एकदा तिला पूजेस न मिळे दुर्वा | म्हणोनि केली शमि_पत्रि पूजा | तेणे प्रसन्नता वाटून गणेशा | दर्शन तिज दिधले स्वप्नांत त्याने (२.१.६८)

गणेश कृपा होताच 'कीर्ति'ला | महारोग जडला 'प्रभा' राणीला | राजाने मग जवळ केले 'कीर्ति'ला | पुत्र तिज जन्मला 'क्षिप्र_प्रसादन' (२.१.६९)

प्रभेने मत्सरे 'क्षिप्र_प्रसादना' | विष प्राशविले आणि तो मेला | 'कीर्ति'ने पुत्र शोके आकान्त माण्डिला | तोच गृत्समद ऋषी पातले तेथे (२.१.७०)

ऋषी वदती माता 'कीर्ति'ला | गणेश कृपेने हा पुत्र तुज जन्मला | अपमृत्यु त्याचा टाळावयाला | उपाय एक भला आहे (२.१.७१)

एकदा गणेश आराधना करिता | केली होतीस तु शमी_पत्रि_पूजा | त्या पूजेचे 'पुण्य' तु आज या | 'क्षिप्र_प्रसादनाला' दान देई झणी (२.१.७२)

गृत्समद ऋषीन्च्या सल्ल्यानुसार | 'कीर्ति'ने पुण्याचे दिधले 'दान' | त्या योगे पुत्र 'क्षिप्र_प्रसादन' | पुनरुज्जीवित जाहला तत्क्षणी (२.१.७३)

एकदा सत्यलोकी ब्रह्मयज्ञास्तव | जमले होते देव यक्ष गंधर्व | सावित्री होती गृहकृत्यी चूर | तो ब्रह्मदेवे तिज उपेक्षिले (२.१.७४)

फक्त गायत्री समवेत याग विधीला | ब्रह्मयाने सुरुवात केली असता | सावित्रीने कोपुनी 'शाप' दिधला | सहभागी झालेल्या देवतांना (२.१.७५)

"तुम्ही सर्वही देवतादिकांनी | अज्ञाने अनादर माझा करोनी | 'यज्ञ' समारम्भ प्रारम्भिला म्हणुनी | 'जड_जल' स्वरूप व्हाल सारे" (२.१.७६)

या "शाप_संकट' विमोचनार्थ | ब्रह्मदेव आराधी वक्रतुण्डास | जेथे तो प्रगटला त्या क्षेत्रात | 'हेरम्ब_विनायक' मुर्ती प्रस्थापिली (२.१.७७)

भस्मासुराचा मुलगा 'दुरासद’ | शिव पञ्चाक्षरी जपुनी करी तप | प्रसन्न होताच साम्ब सदाशिव | वरदान मिळविले अद्भुत ऐसे (२.१.७८)

"देव, दानव, यक्ष, राक्षसादिकी | मन्त्र, तन्त्र वा अस्त्र, शस्त्रादिकी | दिवसा, रात्री वा सन्ध्या समयिही | मरण न यावे मजला देवा" (२.१.७९)

वरदान मिळताच दुरासने | त्रैलोक्य जिन्कुनी राज्य प्रस्थापिले | शिवासहित सर्व काशीत लपले | तेथेही राक्षसे चढवला हल्ला (२.१.८०)

सर्व देव, दानव, यक्ष, गंधर्वादिकी | प्रार्थिला संकष्ट निवारक गणपति | क्रोधे सन्तप्त शिवा पार्वती | मुखातुनी क्रोधाग्निच्या प्रगटती ज्वाला (२.१.८१)

त्या ज्वालातुनी प्रगटली मुर्ति | 'वक्रतुण्ड' विनायक गणपतीची | सिंह_वाहन महोत्कटाची | विराट विश्वव्यापी व्याप्ती ज्याची (२.१.८२)

दुरासदाला मल्ल_युद्धात | चित् करोनी उत्ताणा पाडित | उरावरी पद ठेवून तिष्ठत | उभा राहिला श्री व्हिघ्नहर्ता (२.१.८३)

दुरासद म्हणे "हे देवाधिदेवा | शरण मी आलोय तुझ्या या चरणा | मम उरावरी तव पद ठेवूनिया | कृपया उभा रहा सतत सर्वकाळ" (२.१.८४)

शरणागतांचा पालन कर्ता | वदला "'तथाऽस्तु', राहतो मी उभा" | त्या गणेश मन्दिरात काशी समीपच्या | गाणेश दर्शन घेती त्याचे (२.१.८५)

