'मी कोण आहे ?' या विषयावर मी फेसबुकवर लिहीत असलेल्या स्फुटलेखमालेतले पहिले २५ लेख एकत्र करून "मी आहे तरी कोण ??? - भाग १ " मध्ये प्रकाशित केले होते. ते इथे वाचावेत.
https://anandghan.blogspot.com/2021/04/blog-post.html
पुढील २५ भाग एकत्र करून मी या भागात देत आहे.
मी कोण आहे?
भाग २६
ट्रेनिंग स्कूलमधले आमचे शिक्षण पोस्ट ग्रॅज्युएशनसारखेच होते, पण आम्हाला शिकवण्यासाठी एकदोन अपवाद सोडता कुठल्याही कॉलेज किंवा युनिव्हर्सिटीमधले तज्ज्ञ अनुभवी प्रोफेसर येत नव्हते. आम्हाला कुठला लिखित स्वरूपातला असा अभ्यासक्रम (करिक्युलम) दिलेला नव्हता आणि काही अपवाद वगळता त्यासाठी छापील पाठ्यपुस्तके उपलब्ध नव्हती. त्याकाळात इंटरनेटवर जाऊन शोधाशोध करायची सोयही नव्हती. आम्हाला कुठल्या कुठल्या विषयातले कुठलेकुठले टॉपिक्स शिकवायचे ते अणुशक्तीखात्यातील उच्चपदावरील सायंटिस्ट्स आणि इंजिनियर लोकांची एक समिती ठरवीत असे आणि कुठल्या डिव्हिजन किंवा सेक्शनमधल्या लोकांनी ते शिकवायचे याची जबाबदारी त्या त्या विभागाकडे देत असे.
तिथे आधीपासून काम करत असलेले अधिकारी ते काम वाटून घेत असत आणि एक एक जण पाळीपाळीने येऊन चार पाच लेक्चर देऊन जात असे. ते लोक आधी त्या विषयाचा चांगला अभ्यास करून नोट्स काढून आणत असत आणि त्यांचे सायक्लोस्टाइल केलेले दोनतीन कागद सगळ्या मुलांना वाटत असत. या बहुतेक लोकांना ५-१० वर्षांचा नोकरीतला अनुभव असे. त्या काळात त्या लोकांनी स्वतः केलेला अभ्यास आणि प्रयोगशाळेत किंवा ऑफिसात केलेले काम यावरून ते आपापल्या नोट्स तयार करत असत. कदाचित पुढील काळात यामध्ये बदल झाला असेल आणि काही स्टँडर्डाइज्ड नोट्स तयार केल्या गेल्या असतीलही, पण पन्नास वर्षांपूर्वी मी ट्रेनिंग घेत असतांना तसे काही नव्हते. लेक्चर द्यायला येणाऱ्या व्यक्ती तितक्या प्रकृती आणि पद्धती होत्या.
तेंव्हा भाभा अॅटॉमिक रिसर्च सेंटर (BARC) असे नाव दिले नव्हते. त्या केंद्राचे नाव अॅटॉमिक एनर्जी एस्टॅब्लिशमेंट ट्राँबे (AEET) असे होते. हे व्याख्याते मुंबईत जिथे कुठे रहात असतील तिथून ते आधी ट्राँबेला जात आणि तिथून जीपने मरीन लाइन्सला येत असत. ट्राँबेला जाण्यासाठी चेंबूर कँपवरून पुढे सगळ्या रिफायनरीजला वळसे घालत टाटांच्या पॉवरस्टेशनवरून जाणारा एकच रस्ता होता आणि त्याची परिस्थिती नेहमी दयनीय असायची. चेंबूर ते सायनला येणारा रस्ताही खड्ड्यांनी भरलेला असे. त्यामुळे आम्हाला शिकवायला तिथपर्यंत येणे हेच त्यांच्यासाठी एक दिव्य असे आणि ते त्यात दमून जात असत. पश्चिम किंवा दक्षिण मुंबईत राहणारे काही हुषार लोक मात्र घरातून निघून रेल्वे किंवा बसने थेट येऊन पोचत असत. त्यांना त्यासाठी भत्ता मिळत नसे, पण कष्ट वाचत असत.
----
मी कोण आहे?
भाग २७
अणुशक्तीखात्यातले एक वरिष्ठ शास्त्रज्ञ आमच्या ट्रेनिंग स्कूलचे मुख्य (हेड) होते. आम्ही या गृहस्थांना प्रत्यक्ष पहायच्या आधीच त्यांच्या तापट आणि जराशा तिरसट स्वभावाबद्दल ऐकले होते. ते शिस्तीचे भोक्ते होते आणि आधीच्या कुठल्याशा बॅचमधल्या दोघातीघांना त्यांनी तडकाफडकी काढून टाकले होते म्हणे. त्यामुळे त्यांचा मोठा दरारा होता. आमचे हे हेडमास्तर रोज शाळेत येत नसत आणि ते एका दृष्टीने चांगलेच होते. आम्हाला शिकवायला येणारे कोणतेच 'सर' किंवा 'मॅडम' त्यांच्या हाताखाली काम करत नसत. किंबहुना त्यांचा एकमेकांशी कधी संबंधही येत नसे. हेड सरांनी रोज शाळेत यायचे काही कारणही नव्हते. ते कधीतरी धूमकेतूसारखे अचानक प्रकट होत आणि कुणाला फैलावर घेऊन तर कुणावर गुरगुरून दम भरत असत. त्यांनी कधी प्रेमाने जवळ येऊन आमची किंवा आमचे प्रशिक्षण कसे चालले आहे याची चौकशी केल्याचे मला तरी आठवत नाही. त्यांना भेटून आपल्या काही अडचणी सांगायचे किंवा सूचना करायचे धाडस तर कुणीच करत नव्हते.
