बँकेतले पैसे

माझ्या लहानपणची परिस्थिती खूपच वेगळी होती. वर्षभरासाठी लागणारे धान्य सुगीच्या दिवसात शेतामधून येत असे किंवा घाऊक प्रमाणात घरी आणून भरून ठेवले जात असे. दळणवळणाची फारशी साधने उपलब्ध नसल्यामुळे भाजीपाला, फळफळावळ वगैरे नाशवंत पदार्थ बाहेरून येण्याची शक्यताच नव्हती. त्यांचे ऋतूकालोद्भव उत्पादन मुबलक प्रमाणात निघत असे आणि "पिकते तिथे विकत नाही" ही म्हण या बाबतीत तंतोतंत लागू पडत असल्यामुळे ते लगेच उदार हाताने परिचितांमध्ये वाटून टाकले जाई. सर्दी, खोकला, अपचन यासारखे किरकोळ विकार तुळशी, ओवा, सुंठ, लवंग, दालचिनी वगैरे घरगुती उपायांनीच बरे होत असत. काडेपेटीसारखा एकादा अपवाद वगळता कोठलाही पॅकेज्ड माल घरी येत नसे. एकंदरीतच पहाता दैनंदिन आर्थिक व्यवहार अगदी कमी असायचे. पै न पैचा जमाखर्च घरोघरी लिहिला जात असे, पण वहीमधले एक महिनाभरासाठी पान पुरत असे.

गावात एकुलती एक (सहकारी) बँक होती. माझ्या वडिलांचे त्यात खाते असले तरी त्यातले व्यवहार इतके कमी असायचे की माझ्या आठवणीत तरी वर्षानुवर्षे घरात फक्त एकच पासबुक होते, त्या खात्याचे चेकबुक नव्हतेच. त्या काळात उत्पन्न सुध्दा कमीच असायचे आणि घरखर्च करून क्वचित कधी घसघशीत शिल्लक उरली तर ते पैसे भविष्यकाळातील अडीअडचणीच्या वेळी उपयोगासाठी बँकेत टाकले जात. अगदीच महत्वाची व अत्यावश्यक अशी नड कधी पडली तर निरुपाय म्हणून त्यातले थोडे पैसे काढून आणले जात असत. बँकेच्या खात्यात पैसे भरणे आणि काढणे रोखीमध्येच होत असे. मोठेपणी मला अडचण येऊ नये म्हणून शाळेतील वरच्या वर्गात असतांनाच बँक, पोस्ट ऑफीस वगैरे मधली बाहेरची कामे करायला सांगितले जाऊ लागले. हा सुध्दा माझ्या सर्वांगीण शिक्षणाचाच भाग होता. मलाही थोडा जास्तच उत्साह असल्यामुळे मी ती कामे आनंदाने करू लागलो. माझ्या नावावर बँकेत खाते नसले तरी वडिलांच्या मार्गदर्शनाखाली त्यांच्या अकौंटसंबंधीची क्वचितच येणारी फुटकर कामे मी सांभाळू लागलो होतो. आपले पैसे बँकवाले सुरक्षित ठेवतात आणि ते सांभाळण्यासाठी आपल्याकडून काही न घेता उलट आपल्यालाच व्याज देतात याचे तेंव्हा आश्चर्य वाटत असे.