गणेशे अवतार घेतला 'ढुण्ढी' | कथा त्याची असे महा_विनोदी | 'बुद्धि'पतीने बनुनी 'ज्योतिषी' | 'बुद्ध' अवतारात मदत केली 'हरि'ला (२.१.८६)

सोमवंशात एक राजा 'दिवोदास' | आचरण त्याचे धार्मिक, स्मृतिसंमत | वेदोपासक, प्रजाहितदक्ष | राज्ञी 'सुशीला' ही रत पुण्यकर्मी | (२.१.८७)

त्यान्च्या उत्तम कार्यक्रमांनी | ब्रह्मदेवाने सुप्रसन्न होउनी | नेमिले त्याला काशी पुराधिपती | काशीत सुख शान्ति नान्दण्यास्तव (२.१.८८)

इकडे शिव शिवा कैलास सोडुनी | रहात होते मंदार पर्वती | तेथेही गमेना चित्तास म्हणुनी | काशीत येण्याची करिती मनिषा (२.१.८९)

काशीतुन 'दिवोदास' उच्चाटनार्थ | हर, हरि, गणेश रचिती कट | 'ढुण्ढी' 'ज्योतिषी' बनुनी गुणेश | जिन्किले मानस रहिवाशान्चे (२.१.९०)

ऐकोनिया कीर्ति 'ढुण्ढी' ज्योतिषाची | 'दिवोदास' त्याचा सत्कार करी | 'ढुण्ढी' म्हणे लवकरच एक संन्यासी | मार्ग दर्शवील उत्तम तुजला (२.१.९१)

मग 'हरि' घेउनी 'बुद्ध' अवतार | काशीत आला 'धर्मोद्धारक' | धार्मिक_अधार्मिक कार्याबद्दल | गोन्धळ जनमानसी उपजवी पुरता (२.१.९२)

'दिवोदास' त्याच्या शब्दान्च्या गोन्धळी | अडकोनि त्याने सोडिली काशी | मग शिवे देउनी हरिला टाळी | आगमन काशीपुरीत केले (२.१.९३)

ऐशा या सांकेतिक विनोदी कथा | भावार्थ त्यान्चा अवघड नि गूढसा | समजून घेण्यास्तव चिन्तन नि चर्चा | नितांत आवश्यक असे आज (२.१.९४)

'क्रीडा' खंडातिल प्रमुख आख्याने | संक्षेपे समाविष्ट केली येथे | नाना उपकथा उपाख्याने | वगळली 'स्थूलत्व' टाळण्यासाठी (२.१.९५)

|| इति भावार्थानुवादित (अति संक्षिप्त) श्रीगणेश_पुराणे, द्वितीय क्रीडा खण्डे, सोमकांत भृगु संवादे अदिति पुत्र महोत्कट चरित्रम् तथा गणेश प्रिय शमी मंदार माहात्म्य नाम प्रथमोध्याय: ||

---------------------- =============== ------------------------

अध्याय २

|| ॐ अथ भावार्थानुवादित (अति संक्षिप्त) श्रीगणेश_पुराणे, द्वितीय क्रीडा खण्डे, सोमकांत भृगु संवादे पार्वति नंदन मयुरेश गुणेश अवतार चरित्रं नाम द्वितीयोध्याय: ||

ॐ श्री गणेशाय नम: |

सोमकान्ताने केली पृच्छा | 'कृत' युगी 'महोत्कट' अवतार लीला | ऐकुनी चुटपुट लागली मम मनाला | पुढच्या युगी गणेशे काय काय केले ?” (२.२.०१)

ऐकुनी सोमकान्ताचा प्रश्न | भृगुंना सुनवण्यास येई उल्हास | म्हणती "पुढच्या 'त्रेता' युगात | गणेशे 'मयूरेश' अवतार धरला (२.२.०२)

‘गंडकी’ नाम महानगरीत | राजा 'चक्रपाणि’ महा धार्मिक | राणी साध्वी 'उग्रा’ नाम | मन्त्री द्वय साम्ब, सुबोधन नामे (२.२.०३)

राजा, प्रजाजन वर्तती सुखाने | आचरण धार्मिक नित्य नेमाने | नव्हती दुष्काळादिक विघ्ने | परि चिन्ता एक लागली 'पुत्र’ प्राप्तीची (२.२.०४)

गुरु शौनकान्च्या सल्ल्यानुसार | राज_दम्पत्ये करिती 'उपाय' | सूर्योपासना उग्र घोर | युवराज शूर वीर उपजण्यासाठी (२.२.०५)

सूर्य_नमस्कार, सन्ध्यावन्दन | व्रते, मन्त्र_जप, याग, यज्ञ | लक्ष ब्राह्मण भोजन संतर्पण | नानाविधा उपासना करिती दोघेही (२.२.०६)

