प्रवासातील गंमती
पॅरिसमधील रंगीन लिडो शो ने आमच्यापुरती ग्रँड युरोप टूरची सांगता झाली. आमच्या ग्रुपमधील बाकीचे सर्व सहप्रवासी दुसरे दिवशी लंडनला जाणार होते, पण सहल ठरवतांनाच आम्ही इंग्लंडचा प्रवास त्यातून वगळला होता. त्यासाठी कांही तशीच सबळ कारणे होती. आम्ही उभयतांनी लंडनची वारी पूर्वीच केलेली होती, त्यामुळे तीच जागा पुन्हा पाहण्याचे एवढे आकर्षण नव्हते ही पहिली गोष्ट होती. यापूर्वी आयुष्यात कधीही इतके दिवस सलग प्रवास केलेला नसल्यामुळे तितके दिवस आपल्या मनातला उत्साह टिकून राहील की नाही आणि इतक्या भटकंतीमध्ये आपले शरीर कुरकुर न करता साथ देईल की नाही अशी प्रश्नचिन्हे डोळ्यासमोर होती. त्यामुळे शक्य झाल्यास त्यातील तीन दिवस कमी करणे जरासे शहाणपणाचे वाटले. इंग्लंडच्या व्हिसासाठी वेगळे फोटो, वेगळे फॉर्म भरणे, कदाचित इंटरव्ह्यूची गरज वगैरे टळले असते. ही सगळी नकारात्मक कारणे झाली. सहसा मी आपले निर्णय अशा कारणांमुळे घेत नाही. पण खर्चात चांगली घसघशीत बचत होईल हे सकारात्मक कारण यांच्या जोडीला आले आणि इंग्लंडला न जाण्याचा कौल मनाने दिला. या गोष्टी एकदा ठरवल्यानंतर आपल्याला पाहिजे तेंव्हा आयत्या वेळी बदलता येत नाहीत. त्यामुळे "आपण या ग्रुपबरोबर लंडनलासुद्धा जायला हवे होते." असा विचार पॅरिस पाहून झाल्यानंतर करण्यात कांही अर्थ नव्हता. लिडो शो पाहून परत येतांना बसमधून अखेरचे उतरल्यावर सर्वांचा प्रेमळ निरोप घेतला आणि खोलीवर जाऊन परतीच्या प्रवासाची तयारी केली. पण त्याची हकीकत सांगण्याआधी आतापर्यंत केलेल्या यात्रेमधील लक्षात राहिलेल्या कांही विशेष बाबी सांगायला हव्यात.
युरोपमधील आमचा सारा प्रवास एकाच आरामबसने झाला हे यापूर्वी आले आहेच. ही खरोखरच आरामशीर बसगाडी होती. बसमध्ये प्रशस्त मऊ सीट्स व एअरकुशनचे शॉक एब्सॉर्बर्स होते, तसेच सारे रस्ते सपाट असल्याने पूर्ण प्रवासात शरीराला एकसुद्धा धक्का बसला नाही. युरोपच्या थंड हवेत बस वातानुकूलित असण्याची काय गरज आहे असे आधी वाटले होते. पण तिकडच्या वाहनांना उघडझाप करणा-या खिडक्या नसतातच, सगळ्या खिडक्यांना मोठमोठ्या कांचा लावलेल्या असतात. श्वास घेण्यासाठी शुद्ध हवेचा पुरवठा एअरकंडीशनिंगच्या यंत्रामधूनच केला जातो. वातावरणातील थंडपणामुळे कॉंप्रेसरवर कमी ताण पडत असेल आणि इंधनाची बचत होत असेल एवढेच. पण गाडीचे इंजिन सुरू करून ए.सी.सुरू केला नाही तर तोपर्यंत आंत गुदमरायला होते. त्यामुळे ते असणे आवश्यक असते.
