ध्वज आणि त्यांचे बदलते स्वरूप

स्व.मादाम कामा यांनी शंभर वर्षांपूर्वी जर्मनीमधील स्टूटगार्ट येथे भरलेल्या सातव्या आंतरराष्ट्रीय समाजवादी संमेलनात भारतातर्फे भाग घेऊन भारताचा म्हणून एक झेंडा त्या संमेलनात फडकवला. सामान्यपणे हा भारताचा पहिला ध्वज मानला जातो. या घटनेला मागच्या वर्षी शंभर वर्षे पूर्ण झाली याप्रीत्यर्थ भारतात अनेक ठिकाणी कार्यक्रमांचे आयोजन करण्यात आले होते. एका राष्ट्रभक्त संघटनेने त्या दिवशी भारतातील निरनिराळ्या किल्यांवर मादाम कामा यांचा ध्वज फडकावून त्याला वंदना दिली होती. या विषयावर संवाद या लोकप्रिय मालिकेत एका मुलाखतीचे प्रक्षेपण करण्यात आले होते. त्या प्रक्षेपणात जो ध्वज दाखवला गेला होता तो माझ्या संग्रहामधील चित्रापेक्षा वेगळा होता. गूगल आणि याहूच्या शोधयंत्रावर पाहू जाता त्यात दोन्ही प्रकारची चित्रे सापडली. याहून अधिक संशोधन करणे मला शक्य नसल्याने मी त्यामागील सत्य शोधण्याचा मार्ग सोडून दिला होता.
जुनी कागदपत्रे पाहता पाहता मला २००१ साली लिहिलेला एक लेख सापडला. ध्वज या विषयाचे अभ्यासक, तज्ञ आणि छंद म्हणूनहा विषय जोपासणारे श्री.सदानंद बांदेकर यांनी सांगितलेल्या माहितीच्या आधारे श्री.प्रमोद सावंत यांनी हा लेख लिहिला होता. लेखामध्ये दिलेल्या सविस्तर वर्णनावरून मला तो विश्वसनीय वाटतो. या लेखात छत्तीस ध्वजांची चित्रे दिली असून त्यातला प्रत्येक ध्वज कोणी ना कोणी कधी ना कधी वापरला असल्याची माहिती दिली आहे. याखेरीज भारताला स्वातंत्र्य मिळाले तेंव्हा साडेपाचशेहून अधिक संस्थाने शिल्लक होती. त्या प्रत्येकाचा आपापला झेंडा होता. त्यापूर्वी किती तरी राज्ये ब्रिटीशांनी खालसा केली असतील. इतिहासकालात किती राज्ये स्थापन झाली आणि लयाला गेली याचा तर हिशेबच नाही. अगदी रामायण महाभारताच्या काळापासून ध्वजाची परंपरा चालत आलेली आहेच. यातील कोणत्याही ध्वजाचा या छत्तीसात समावेश नाही.
स्वातंत्र्यापूर्वीच्या त्या काळात ब्रिटीश राज्यकर्ते तर युनियन जॅकलाच सलाम ठोकत होते आणि सर्व भारतीयांनी तेच करावे अशी त्यांची अपेक्षा व आज्ञा होती. त्यामुळे भारताचा वेगळा अधिकृत राष्ट्रध्वज कोण ठरवणार? देशभक्तांच्या मनात राष्ट्रभावनेला सर्वाधिक महत्व होते. अमक्या वा तमक्या रंगाला किंवा चित्राला तेवढे महत्व देण्याची गरज नव्हती. आपला असा एक वेगळा ध्वज फडकावून त्याला वंदन करणे ही राष्ट्रभक्तीची खूण होती. लेखात दिलेल्या चित्रांमधील क्रमांक १३ पासून २३ पर्यंतच्या चित्रांमध्ये दाखवलेल्या ध्वजांबरोबर मादाम कामा यांचा प्रत्यक्ष वा अप्रत्यक्ष संबंध आलेला होता असे या लेखावरून दिसते. यात दोन्ही प्रकारची रंगसंगती दिसते. तसेच कोठे कमळे तर कोठे सूर्य, चंद्र व तारे दिसतात. ही सगळीच राष्ट्रीय प्रतीके आहेत.

वरील चित्रामधील ध्वज खालीलप्रमाणे आहेत.
१) आपला राष्ट्रध्वज
२) जम्मू काश्मीरचा ध्वज
३) क्रॉस ऑफ सेंट जॉर्ज (१६००)
४) रॉयल बॅनर ऑफ इंग्लंड (१४०५-१६०६)
५) पहिला युनियन जॅक (१६०६-१६१२)
६) ब्रिटीश ईस्ट इंडियाचा झेंडा(१६१२-१८५८)
७) स्पेशल कॉमनवेल्थ फ्लॅग (१६४९-१६६०)
८) दुसरा युनियन जॅक (१६५८-१८०१)
९) तिसरा युनियन जॅक (१८०१-१९४७)
१०) बारीसालचा ध्वज (१९०६)
११) सिस्टर निवेदिता ध्वज (१९०६)
१२) सिस्टर निवेदिता व त्यांच्या विद्यार्थ्यांचा ध्वज
१३) स्वदेशी ध्वज
१४) कलकत्ता ध्वज (१९०६)
१५) हेमचंद्र दास कानुनगो नमूना ध्वज
१६) मॅडम कामा ध्वज (१८-८-१९०७)
१७) मॅडम कामा ध्वज (२१-८-१९०७)
१८) मॅडम कामा ध्वज (२३-८-१९०७)
१९) वीर सावरकर- मॅडम कामा ध्वज (१९०७)
२०) मॅडम कामा ध्वज (१९०८)
२१) गदर पार्टी ध्वज(१९०८)
२२) गुरू गोविंदसिंग जयंती मंडळ ध्वज
२३) मॅडम कामा ध्वज (१९०९)
२४) कोमागाता मारू ध्वज (१९१४)
२५) बर्लिन कमिटी (१९१५)
२६) होमरूल ध्वज (१९१६)
२७) होमरूल ध्वज-२ (१९१६)
२८) ध्वज चर्चा (१९१७)
२९) एस.एस.गलीया यांचा ध्वज (१९२०)
३०) पिंगळे केंकय्या यांचा ध्वज (१९२१)
३१) महात्मा गांधी यांचा ध्वज (१९२१)
३२) फ्लॅग कमीटीचा ध्वज (१९३१)
३३) टाइम्स वृत्तपत्रसमूहाचा ध्वज (१९३१)
३४) भारतीय राष्ट्रीय कॉंग्रेसचा ध्वज (१९३१)
३५) इंडियन लिजन ध्वज (१९४१)
३६) ब्रिटिश इंडिया ध्वज (१९४५)
श्री.प्रमोद सावंत यांच्या लेखावरून