सूर्य नारायणे सुप्रसन्न होउनी | स्वप्नात उग्रेला दिधली रती | पुत्र जन्मला अति तेजस्वी | त्रिनेत्रधारी रक्तवर्ण (२.२.०७)

ज्योतिष शास्त्रान्वये जन्म वेळ नक्षत्र | पाहुनिया 'सिन्धु’ नाम सुचविती विप्र | उग्रेचा पुत्र म्हणुन नाम 'उग्रेक्षण’ | ‘विप्र_प्रसादन’ म्हणति नगरवासी (२.२.०८)

'सिन्धु’ने बालपणिच गुरुपदेश घेउनी | सुर्योपासना उग्र सुरु केली | स्वपुत्र मोहे सहस्रांशुही | सुप्रसन्न जाहला लवकरच त्याला (२.२.०९)

‘त्रैलोक्य_विजय' वरदानात देउनी | अमृत_कुम्भ ठेविला कंठात लपवुनी | अमरत्वा समान दीर्घायुष्य देउनी | अन्तर्धान पावला सूर्यदेव (२.२.१०)

आधीच धष्ट_पुष्ट शूर वीराग्रणी | सूर्य वरदाने निष्चिन्त होउनी | थोर चतुरंग सेना उभारुनी | 'सिन्धु’ त्रैलोक्याचा अधिपती जाहला (२.२.११)

वैकुंठ, कैलास सोडोनि हरि, हर | इन्द्र, चन्द्र, वरुण, वायु, कुबेर | गिरिकन्दरी लपुनी आराधिती गणेश | 'सिन्धु’ रूपी संकट निवारण्यासाठी (२.२.१२)

त्रिदेव, त्रिदेवी सहित सुरगणांच्या | सप्तर्षी, दिक्पालक, गंधर्वादिकान्च्या | आराधना सहित आर्त हाका | ऐकोनि प्रगटला विनायक (२.२.१३)

सिंहारूढ दशभुज गजमुख आकृती | रक्तवर्ण आकर्षक देखणी मुर्ती | आश्वासिती जाहली "लौकरच अगदी | अवतार मम 'मयूरेश’ प्रगट होईल" (२.२.१४)

कैलास सोडुनी 'त्रिसन्ध्या’ क्षेत्री | निवसत होती शंकर_पार्वती | एकाक्षरी गणेश_मन्त्र जप करिती | संकष्टहर_चतुर्थी व्रतोपवासादिकऽ (२.२.१५)

जेथे गणेशाने दिधले 'दर्शन’ | तेथे गिरिजेने बांधिले मन्दिर | मुर्ती प्रस्थापिली 'गिरिजात्मज’ नामक | ‘सिद्धि_क्षेत्र’ नामही त्याच क्षेत्राला (२.२.१६)

भाद्रपद शुक्ल चतुर्थीच्या दिनी | सोमवारी, स्वाती नक्षत्री | सिंह लग्नी षोडशोपचारी | पूजा विधी संपविली पार्वतीने (२.२.१७)

मिटल्या नेत्री सांगतेचा | नमस्कार करुनी उघडिता नेत्रा | पुढे देखिले विराट स्वरूपा | विश्व_व्यापक श्रीगणेशाचे (२.२.१८)

म्हणे "हे माते मम वरदानानुसार | तव पुत्र रूपे मी धरला अवतार" | माता म्हणे "व्हावे तु छोटा सुकुमार | बाल_लीला मज तुझ्या बघु दे" (२.२.१९)

मग गणेशे षड्भुज त्रिनयन शिशूचे | रूप धरुनी क्रीडा करितसे | ऋषि_मुनि गणांनी पाहुनी जातके | नाम बाळाचे ठेविले 'गुणेश’ (२.२.२०)

हिमनगाने येउनी पाहिले नातवाला | भेट_वस्तु नाना अर्पुनी बालका | नाम 'हेरम्ब’ हे ठेविले त्याला | नातू बहु लाडका 'उमापुत्र' (२.२.२१)

एकदा हेरम्ब अंगणी खेळताना | गृध्ररूपी दैत्याने उचलला त्याला | मुष्टि_प्रहारे त्या दैत्याचा | संहार केला गुणेशाने (२.२.२२)

पुढे 'व्योमासुर’ व त्याची भगिनी | ‘शतमाहिषा’ नाम दुष्ट राक्षसी | अन्यही दैत्यगण दुंदुभी आदिकांनी | हेरम्ब वधाचा प्रयत्न केला (२.२.२३)

कूट, मत्स्य, शैल, खड्ग | शलभ, अजगर, शैल, चंचल | ऐसे नाना राक्षस भयानक | लीलया हेरम्बे वधिले बाल्यी (२.२.२४)