गाडी आणि तिचा चालक या दोघांनाही युरोपभर फिरण्याचा परवाना होता. त्यांची तपासणी करण्यासाठी वाटेत कोठेही थांबावे लागले नाही. आपल्याकडे एका राज्यातून दुस-या राज्यात प्रवेश करतांना 'बॉर्डर फॉर्मॅलिटीज' पूर्ण करण्यासाठी बरेच वेळा थांबावे लागते. तिथे एका देशातून दुस-या देशात जातांना सीमेवर फक्त एक फलक आणि दोन बाजूला दोन देशांचे झेंडे दिसतात. चालत्या गाडीतून ते पहात पहात पुढे जात होतो. सर्वांसाठी सामायिक शेंघेन व्हिसा असल्याने प्रवाशांचीही तपासणी करायची गरज नसते. फक्त एकाच वेळा, ऑस्ट्रियामधून लीस्टनटीनमध्ये जातांना आमचे पासपोर्ट मागितले, कारण तो देश युरोपीय संघात सामील झालेला नाही. पण स्विट्झरलंडचा व्हिसा तेथे चालतो. तेंव्हा सुद्धा आम्हा सगळ्यांचे पासपोर्ट गोळा करून एकत्र पाहून परत केले. बसमध्ये प्रत्यक्ष कोण कोण बसले आहेत हे पहायला कोणी आंत आले नाही. त्यानंतर पुन्हा कोठेसुद्धा पासपोर्ट दाखवावा लागला नाही. "मात्र तो अत्यंत महत्वाचा आहे आणि सतत सोबत बाळगणे आवश्यक आहे. चुकूनसुद्धा इकडे तिकडे ठेवू नका, हॉटेलमध्ये किंवा बसमध्ये तर नाहीच नाही." वगैरे उपदेशाची रेकॉर्ड रोज सकाळ संध्याकाळी ऐकवली जात होती. यापूर्वीच्या सहलींमध्ये या दोन्ही ठिकाणावरून तसेच खिशातून तो चोरीला गेल्याच्या घटना घडून गेल्या असल्यामुळे सकाळी बसमध्ये चढतांना आणि रात्री परत आल्यावर उतरतांना त्याची आठवण करून दिली जात होती.
आम्ही दोन देशांमधील सीमा जशा सुलभतेने ओलांडीत होतो त्याचप्रमाणे जागोजागी असलेले टोलनाकेसुद्धा पार करून जात होतो. जवळजवळ प्रत्येक नवा पूल किंवा बोगदा बांधायला आलेला खर्च तो वापरणा-या वाहनांच्या चालकाकडून टोलच्या रूपाने वसूल करण्याची पद्धत आता भारतातही सुरू झाली आहे. युरोपात ती आधीपासून अस्तित्वात आहे. मात्र इथे प्रत्येक जागी मोटारी अडवून ट्रॅफिकची कोंडी केली जाते तसे तिकडे नसते. गाडीच्या समोरील कांचेवरच क्रेडिटकार्डासारखे एक स्टिकर लावलेले असते. टोलनाक्यासमोरून गाडी जात असतांना एका यंत्राद्वारे दुरूनच ते वाचले जाते आणि टोलची रक्कम परस्पर बँकेमधून वसूल केली जाते.
ड्रायव्हरकडे युरोपमध्ये फिरण्याचा परवाना असला तरी सगळीकडले रस्ते त्याला कसे माहीत असतील किंवा त्याच्या लक्षात रहात असतील याचे सुरुवातीला कौतुक वाटायचे. चौकाचौकात गाडी उभी करून पुढील दिशा विचारायची सोय नव्हती कारण कोणत्याही हमरस्त्यावरून शेकडो किलोमीटर गाडी चालवली तरी एक चौक सापडणार नाही. सगळी लेफ्ट हँड ड्राइव्ह व्हेइकल्स असून ती रस्त्याच्या उजव्या बाजूने चालवली जातात. वाटेत येणारे गांव रस्त्याच्या उजव्या बाजूला असो वा डाव्या बाजूला असो, तिकडे जाणारा छोटा रस्ता उजव्या बाजूनेच फुटणार. त्याची आगाऊ सूचना एक दीड किलोमीटर आधीपासून दिली जाते. ती पाहून आपली गाडी रस्त्याच्या उजवीकडील लेनमध्ये आणून फाटा फुटल्यावर वळवायची. गांव डाव्या बाजूला असेल तर तिकडे जाणारा रस्ता हमरस्त्याला पुलावरून ओलांडून तिकडे जाईल. त्यामुळे कोणाकडे विचारपूस करायची सोय नाही. तशी आवश्यकताही नसते. फक्त रस्त्यावरील खुणा व फलक वाचून ते समजायला हवेत. त्यात एक चूक केली तर परत फिरणेही शक्य नसते कारण कोठेही यू टर्न नसतोच. निदान वीस पंचवीस किलोमीटर पुढे जाऊन तिथल्या पुलावरून आपला रस्ता पार करून परत जावे लागते.