कॉलेज शिक्षणासाठी शहरात आल्यानंतर मात्र माझ्या नावावर बँकेत खाते उघडले. मी रोख पैसे आपल्याजवळ बाळगले तर ते वेंधळेपणाने हरवून टाकीन या कुशंकेने आणि हॉस्टेलमधील खोल्यांमध्ये ते कदाचित सुरक्षित राहणार नाहीत या भीतीमुळे घरातून डिमांड ड्राफ्टने पैसे येत. माझ्या खात्यावर ते जमा करणे आणि गरजेनुसार थोडे थोडे काढत राहणे यासाठी बँकेमध्ये वरचेवर जाऊ लागलो. नोकरीला लागल्यावर सुरुवातीला रोख पगार मिळत असे, काही काळानंतर तो परस्पर बँकेमधील खात्यात जमा होऊ लागला. त्यातले खर्च होऊन उरलेले जास्तीचे पैसे बँकेत साठायला लागले. त्यातूनच आवर्ती जमा योजना (रिकरिंग डिपॉझिट). मुदत ठेव (फिक्स्ड डिपॉझिट) वगैरेंची ओळख होत गेली. या वेळी खाते खोलतांनाच माझ्या नावाचे चेकबुक मिळाले. आयुष्यातला पहिला चेक मी कोणाच्या नावे लिहिला ते आता आठवत नाही, पण बहुधा माझ्या खात्यामधले पैसे काढण्यासाठी तो स्वतःच्या नावे लिहिला असण्याचीच शक्यता सर्वात जास्त आहे. हळूहळू घरभाडे, विम्याचे हप्ते, विजेचे बिल वगैरे खर्चांसाठी चेकचा वापर वाढत गेला.

चाळीस पन्नास वर्षांपूर्वीच्या त्या काळात संगणक (काँप्यूटर) हा प्रकार फक्त प्रयोगशाळांमध्ये असायचा. बँकेच्या शाखांमध्ये लेजर नावाच्या अगडबंब आकाराच्या वह्या ठेवलेल्या असायच्या. प्रत्येक ठेवीदारासाठी त्यात एकेक स्वतंत्र पान असायचे. पैसे भरायचे असल्यास फॉर्म भरून ते कॅशरकडे द्यायचे, पैसे मोजून घेऊन झाल्यावर त्या फॉर्मवर शिक्का मारून कॅशर तो फॉर्म संबंधित कारकुनाकडे पाठवे आणि कारकून आधी लेजरमधील पानावर ते लिहून त्याची नोंद पासबुकावर करून देत असे. बँकेमधून पैसे काढायचे झाल्यास याच्या उलट क्रमानुसार हे काम होत असे. खातेदारांची संख्या वाढत गेली आणि त्यांची गर्दी होऊ लागली. लेजरबुकांची संख्याही वाढली आणि अनेक कारकुनांमध्ये ती वाटली गेली. खात्यांच्या क्रमांकानुसार आपले खाते पाहणा-या क्लार्ककडे चेक किंवा विथड्रॉवल स्लिप द्यायची, त्याच्याकडून टोकन घेऊन वाट पहात बसायचे आणि रोखपालाने (कॅशियरने) बोलावल्यानंतर त्याच्याकडून पैसे घ्यायचे अशी पध्दत रूढ झाली. आजसुध्दा अनेक बहुतेक सर्व लहान बँकांमधले काम याच पध्दतीने चालते.