एकदा 'विश्वकर्मा’ आला भेटावया | अङ्कुश, परशू, पाश, पद्म या | भेट_वस्तू अर्पिल्या बालका | स्वीकारुनी धारण करी प्रीतीने (२.२.२५)

सातव्या वर्षी गुणेशाचा | ‘उपनयन’ संस्कार शिवाने केला | वेदाध्ययनास मग प्रारम्भ केला | अति आदराने हेरम्बाने (२.२.२६)

एकदा पक्ष्यान्ची माता 'विनता’ | अंडे सांभाळुनी उबवीत असता | गुणेशाने ते फोडुनी त्यातल्या | ‘मयूरावर’ लीलया झाला स्वार (२.२.२७)

विनतेने ओळखुनी गणेश_स्वरूप | केली स्तुती त्याची गाउनी स्तोत्र | प्रार्थनाही करी "सोडवी लौकर | मम सुतांना नाग_पाशांमधूनी" (२.२.२८)

नागराज वासुकीच्या कन्यांनी | मयूरेश नेला पाताळी प्रेमानी | गुणेशाने तेथे वासुकीस उचलुनी | ‘यज्ञोपवीत’ त्याचे धारण केले (२.२.२९)

शेषाचे मौञ्जी_बंधन कटीला | संपाती, जटायू, आदि वैनतेया | मुक्त केले सोडुनी पाशा | विनता खुशीने करी नमन (२.२.३०)

सिन्धुचा एक प्रमुख सरदार | नाम त्याचे होते 'कमलासुर’ | धावून आला तो गुणेशावर | सवे दैत्य सैन्य घेउनी मोठ्ठे (२.२.३१)

मयूरेशे अनंत रूपे धरोनी | वेढले त्यालाच चहूबाजुंनी | सर्व कडे मयूरेशच मयूरेश पाहुनी | दिग्भ्रांत झाला कमलासुरऽ (२.२.३२)

मयूरेशाने त्रिशूलाने | कमलासुराचे मस्तक उडविले | भीमेच्या दक्षिण तटावर ते पडले | विश्वकर्म्याने बांधले मंदिर तेथे (२.२.३३)

ब्रह्मदेवाने सिद्धि, बुद्धि नामक | दोन कन्या केल्या गुणेशास अर्पित | वरात निघाली वाजत गाजत | गंडकी नगराच्या समीप क्षेत्रातुनी (२.२.३४)

गंडकी राजधानी सिन्धूची | तेथुनी निघाली फ़ौज दैत्यान्ची | नंदी, षडानन, वीरभद्रादिकी | शिवगणांनी पराभूत केले त्यांना (२.२.३५)

मग सिन्धू स्वत:च लढण्यास आला | सवे घेउनी मोठ्ठ्या सैन्याला | धर्म व अधर्म नाम सिन्धु पुत्रांना | षडाननाने ठार केले (२.२.३६)

शोके उद्विग्न, क्रोधे संतप्त | सिन्धु करी नाना अस्त्र शस्त्राघात | मयूरेशे देउनी उत्तरे समर्पक | सिन्धुला केले भ्रमित दिग्भ्रान्त (२.२.३७)

मयूरेशे मग चालवुनी परशू | अमृत_कुम्भ फोडिला अन् मारिला सिन्धू | दैत्य सैन्यात माजला आकांतु | सैरा वैरा पळती दैत्य (२.२.३८)

देव सैन्य गर्जे "जय जय मयुरेशा” | “जय जय शिव, षडानन, "जय जय मयुरेशा”| पुष्पे वर्षती गंधर्व अप्सरा | विजयोत्सव सोहळा त्रैलोक्यात गाजे (२.२.३९)

अवतरण 'उद्देश’ जाहला पुरता | म्हणुनि षडाननाला देउनी मयूरा | गुणेश आपुल्या स्वधामास परतला | गणेश लोकी, स्वानन्द क्षेत्री (२.२.४०)

|| इति भावार्थानुवादित (अति संक्षिप्त) श्रीगणेश_पुराणे, द्वितीय क्रीडा खण्डे, सोमकांत भृगु संवादे पार्वति नंदन मयुरेश गुणेश अवतार चरित्रं नाम द्वितीयोध्याय: ||

----------------------- =============== ------------------------

अध्याय ३

|| ॐ अथ भावार्थानुवादित (अति संक्षिप्त) श्रीगणेश_पुराणे, द्वितीय क्रीडा खण्डे, सोमकांत भृगु संवादे पार्वति_पुत्र, वरेण्य_निधान, वत्सला_नंदन गजानन अवतार चरित्रं नाम तृतीयोध्याय: ||