दोन तीन दिवस निरीक्षण केल्यानंतर अधिक माहिती समजली. जगातील कोठल्याही जागेची उपग्रहावरून घेतलेली चित्रे आता गूगल अर्थमधून आपल्याला घरबसल्या दिसू शकतात. त्यात आपले राहते घऱ, ऑफिस, मित्रांची व नातेवाइकांची घरे सर्वांनीच हौसेने पाहिली असतील. तशाच प्रकारच्या तंत्रज्ञानावर आधारित एक ग्लोबल पोझिशनिंग सिस्टम (जीपीएस) नांवाची प्रणाली निघाली आहे. तिचे सदस्यत्व घेणा-या वाहनचालकाला मोटारीत बसल्या बसल्या कोणत्या जागी कसे जायचे याचे सविस्तर मार्गदर्शन मिळते. कोणत्याही क्षणी आपली गाडी कोठे आहे ते ठिकाण समजते आणि आपल्याला कोठे जायचे आहे ते सांगितल्यावर तिकडे जाण्याचा मार्ग समोरच्या स्क्रीनवरील नकाशातून दाखवला जातो तो पाहून गेल्यावर ते ठिकाण आपोआपच येते. आमचा चालक एका गांवाहून दुस-या गांवाला जाण्यासाठी या जीपीएसचा चांगला उपयोग करीत असला तरी त्या गांवात गेल्यानंतर राहण्याचे किंवा जेवणाचे हॉटेल शोधतांना कधी कधी थोडा गोंधळ होत असे. कदाचित एकासारख्या नांवाची दोन हॉटेले असत किंवा त्याच्या स्पेलिंगमध्ये चुका होत असतील. एकदा तर आम्हाला डोळ्यासमोर मॅकडोनाल्डचे एक रेस्टॉरेंट दिसत होते, पण जीपीएसच्या सूचनेनुसार आम्ही चार पांच किलोमीटर दूर जाऊन त्याच्या दुस-या शाखेत जाऊन पुन्हा परत आलो. या निमित्ताने आपल्याला ते गांव पहायला मिळत आहे असा सकारार्थी विचार आम्ही करीत होतो.
प्रवासातच कोणीतरी आम्हाला सांगितले की मागच्या वर्षी एका ट्रिपमध्ये केसरीची बसच चोरीला गेली होती. ते ऐकून आधी सगळ्यांचेच धाबे दणाणले. मग हळू हळू अधिक चौकशी करायला सुरुवात केली. ब्रुसेल्सला गेल्यावर चोरी जिथे झाली होती ती जागासुद्धा आम्ही पाहिली. पर्यटक दुपारचे जेवण करायला गेले असतांना ड्रायव्हरलाही थोडे पाय मोकळे करून घ्यावेसे वाटले. त्यामुळे रस्त्याच्या कडेला बस उभी करून तो दहीपंधरा मिनिटे फिरून आला. तेवढ्यात ती बस आतील सर्व सामानासह अदृष्य झाली होती. खरे तर दरवाज्याची किल्ली, इंजिनाची किल्ली, कॉँप्यूटरचा पासवर्ड वगैरेशिवाय ती कशी पटकन चोरता आली हेच आश्चर्जनक आहे. इतके संगणकीकरण केलेले असतांनासुद्धा रस्त्यात कुठेही ती सापडू नये याचे त्याहूनसुद्धा जास्त आश्चर्यही वाटले आणि या आधुनिक साधनांवरील विश्वास कमी झाला.
