निकष

आपल्या पुराणात एक मजेदार आणि बोधप्रद रूपककथा आहे. एक ऋषी आपल्या तपश्चर्येत मग्न असतांना एक उंदराचे पिल्लू येऊन त्याच्या अंगाखांद्यावर बागडू लागले. आता या लहानशा पिल्लाला शिक्षा तरी कशी करायची असा विचार करून त्या ऋषीने आपल्या तपोसामर्थ्याने त्याचे रूपांतर एका कन्यकेत केले. ती मुलगी वाढून वयात आली तेंव्हा कुठल्याही बापाप्रमाणे तो ऋषीसुध्दा तिच्या विवाहाच्या विचाराला लागला. जगातील सर्वश्रेष्ठ पुरुषाबरोबर तिचे लग्न लावावे असे त्याने ठरवले आणि याबाबतीत त्या मुलीच्या मनात काय आहे हे जाणून घेण्यासाठी त्याने तिच्याबरोबर बोलतांना हा विषय काढला. जगातील सर्वात तेजस्वी असा सूर्यनारायण तिला कसा वाटतो असे विचारल्यावर ती उद्गारली, "पण एक काळा ढग सुध्दा त्याचे तेज झाकून टाकतो. तो कसा सर्वश्रेष्ठ असेल?"
पुढे जाऊन "त्या ढगाला एका जागी स्थिर उभेसुध्दा राहता येत नाही. वारा त्याला जिकडे नेईल तिकडे तो जातो.", "वा-याचे सुध्दा उंच पर्वतापुढे कांही चालत नाही. तो वा-याला अडवतो"
वगैरे झाल्यावर "मग नगाधीश तुला चालेल कां?" या प्रश्नावर उत्तर आले, "त्याच्या अंगावर छिद्रे पाडून त्या बिळात उंदीर राहतात, त्यांना देखील तो पर्वत काही करू शकत नाही." ही गोष्ट समोर आली. उंदराचा उल्लेख करतांना ती मुलगी छानशी लाजली. हे पाहून त्या ऋषीने तिला पुन्हा तिचे मूळ रूप परत दिले आणि मूषकराजाबरोबर विवाह करून ती उंदरी त्याच्या बिळात सुखाने रहायला गेली."

श्रेष्ठता आणि क्षुद्रपणा ठरवतांना कसे सापेक्ष निकष लावले जातात याचे हे एक उत्तम उदाहरण आहे. सूर्याची तर दोन्ही बाजूंनी पंचाईत आहे. ढगाआड जाऊन तो निष्प्रभ होतो आणि त्याचे निरभ्र आभाळात तळपणारे ऊनही सहन होत नाही. "तुझे मै चाँद कहता था मगर उसमे भी दाग है।" असे म्हणून चंद्राला नाकारून झाल्यावर "तुझे सूरज मै कहता था मगर उसमेंभी आग है।" असे म्हणून शायर त्याचाही निकाल लावतो. राम आणि कृष्ण या महाविष्णूच्या अवतारांनासुध्दा त्यांच्या अवताराच्या काळातच टीकेला सामोरी जावे लागले होते. "रामाने आपल्या कर्तव्यात कसूर केली" असा आक्षेप एका धोब्याने घेतला आणि शिशुपालाने श्रीकृष्णाला शंभर दूषणे दिली होती. श्रीराम आणि श्रीकृष्ण यांच्या कथांमधील प्रसंगांचा आजकाल काय काय अर्थ लावला जात आहे हे पाहिल्यावर कदाचित "संभवामि युगे युगे।" या कृष्णाने दिलेल्या आश्वासनावर त्याला पुनर्विचार करावेसे वाटेल.

देवादिकांची ही कथा असली तर मनुष्य म्हणजे सद्गुण आणि दुर्गुण, क्षमता आणि न्यूनता यांचे गाठेडेच असणार. त्यातही अर्थातच वर लिहिल्याप्रमाणे चांगले वाईट ठरवण्याचे माझे निकष इतरांपेक्षा वेगळे असणारच. एकाद्या माणसाबद्दल लिहितांना त्याच्यातला मला न आवडलेला भाग सोडून द्यायचा, मला खुपलेल्या भागाबद्दल फार तर एकादा चिमटा काढायचा, पण कडाडून हल्ला करायचा नाही असे धोरण या ब्लॉगवर लिहितांना मी ठरवले आहे. वाईट साईट लिहिल्यामुळे उगाच कुणाच्या तरी भावना दुखवल्या जायचा धोका कशाला पत्करायचा? कोणाबद्दल चांगले लिहितांना मात्र "वचने किम् दरिद्रता?" या सुभाषितानुसार त्याला जरासे झुकते माप दिले. पण अप्रस्तुत आणि अतीशयोक्त असे कांही लिहिले असेल असे मला वाटत नाही.