ॐ श्री गणेशाय नम: |

ब्रह्मदेवे जे कथिले व्यासासी | भृगू ऋषी तेच सांगती सोमकान्तासी | ऐशी कथेतिल कथेतिल कथान्ची गुंफणी | उलगडुनि संक्षिप्तार्थ समजुनी घेऊ (२.३.०१)

'कृत’ युगी 'महोत्कट' अवतार जाहला | 'त्रेता' युगी गुणेश्_मयूरेश जाहला | द्वापरी तो ‘गजानन’ रूपे प्रगटला | गणेश, गणपति वा ब्रह्मणस्पती (२.३.०२)

एकदा ब्रह्मदेव निद्रिस्त असता | सदाशिव अचानक आले सत्यलोका | गडबडित झोपेतुन उठता उठता | जांभई आली ब्रह्मदेवाला (२.३.०३)

त्या जाम्भईतुनी एक आकृती | प्रगटुनी गर्जना करू लागली | “द्यावे मज नाम काम शीघ्र काहीतरी | हे मम पितया ब्रह्मदेवा !” (२.३.०४)

ऐकुनी त्याच्या आर्त दीर्घ हाका | ब्रह्मदेव ह्मणे "हे मम सुपुत्रा | तुझ्या या सुन्दर रक्त_कांतीला | ‘सिन्दूर’ हे नाम मी देतो आता (२.३.०५)

तुझे अति देखणे मोहक स्वरूप | शरीर सौष्ठव, धैर्य, उत्साह | शौर्य, साहस, शक्ती, मति, धाडस | पाहुनी संतोष जाहला मजसी (२.३.०६)

ज्याला ज्याला तु देशील आलिन्गन | त्यांच्या देहांचे होईल रे चूर्ण | त्रैलोक्य हे तवाधीन होइल संपूर्ण | जा शीघ्र कार्यरत होई तु बाळा" (२.३.०७)

अति पुत्र_मोहे गाफिलपणाने | ब्रह्मदेवे देऊन टाकिली 'वरदाने' | ऐकोनिया 'सिन्दूर' माथा डोलवे | म्हणे यान्ची प्रचीती पहावीच आता (२.३.०८)

लगेचच भुजा दोनही पसरुनी | वरदात्यासच पहावे नीट आलिन्गुनी | ऐशिया आसुरी विचारे झपाटुनी | सिन्दूर चालला ब्रह्मदेवाकडॆ (२.३.०९)

पुत्राचा 'दुरुद्देश' लक्षात येता | ठणकला ब्रह्मदेवाचा माथा | बैल गेल्यावरी केला झोपा | म्हणुनि शाप वदला ब्रह्मदेव (२.३.१०)

“ 'सिन्दूर' नव्हेस तु अससी 'सिन्दुरासुर’ | लौकरच उमेचा पुत्र 'गजानन’ | करील रे तुझा नाश संपूर्ण | मुर्खा घातकी पातकी जीवा" | (२.३.११)

'शाप' हा देउनी सिन्दुरासुराला | ब्रह्मदेव वैकुण्ठाकडे धाविन्नला | सिन्दूर हरिलाही मिठी मारायला | येताच हरि करी 'स्तुती’ त्याची (२.३.१२)

“सिन्दूरा, तुझे शौर्य आहे अफाट | शक्तीत तर तू फारच बलिष्ठ | आम्ही दोघेही फारच 'दुर्बल’ | अशक्तासी युद्ध करुनि फायदा नाही (२.३.१३)

कैलासी राहतॊ शिव ‘महाबळेश्वर’ | तुझ्या सामर्थ्याच्या तोलाचा वीर | त्यांना त्वा जिन्किता सर्व सुर गन्धर्व | शरण येतील रे तुज क्षणार्धी (२.३.१४)

ऐकोनिया हरिच्या स्तुतीच्या बोला | सिन्दूर म्हणे "वाहवा, धन्य तुझा सल्ला" | असुर तो कैलासाकडे धाविन्नला | हरि, ब्रह्मदेवास दुर्लक्षोनी (२.३.१५)

जेथे न चले 'शक्ती’, नियोजावी 'युक्ती’ | अदृश्य गणेशाच्या प्रेरणेची नांदी | ‘युक्तिवाद’ परशू आडवा घालोनी | गणेशानेच रक्षिले ब्रह्मा, चक्रपाणिना (२.३.१६)

सिन्दूर कैलासावरी पातता | देखिला 'शंकर' तर ध्यानस्थ बैसला | जवळच पाहुनी सुन्दर उमेला | म्हणे ही मम भार्या व्हायला योग्य (२.३.१७)