. . . .(क्रमशः)
पॅरिसमधील रंगीन लिडो शो ने आमच्यापुरती ग्रँड युरोप टूरची सांगता झाली. आमच्या ग्रुपमधील बाकीचे सर्व सहप्रवासी दुसरे दिवशी लंडनला जाणार होते, पण सहल ठरवतांनाच आम्ही इंग्लंडचा प्रवास त्यातून वगळला होता. त्यासाठी कांही तशीच सबळ कारणे होती. आम्ही उभयतांनी लंडनची वारी पूर्वीच केलेली होती, त्यामुळे तीच जागा पुन्हा पाहण्याचे एवढे आकर्षण नव्हते ही पहिली गोष्ट होती. यापूर्वी आयुष्यात कधीही इतके दिवस सलग प्रवास केलेला नसल्यामुळे तितके दिवस आपल्या मनातला उत्साह टिकून राहील की नाही आणि इतक्या भटकंतीमध्ये आपले शरीर कुरकुर न करता साथ देईल की नाही अशी प्रश्नचिन्हे डोळ्यासमोर होती. त्यामुळे शक्य झाल्यास त्यातील तीन दिवस कमी करणे जरासे शहाणपणाचे वाटले. इंग्लंडच्या व्हिसासाठी वेगळे फोटो, वेगळे फॉर्म भरणे, कदाचित इंटरव्ह्यूची गरज वगैरे टळले असते. ही सगळी नकारात्मक कारणे झाली. सहसा मी आपले निर्णय अशा कारणांमुळे घेत नाही. पण खर्चात चांगली घसघशीत बचत होईल हे सकारात्मक कारण यांच्या जोडीला आले आणि इंग्लंडला न जाण्याचा कौल मनाने दिला. या गोष्टी एकदा ठरवल्यानंतर आपल्याला पाहिजे तेंव्हा आयत्या वेळी बदलता येत नाहीत. त्यामुळे "आपण या ग्रुपबरोबर लंडनलासुद्धा जायला हवे होते." असा विचार पॅरिस पाहून झाल्यानंतर करण्यात कांही अर्थ नव्हता. लिडो शो पाहून परत येतांना बसमधून अखेरचे उतरल्यावर सर्वांचा प्रेमळ निरोप घेतला आणि खोलीवर जाऊन परतीच्या प्रवासाची तयारी केली. पण त्याची हकीकत सांगण्याआधी आतापर्यंत केलेल्या यात्रेमधील लक्षात राहिलेल्या कांही विशेष बाबी सांगायला हव्यात.
युरोपमधील आमचा सारा प्रवास एकाच आरामबसने झाला हे यापूर्वी आले आहेच. ही खरोखरच आरामशीर बसगाडी होती. बसमध्ये प्रशस्त मऊ सीट्स व एअरकुशनचे शॉक एब्सॉर्बर्स होते, तसेच सारे रस्ते सपाट असल्याने पूर्ण प्रवासात शरीराला एकसुद्धा धक्का बसला नाही. युरोपच्या थंड हवेत बस वातानुकूलित असण्याची काय गरज आहे असे आधी वाटले होते. पण तिकडच्या वाहनांना उघडझाप करणा-या खिडक्या नसतातच, सगळ्या खिडक्यांना मोठमोठ्या कांचा लावलेल्या असतात. श्वास घेण्यासाठी शुद्ध हवेचा पुरवठा एअरकंडीशनिंगच्या यंत्रामधूनच केला जातो. वातावरणातील थंडपणामुळे कॉंप्रेसरवर कमी ताण पडत असेल आणि इंधनाची बचत होत असेल एवढेच. पण गाडीचे इंजिन सुरू करून ए.सी.सुरू केला नाही तर तोपर्यंत आंत गुदमरायला होते. त्यामुळे ते असणे आवश्यक असते.