प्रत्येक देवाणघेवाण करायच्यावेळी विशिष्ट लेजरबुक उघडून त्यातले ग्राहकाचे विशिष्ट पान शोधून ते उघडण्याची आवश्यकता संगणकीकरण झाल्यानंतर उरली नाही. कोणताही क्लार्क कोणाचेही खाते क्षणार्धात उघडून पाहू शकला आणि त्यात नवीन नोंद करू शकला. ग्राहकाचा वेळ आणि श्रम वाचवून शाखेमधील त्यांची गर्दी कमी करण्याच्या दृष्टीने पैसे देणे किंवा घेणे हे कामसुध्दा कारकुनांनाच देण्यात आले आणि त्यांचे 'टेलर' असे नामकरण करण्यात आले. या नावामागचे गूढ काही मला कळले नाही. 'काही सांगणारा' किंवा 'शिंपी' असे या शब्दाचे दोन अर्थ निघतात, त्यातला कोणताच अर्थ सयुक्तिक वाटत नाही. बँकेच्या खात्यांमधील अनेक टेलर्सकडे भरपूर रोकड देऊन ठेवणे कठीण असल्यामुळे त्यावर एक मर्यादा घातलेली असते. विवक्षित मर्यादेपेक्षा जास्त रोकड जमा करायची किंवा काढायची असल्यास त्यासाठी वेगळे कॅशर असतात. चेक किंवा ड्राफ्टने पैशाची देवाणघेवाण होऊ लागल्यानंतर रोख पैशांचा वापर कमी होत गेला. बाजारात खरेदी केलेल्या वस्तूंची किंमत क्रेडिट कार्डाने देणे सुरू झाल्यानंतर रोख पैशाची गरज आणखी कमी झाली. त्यामुळे बँकांमधील रोखपालांचे काम कमी झाले, पण हे व्यवहार बँकांमार्फत होत असल्यामुळे इतर कर्मचा-यांचे काम वाढले.
आंतर्जालाने (इंटरनेट) इतर उद्योगांप्रमाणेच बँकांच्या व्यवहारात क्रांतीकारक बदल घडवून आणले. काँप्यूटरायझेशनानंतर बँकेच्या एका शाखेमधील कोणतेही खाते तिथला कोणीही अधिकारी पाहू शकत होता, इंटरनेटमुळे आता एका बँकेच्या जगभरातील कोणत्याही शाखेमधील कोणीही त्या बँकेच्या दुस-या कोणत्याही शाखेमधले खाते पाहू लागला. त्यामुळे बँकेतले पैसे काढण्यासाठी आपल्याच ब्रँचमध्ये जाण्याची गरज उरली नाही, आपल्या सोयीनुसार जवळच्या कुठल्याही शाखेत जाऊन आपल्या खात्यात पैसे भरता किंवा काढता येऊ लागले. इतकेच नव्हे तर नेटबँकिंगमुळे घरबसल्या आपल्या खात्यातले पैसे दुस-याच्या खात्यात जमा करणे शक्य झाल्यामुळे एकाने चेक लिहून देणे, दुस-याने तो वटवणे वगैरेची गरज राहिली नाही. विशेषतः निरनिराळी बिले भरण्याचे काम खूपच सोपे होऊन गेले. ज्या कामासाठी ऑफीसच्या वेळात दुस-या एकाद्या ऑफीसमध्ये जाणे आवश्यक असायचे ते काम घरबसल्या आपल्या सवडीनुसार केंव्हाही करता येऊ लागले.

जगभरात सर्व क्षेत्रांमधील यांत्रिकीकरण वाढतच गेले आणि जी कामे माणसे करत आली होती त्यातली अधिकाधिक कामे यंत्रांद्वारा होऊ लागली. नोटा मोजून देण्याचे काम करणारे यंत्र ज्याने निर्माण केले त्याच्या कल्पकतेला दाद दिली पाहिजे. त्यानंतर पैसे वाटप करण्याचे कामसुध्दा बँकांमधील कॅशियरच्या मदतीशिवाय यंत्रांद्वारे करता येऊ लागले. ही यंत्रे इंटरनेटने सर्व बँकांशी जोडलेली असल्यामुळे पैसे काढण्यासाठी आता आपल्या बँकेच्याच शाखेमध्ये जाण्याची गरजसुध्दा नाहीशी झाली. ज्या जागी कोणत्याही बँकेची शाखा नाही अशा जागीसुध्दा ही यंत्रे बसवण्यात आली आणि त्यामधून पैसे काढणे शक्य झाले.
बँकांमधील टेलरचे काम करणा-या या यंत्रांना 'ऑटोमेटेड टेलर मशीन' (एटीएम) असे नाव पडले ते कायमचेच. बहुतेक जागी ठेवलेली मशीने चोवीस तास उपलब्ध असतात. त्यामुळे त्यांच्या नावाचा 'एनी टाइम मनी' असाही अर्थ काढण्यात येऊ लागला. एका मराठमोळ्या माणसाने सांगितले की एटीएम चा अर्थ आहे 'असतील तर मिळतील'.

पन्नास वर्षांपूर्वी आमचे व्यक्तीगत आर्थिक व्यवहार अगदी कमी असायचे आणि मला बँकेत जाण्याची गरज क्वचितच पडायची. आज आर्थिक व्यवहारांचे प्रकार आणि संख्या अमाप वाढली आहे, जवळ जवळ पावलोपावली पैसे मोजावे लागत आहेत, आणि निरनिराळ्या प्रकारे ते बँकेमध्येच ठेवलेले असतात, तरीही आतासुध्दा बँकेत प्रत्यक्ष जायची गरज कमीच पडते. काय गंमत आहे?