शिवेने करिता आरडा ओरडा | ध्यान तुटुनि सदाशिव उभा राहिला | सिन्दूरास विचारी "तू कोण कोठला ? | सोड मम भार्येला ” मुकाट्याने (२.३.१८)

सिन्दूर उत्तरे "हे गोसावड्या | तुजला नाक धरुनि स्वस्थ बैसावया | हवीच कशाला ही सुन्दरान्गा ?” | तोच गुणेश प्रगटे ब्राह्मण वेषाने (२.३.१९)

गुणेश ह्मणे "तुम्ही दोघाही वीरांनी | करावे द्वन्द्व_युद्ध, जिन्केल जो कोणी रणी | त्यास मी समर्पिन ही त्रिभुवन_सुन्दरी | गौरी, उमा, पार्वती, गिरिजा, शिवेला (२.३.२०)

मानूनिया हा ब्राह्मणाचा सल्ला | अमोरा समोरच उभे राहूनिया | सिद्ध झाले वीर युद्ध खेळावया | सिन्दूरे पसरिल्या भुजा त्याच्या दोऩही (२.३.२१)

शिवाने तत्क्षणी मारला त्रिशूळ | गुणेशानेही केला गुप्त परशु प्रहार | घायाल होउनी विव्हळे सिन्दूर | गुणेशे अर्पिली शिवाला शिवेला (२.३.२२)

कैलासाहुनी परत येउनी | सिन्दूरे सेना चतुरन्गी बनवुनी | योग्य सेनानीन्ना अधिपती स्थापुनी | त्रैलोक्य विजयाचा पाया घातला | (२.३.२३)

भू, स्वर्ग, पाताल, सत्य, वैकुण्ठ | जिन्कुनी स्थापिले सिन्दूर साम्राज्य | देव, यक्ष, गंधर्व, नाग, सिद्ध, चारण | निर्वासित जाहले हरि, ब्रह्माहि (२.३.२४)

सर्वान्ना बृहस्पतीने दिला एक सल्ला | संकट विघ्न विनाशक गणेशास आळवा | व्रते, जप, तपाचरण, स्तोत्र गायन करा | उमापुत्र 'गजानन’ अवतार शीघ्र घडवा (२.३.२५)

सर्व देवी, देवता ऋषी मुनि जनान्ची | ऐकुनी प्रार्थना संकट मोचनाची | गणेशाने दर्शन देउनी तयासी | आश्वासन दिधले संकट मोचनाचे (२.३.२६)

माहिष्मतीच्या राजा वरेण्ये | राणी पुष्पिका सहित तप केले | वरदान मिळविले की गणेशे स्वये | पुत्र रूपे त्यान्च्या प्रगट व्हावे (२.३.२७)

पुष्पिका राणी गरोदर राहिली | प्रसूतिच्या वेदनांनी शुद्ध हरपली | जन्मल्या बाळाला पळवि एक राक्षसी | यशोदेसमच स्थिती होती तियेची (२.३.२८)

कैलासी गिरिजेला पुत्र जन्मला | चतुर्बाहु, गज_आनन पाहुनी तयाला | शिवाने ओळखुनी नमस्कार केला | पार्वतीस नावडले रूप ते त्याचे (२.३.२९)

बाल गणेशाने विनविले शिवाला | "शीघ्र मज नन्दीद्वारे माहिष्मतिस पोचवा" | नंदीने तात्काल मुखी त्यास धरला | ठेविला पुष्पिकेच्या कुशीमध्ये (२.३.३०)

पुष्पिकेला शुद्ध आल्यावरती | कुशीतल्या बाळाला पाहुनी घाबरली | वरेण्याने जमविले वैद्य, ज्योतिर्विदासी | नाकळे हे अनाकलनीय जाहले काय ! (२.३.३१)

सर्वान्चा राजाला एकच मूर्ख सल्ला | टाकूनि द्या, दूर या, "अशुभ" अर्भकाला | मन्त्री गणांचाही घेउनी सल्ला | वरेण्ये पुत्राला ठेवविले अरण्यी (२.३.३२)

जवळच होता पराशर आश्रम | अर्भक रुदन ऐकुनी पातले पराशर | अंतर्ज्ञानाने सर्वही जाणुनी 'अविचार’ | म्हणती भाग्य माझे फळा आले (२.३.३३)

नेउनिया आश्रमी देती वत्सलेला | गजानन चतुर्भुज हा साक्षात् परमात्मा | दैव योगे याच्या संवर्धनाला | याने सुवर्णसंधी आम्हासि दिधली (२.३.३४)

तिकडे सिन्दूर पुन: पोचला कैलासा | उमेच्या कुशित एक बालक बघितला | पळवुनी त्याला आणता आणता | भार त्याचा त्याला जाहला असह्य (२.३.३५)