गाडी आणि तिचा चालक या दोघांनाही युरोपभर फिरण्याचा परवाना होता. त्यांची तपासणी करण्यासाठी वाटेत कोठेही थांबावे लागले नाही. आपल्याकडे एका राज्यातून दुस-या राज्यात प्रवेश करतांना 'बॉर्डर फॉर्मॅलिटीज' पूर्ण करण्यासाठी बरेच वेळा थांबावे लागते. तिथे एका देशातून दुस-या देशात जातांना सीमेवर फक्त एक फलक आणि दोन बाजूला दोन देशांचे झेंडे दिसतात. चालत्या गाडीतून ते पहात पहात पुढे जात होतो. सर्वांसाठी सामायिक शेंघेन व्हिसा असल्याने प्रवाशांचीही तपासणी करायची गरज नसते. फक्त एकाच वेळा, ऑस्ट्रियामधून लीस्टनटीनमध्ये जातांना आमचे पासपोर्ट मागितले, कारण तो देश युरोपीय संघात सामील झालेला नाही. पण स्विट्झरलंडचा व्हिसा तेथे चालतो. तेंव्हा सुद्धा आम्हा सगळ्यांचे पासपोर्ट गोळा करून एकत्र पाहून परत केले. बसमध्ये प्रत्यक्ष कोण कोण बसले आहेत हे पहायला कोणी आंत आले नाही. त्यानंतर पुन्हा कोठेसुद्धा पासपोर्ट दाखवावा लागला नाही. "मात्र तो अत्यंत महत्वाचा आहे आणि सतत सोबत बाळगणे आवश्यक आहे. चुकूनसुद्धा इकडे तिकडे ठेवू नका, हॉटेलमध्ये किंवा बसमध्ये तर नाहीच नाही." वगैरे उपदेशाची रेकॉर्ड रोज सकाळ संध्याकाळी ऐकवली जात होती. यापूर्वीच्या सहलींमध्ये या दोन्ही ठिकाणावरून तसेच खिशातून तो चोरीला गेल्याच्या घटना घडून गेल्या असल्यामुळे सकाळी बसमध्ये चढतांना आणि रात्री परत आल्यावर उतरतांना त्याची आठवण करून दिली जात होती.
आम्ही दोन देशांमधील सीमा जशा सुलभतेने ओलांडीत होतो त्याचप्रमाणे जागोजागी असलेले टोलनाकेसुद्धा पार करून जात होतो. जवळजवळ प्रत्येक नवा पूल किंवा बोगदा बांधायला आलेला खर्च तो वापरणा-या वाहनांच्या चालकाकडून टोलच्या रूपाने वसूल करण्याची पद्धत आता भारतातही सुरू झाली आहे. युरोपात ती आधीपासून अस्तित्वात आहे. मात्र इथे प्रत्येक जागी मोटारी अडवून ट्रॅफिकची कोंडी केली जाते तसे तिकडे नसते. गाडीच्या समोरील कांचेवरच क्रेडिटकार्डासारखे एक स्टिकर लावलेले असते. टोलनाक्यासमोरून गाडी जात असतांना एका यंत्राद्वारे दुरूनच ते वाचले जाते आणि टोलची रक्कम परस्पर बँकेमधून वसूल केली जाते.
ड्रायव्हरकडे युरोपमध्ये फिरण्याचा परवाना असला तरी सगळीकडले रस्ते त्याला कसे माहीत असतील किंवा त्याच्या लक्षात रहात असतील याचे सुरुवातीला कौतुक वाटायचे. चौकाचौकात गाडी उभी करून पुढील दिशा विचारायची सोय नव्हती कारण कोणत्याही हमरस्त्यावरून शेकडो किलोमीटर गाडी चालवली तरी एक चौक सापडणार नाही. सगळी लेफ्ट हँड ड्राइव्ह व्हेइकल्स असून ती रस्त्याच्या उजव्या बाजूने चालवली जातात. वाटेत येणारे गांव रस्त्याच्या उजव्या बाजूला असो वा डाव्या बाजूला असो, तिकडे जाणारा छोटा रस्ता उजव्या बाजूनेच फुटणार. त्याची आगाऊ सूचना एक दीड किलोमीटर आधीपासून दिली जाते. ती पाहून आपली गाडी रस्त्याच्या उजवीकडील लेनमध्ये आणून फाटा फुटल्यावर वळवायची. गांव डाव्या बाजूला असेल तर तिकडे जाणारा रस्ता हमरस्त्याला पुलावरून ओलांडून तिकडे जाईल. त्यामुळे कोणाकडे विचारपूस करायची सोय नाही. तशी आवश्यकताही नसते. फक्त रस्त्यावरील खुणा व फलक वाचून ते समजायला हवेत. त्यात एक चूक केली तर परत फिरणेही शक्य नसते कारण कोठेही यू टर्न नसतोच. निदान वीस पंचवीस किलोमीटर पुढे जाऊन तिथल्या पुलावरून आपला रस्ता पार करून परत जावे लागते.