माझ्या आयुष्यात जी माणसे मला भेटली त्यातल्या कांही सर्वसामान्य माणसांमधले असामान्य गुण त्यांच्याबरोबर दीर्घकाळ घडलेव्या स्नेहसंबंधातून माझ्या नजरेला पडत गेले, तर कांही महान लोकांबरोबर घडलेल्या पांच दहा मिनिटांच्या भेटीतच त्यांच्यामध्ये असलेल्या दिव्यत्वाची प्रचीती आली. अशा कांही निवडक माणसांची व्यक्तीचित्रे मी 'तेथे कर माझे जुळती' या मालिकेत काढण्याचा प्रयत्न केला आहे. आणखी अनेक लोकांबद्दल पुढे लिहिणार आहे. आभाळाएवढी उंची असलेल्या या माणसांचे पायसुध्दा जमीनीलाच टेकलेले आहेत हे मला जाणवले असले तरी ते मुद्दम नमूद करण्याचे कारण नव्हते. त्याखेरीज मला भावलेल्या कांही सांस्कृतिक कार्यक्रमांबद्दल लिहितांना कलाविश्वातल्या संबंधित लोकांचा परिचय करून दिला तेव्हा त्यांच्याबद्दल चार चांगले शब्द लिहिले आहेत. यातल्या कोणीसुध्दा मला ते करायला सांगितले नाही, कारण कधीकाळी मी कुठेतरी कांही तरी लिहिणार आहे हे मला स्वतःलाच माहीत नव्हते. त्यासाठी त्यांनी मला कांही लालूच दाखवायचा तर प्रश्नच नाही.

कोणाबद्दल चार चांगले शब्द लिहिल्यामुळे दुसरेच कोणी माझ्यावर नाराज होईल असे मला चुकूनही वाटले नव्हते. पण हा गैरसमजसुध्दा आता दूर झाला. बक्षिससमारंभाला आलेल्या प्रमुख पाहुण्यांबद्दल आदरच व्यक्त करायची प्रथा आहे. त्याची ओळख करून देतांना त्याच्या वैशिष्ट्यपूर्ण व्यक्तीमत्वाची आणि कामगिरीची आठवण काढणे या प्रथेला धरून आहे. एका हरहुन्नरी व्यक्तीबद्दल लिहितांना आजच्या काळातली अशी दुसरी अष्टपैलू व्यक्ती माझ्या पाहण्यात किंवा ऐकण्यात आली नाही असे मी लिहिले आणि ते खरेच आहे. विज्ञान आणि तंत्रज्ञानाच्या क्षेत्रात काम करता करता तंत्रज्ञानाचे व्यवस्थापन केले आणि त्या निमित्याने व्यवस्थापनकौशल्य आणि अर्थशास्त्र या विषयांचे बिगरीचे धडे घेतले. एक श्रोता आणि प्रेक्षक या नात्याने रंगमंच आणि पडद्याच्या आजूबाजूला घुटमळत राहिलो. त्यामुळे या क्षेत्रांमधील नामवंतांची नांवे मला परिचयाची असली तरी ती वेगवेगळी आहेत. या चारही क्षेत्रांत वावरणारी दुसरी व्यक्ती मला तरी भेटलेली नाही.

त्या व्यक्तीला मी कांही 'थोर' किंवा 'महान' वगैरे विशेषणे लावली नव्हती किंवा 'सर्वश्रेष्ठ' म्हंटले नव्हते. तरीसुध्दा भूतकाळातल्या कांही महात्म्यांचे दाखले देऊन त्यांना तुम्ही कसे ओळखणार? त्यांनी तुमच्यापुढे बक्षिसाचा तुकडा कुठे टाकला होता? असे प्रश्न उपस्थित करून माझी जागा मला दाखवून दिली. देशभक्ती, नेतृत्वक्षमता, त्याग, निष्ठा वगैरे महान गुण आणि अनेक विषयांचा सखोल अभ्यास करून एकाच वेळी त्यात पारंगत होणे या दोन भिन्न गोष्टी आहेत. त्यांचे मोल ठरवण्याचे निकष वेगवेगळे असतात. त्यातही ज्या महात्म्यांना पूजेच्या देव्हा-यात स्थान मिळाले आहे त्यांची तुलना मर्त्य मानवाबरोबर करता येत नाही कारण आपण सर्वसामान्य लोक त्यांच्याबद्दल त्रयस्थपणे विचार करू शकत नाही.

"पुस्तके काय कोणीही लिहील आणि आजकाल कुणाचाही सन्मान आणि सत्कार केला जातो, तेंव्हा त्याला काही अर्थ नाही" असे प्रतिपादन केले गेले. कुठलेही अभ्यासपूर्ण पुस्तक न वाचताच ते लिहिणारा लेखक विद्वान नसेलच, त्याने केवळ उचलेगिरी केली असणार असे ठरवून टाकायचे आणि अनेक ठिकाणी त्याला मिळालेला सारा मानमरातब त्याने वशीलेबाजी आणि कारस्थाने करून प्राप्त केला असणार असे गृहीत धरायचे झाले तर मग कोणाचा चांगलेपणा ठरवायचा तरी कसा? त्यासाठी कोणता निकष वापरायचा? चांगली माणसे फक्त इतिहासकाळातच होऊन गेली का? देवाने आपला चांगली माणसे तयार करायचा कारखाना आता बंद करून ठेवला आहे का? असे प्रश्न पडतात. 'जुने ते सोने' ही म्हण ऐकली होती, पण 'फक्त जुने तेवढेच सोने' हा निकष पटणारा नाही.