वाटेतच नर्मदेत पटकता बालक | उडोनिया गेला तो आकाशात उन्च | म्हणे "मूर्खा तुझा मृत्यू जो 'गजानन' | वाढतोय अन्यत्र सुखे वेगे" (२.३.३६)

एकदा इन्द्रसभेत होता समारम्भ | हळुच त्यातुनी पळे 'क्रौञ्च’ नाम गंधर्व | गडबडित वामदेवा झाला पद_स्पर्श | भडकुनी वामदेवे 'शाप’ दिधला त्याला (२.३.३७)

“भरल्या सभेतून चोरा सारिखा | बेसावध पळतोस उंदरा सारिखा | मूषक योनीतच तु घे जन्म भूतला” | तो मूषक पातला पराशर आश्रमी (२.३.३८)

त्या मूषकाने करिता बहु गडबड | गजानने टाकुनी पाश त्याच्यावर | बान्धुनी ओढिता होइ शरणागत | गजानन मग स्वार जाहला त्यावरती (२.३.३९)

पराशर्_वत्सला नंदन गजानने | पाश, अंकुश, पद्म, परशू करि धरिले | मूषक वाहनावरी आरूढ जाहले | मग दिले आव्हान सिन्दुरास द्वन्द्वाचे (२.३.४०)

सिन्दुरासुर स्वत: रणांगणी येता | गजानने धरिले "विश्वरुप” स्वरूपा | आलिन्गन त्या रुपास सिन्दुर देणार कसा ? | गजाननेच कंठास आवळली मूठ (२.३.४१)

कोण्डुनी श्वास रक्त ओकीत | सिन्दूर जाहला गतप्राण मृत | सर्वान्गी रक्त ते फासुनिया घेत | सिन्दूर वदन जेता गजानन शोभला (२.३.४२)

सर्व सुर, मुनि, ऋषि गण करीती प्रशंसा | त्यांत वरेण्य राजाही सामील जाहला | ओळखुनी पुत्राला मागितली क्षमा | म्हणे हे पुरुषोत्तमा 'ज्ञान' दे मजसी (२.३.४३)

गजाननाने वरेण्यास सांगितली 'गीता’ | गणेश_गीतेत या अध्याय अकरा | सांख्य, बुद्धि, भक्ति, कर्म, राज योग युक्ता | विश्वरूप, उपासना उपदेश सारांशा (२.३.४४)

धन, दारा, पुत्र, कीर्ती गृहादिक | ज्या ज्या योगाने ही लभ्य होतात | वा शिव, विष्णु, शक्ति, लोक प्राप्त होत | ते योग सारे दुय्यम दर्जाचे (२.३.४५)

पंच दैवते वा पंच महाभूते | या सर्व व्यक्तातुन अव्यक्त जे वसते | ते व्यक्त_अव्यक्त ज्ञात ज्यात होते | तो सांख्य_ज्ञान_योग सर्वोत्तम जाणावा (२.३.४६)

त्यागुनी अहंता, ईर्षा, ममत्वा | काम, क्रोध, मद, मत्सर, मोह, लोभ, दम्भा | योग्य कर्म करणे, योग्यशा समयाला | 'नैपुण्य' पणाला लावुनीया (२.३.४७)

कर्म, अकर्म, कुकर्म, विकर्म | इत्यादिकान्चे जाणुनिया मर्म | वैश्विक ब्रह्म_यज्ञात माझे हे अनुदान | या ब्रह्मार्पण भावे करावी कर्मे (२.३.४८)

अन्यास न दुखविताच, स्वत:स सुखवी | अथवा स्वत:सह अन्यासही सुखवी | जागतिक सुख, शान्ती, प्रगती वाढवी | ऐशा पुण्य_कर्मात रमवावे चित्त (२.३.४९)

यम, नियम, आसन, प्राणायाम क्रिया | प्रत्याहार, धारणा, ध्यान साधोनिया | समाधिस्थ स्थितित जे रमती पूर्णतया | ते राजयोगी कर्म_संन्यस्त (२.३.५०)

फलाशा, शत्रुत्व, वा अभिलाषा धरोनी | ज्वरादिके संत्रस्त असता शरीरी | त्यागावी कर्मे ती, सदोषसी ऐशी | न_कळताच घडता हळहळ नसावी (२.३.५१)

अव्यक्तातुनीच व्यक्त जन्मते | पुन: कधी अव्यक्ती विलीनही होते | या विश्व उत्पत्ती, स्थिति, लय विलयाचे | सद्बुद्धिने जाणुनी घ्यावे वर्म, मर्म (२.३.५२)