दोन तीन दिवस निरीक्षण केल्यानंतर अधिक माहिती समजली. जगातील कोठल्याही जागेची उपग्रहावरून घेतलेली चित्रे आता गूगल अर्थमधून आपल्याला घरबसल्या दिसू शकतात. त्यात आपले राहते घऱ, ऑफिस, मित्रांची व नातेवाइकांची घरे सर्वांनीच हौसेने पाहिली असतील. तशाच प्रकारच्या तंत्रज्ञानावर आधारित एक ग्लोबल पोझिशनिंग सिस्टम (जीपीएस) नांवाची प्रणाली निघाली आहे. तिचे सदस्यत्व घेणा-या वाहनचालकाला मोटारीत बसल्या बसल्या कोणत्या जागी कसे जायचे याचे सविस्तर मार्गदर्शन मिळते. कोणत्याही क्षणी आपली गाडी कोठे आहे ते ठिकाण समजते आणि आपल्याला कोठे जायचे आहे ते सांगितल्यावर तिकडे जाण्याचा मार्ग समोरच्या स्क्रीनवरील नकाशातून दाखवला जातो तो पाहून गेल्यावर ते ठिकाण आपोआपच येते. आमचा चालक एका गांवाहून दुस-या गांवाला जाण्यासाठी या जीपीएसचा चांगला उपयोग करीत असला तरी त्या गांवात गेल्यानंतर राहण्याचे किंवा जेवणाचे हॉटेल शोधतांना कधी कधी थोडा गोंधळ होत असे. कदाचित एकासारख्या नांवाची दोन हॉटेले असत किंवा त्याच्या स्पेलिंगमध्ये चुका होत असतील. एकदा तर आम्हाला डोळ्यासमोर मॅकडोनाल्डचे एक रेस्टॉरेंट दिसत होते, पण जीपीएसच्या सूचनेनुसार आम्ही चार पांच किलोमीटर दूर जाऊन त्याच्या दुस-या शाखेत जाऊन पुन्हा परत आलो. या निमित्ताने आपल्याला ते गांव पहायला मिळत आहे असा सकारार्थी विचार आम्ही करीत होतो.
प्रवासातच कोणीतरी आम्हाला सांगितले की मागच्या वर्षी एका ट्रिपमध्ये केसरीची बसच चोरीला गेली होती. ते ऐकून आधी सगळ्यांचेच धाबे दणाणले. मग हळू हळू अधिक चौकशी करायला सुरुवात केली. ब्रुसेल्सला गेल्यावर चोरी जिथे झाली होती ती जागासुद्धा आम्ही पाहिली. पर्यटक दुपारचे जेवण करायला गेले असतांना ड्रायव्हरलाही थोडे पाय मोकळे करून घ्यावेसे वाटले. त्यामुळे रस्त्याच्या कडेला बस उभी करून तो दहीपंधरा मिनिटे फिरून आला. तेवढ्यात ती बस आतील सर्व सामानासह अदृष्य झाली होती. खरे तर दरवाज्याची किल्ली, इंजिनाची किल्ली, कॉँप्यूटरचा पासवर्ड वगैरेशिवाय ती कशी पटकन चोरता आली हेच आश्चर्जनक आहे. इतके संगणकीकरण केलेले असतांनासुद्धा रस्त्यात कुठेही ती सापडू नये याचे त्याहूनसुद्धा जास्त आश्चर्यही वाटले आणि या आधुनिक साधनांवरील विश्वास कमी झाला.
. . . .(क्रमशः)