बुद्धीस आकलन ज्यास होत नाही | त्यांनी करावी किमान सत्श्रद्धया भक्ती | जे काही दैवत 'प्रिय’ वाटे त्याची | आराधना करावी, गावी स्तुति_स्तोत्रे (२.३.५३)

पूजा, अर्चना, व्रतोपवास करावे | तीर्थाटने, यात्रा, दिण्ड्यात रमावे | सत्संग, भजने, कीर्तनी रंगावे | अनन्य शरणागति योग_योगे (२.३.५४)

जे जे ज्ञात होते ज्ञानेन्द्रिय मार्गे | दिसते भासते जरी निरनिराळे | तरी ते सर्वही एकाच दिव्य_शक्तिचे | तत्क्षणिक वास्तव्य तसतसे आहे (२.३.५७)

ज्याला मुळिच नाही आदि, मध्य, अंत | सदैवच वसते ते वास्तव्य अविरत | त्यालाच गणेश, गुणेश आदि नामे स्मरत | काल घालवावा स्वानन्दी सुखाने (२.३.५८)

सात्विक, राजसिक. तामसिक प्रवृत्ती | ओळखोनि त्यान्चे निरोधन करोनि | सात्विक संवर्धुनी, तामसिक घटवुनी | सद्बुद्धि_योग हा सतत आचरावा (२.३.५९)

कायिक, वाचिक, मानसिक तपाचरणे | सर्वही करणे सात्विक वृत्ति नीतिने | सत्पात्री दान_धर्म, अतिथि सत्पूजणे | युक्ताचार, युक्ताहार, संयुक्तिक योग हा (२.३.६०)

स्वधर्म, स्वभाव, वय, आरोग्य_स्थिती | आजार, उपचार सल्ला जो वैद्यकी | सांभाळुनि हे सर्व, पावित्र्य सुसंगती | आचरण शारीरिक, मानसि भक्ती_रती (२.३.६१)

गणेश_गीतेतील ज्ञानाचा भावार्थ | अति_संक्षिप्तसा वर्णियेला येथ | गणेश_तत्वाशी घालणे सांगड | गणेश_योग 'सालोक्यता' तीच जाणावी (२.३.६२)

जळी, स्थळी, काष्ठी, पाषाणी | सजीवी, निर्जीवी, व्यक्ती, अव्यक्ती | अणू रेणूतुनी, अंडी, पिण्डी, ब्रह्माण्डी | जे जे घडे ते सर्व नियमानुसार (२.३.६३)

या सर्व नियमान्चा प्राकृतिक जाणता | नियमानुसारच गणन गणितांचा कर्ता | ज्ञात्या, करवित्या अस्तित्वाला | गणेश वा गणपति हे नामाभिधान (२.३.६४)

वेदोपनिषदिक वाङ्मय कर्त्यान्नी | नामाभिधाने ही जी जी दिधली | शब्दार्थ, व्याकरण त्यांचे समजुनी | घेतल्यासच समजेल ही तात्विक चर्चा (२.३.६५)

या चर्चा वा वाद_विवादा | रुक्ष, किचकट, अवघड, अरुचिकरा | स्मृति_सुलभ, रुचकर, आकर्षक बनविण्या | सांकेतिक कथानके रचली कवीन्नी (२.३.६६)

व्यास, वाल्मिकी हे त्यांत प्रमुख | जैमिनी, वैशंपायन वगैरे शिष्य | वाङ्मयी यज्ञ_याग रूपी सत्कार्य | करिते जाहले जन कल्याणासाठी (२.३.६७)

त्यांचे उपलब्ध ग्रंथ वाचण्यासाठी | ज्या भाविकांना सवड पुरेशी नाही | त्यांना संक्षिप्तात सुलभ भाषेतली | कृती ही सहाय्यक बनू दे देवा (२.३.६८)

ऐशी प्रार्थना गणेशाचे चरणी | करुनिया थांबवितो माझी ही लेखणी | गणेशेच प्रेरुनी माझी कुडी बुद्धी | कार्य हे संपन्न केले आज || (२.३.६९)

शालिवाहन शके एकोणिसशे त्रेचाळिसी | 'प्लव' नाम संवत्सरी | भाद्रपद शुक्ल चतुर्थी दिनी | गणेश कृपेने कार्यसिद्धि झाली ||  (२.३.७०)

|| इति भावार्थानुवादित (अति संक्षिप्त) श्रीगणेश_पुराणे, द्वितीय क्रीडा खण्डे, सोमकांत भृगु संवादे पार्वति_पुत्र, वरेण्य_निधान, वत्सला_नंदन गजानन अवतार चरित्रं नाम तृतीयोध्याय: ||

----------------------- =============== ------------------------