आमच्या ट्रेनिंग स्कूलच्या दैनंदिन कारभाराची जबाबदारी अणुशक्तीखात्यातल्याच एका प्रशासकीय अधिकाऱ्याकडे दिलेली होती. हे गृहस्थ सरकारी कामकाजात पक्के मुरलेले होते आणि त्यांच्या चेहेऱ्यावरच बिलंदरपणाची झाक दिसायची. कधी कुणाशी वर वर गोड आणि गुळमुळित बोलून झुलवत ठेवायचे आणि कधी कुठल्या तरी सरकारी नियमावर बोट ठेवून तोंडाला पाने पुसायची याचे तंत्र त्यांना उत्तम अवगत होते. हे सद्गृहस्थसुद्धा प्रत्यक्षात क्वचितच आमच्या बाजूला फिरकत असत. ते कधी आले तरी त्यांच्या ऑफिसात बसून कागदपत्रे पहात आणि सह्या वगैरे करून परत जात असत.
आम्हाला चार पाच वर्षांनी सीनियर असलेल्या एका सायंटिफिक ऑफीसरशी आमचा नेहमी संपर्क यायचा. ते मात्र अत्यंत मनमिळाऊ आणि उमद्या स्वभावाचे होते. ते आमच्यात मिळून मिसळून मोकळेपणे गप्पा मारायचे, हास्यविनोद करायचे इतकेच नव्हे तर हिंदी सिनेमातली गाणी पण म्हणून ऐकवायचे. अणुशक्तीकेंद्रातले शास्त्रीय संशोधनकार्य करायचे सोडून ते इथे काय करत आहेत असा प्रश्नही आम्हाला पडत असे. कदाचित त्यांना तात्पुरते इकडे पाठवले असेल असे वाटले होते, पण मला दहा वर्षांनंतर समजले की ते अजूनही ट्रेनिंगस्कूलमध्येच जात होते.
प्रशासनातल्या एका अगदी बुटक्या अशा कनिष्ठ कर्मचाऱ्याशी आमची रोजच गाठ पडत असे. हा डेढफुट्या' मात्र कमालीचा तत्पर आणि कार्यक्षम तर होताच, पण नेहमी हसतमुख असायचा आणि सगळ्यांशी अदबीने बोलत असे.
---
मी कोण आहे?
भाग २८
मी सायन्स कॉलेजमध्ये जे काही धडे फिजिक्स आणि केमिस्ट्रीमध्ये शिकलो होतो त्यांचा प्रचंड विस्तार होऊन त्यातून निघालेले स्टॅटिक्स, डायनॅमिक्स, हैड्रॉलिक्स, थर्मोडायनॅमिक्स, इलेक्ट्रिसिटी, मॅग्नेटिझम, मटीरियल सायन्स, मेटॅलर्जी यासारखे अनेक विषय पुढे इंजिनियरिंग करतांना शिकलो होतो. ट्रेनिंग स्कूलमध्ये सुरुवातीला त्यांची थोडी झटपट उजळणी करत असतांनाच अणुशक्तीशी संबंधित असलेल्या विशेष विषयांचा अभ्यास सुरू झाला. त्यात अॅटॉमिक फिजिक्स, न्यूक्लिअर फिजिक्स, रिअॅक्टर फिजिक्स असे फिजिक्समधलेच एकाहून एक जटिल विषय होते, युरेनियम, थोरियम, झर्कोनियमसारखे अनोळखी धातू, हीलियम, आर्गॉन आणि झेनॉनसारखे उदासीन वायू आणि अनेक अनोळखी रसायने, निरनिराळ्या रासायनिक क्रिया, त्यांच्यासाठी लागणारी उपकरणे, विविध कारखान्यांमधली यंत्रे आणि संयंत्रे वगैरेचा अभ्यास होता. थोडक्यात सांगायचे तर आम्हाला सर्वज्ञ बनवायचा प्रयत्न होता.
मला इंजिनियरिंग कॉलेजमधले उच्च गणितच भारी किचकट वाटत होते, इथे तर त्याच्या वरताण काहीच्या काहीच शिकवले जात होते. त्यासाठी आय आय टी मधून एक ज्येष्ठ प्राध्यापक येत होते. त्यांनी संशोधनामधला एक काल्पनिक प्रॉब्लेम आणला आणि तो सोडवण्यासाठी चोवीस सायमल्टेनियस इक्वेशन्स मांडली. ती सगळी समीकरणे सोडवता आली की त्यामधून चोवीस अज्ञात गुणधर्मांची मूल्ये मिळतील म्हणे. पण एवढी प्रचंड आकडेमोड सामान्य माणूस तर करू शकणारच नाही, त्या काळात त्यांनाच उपलब्ध असलेल्या अत्याधुनिक संगणकाला ते शक्य होते म्हणे. शास्त्रज्ञांना सुपरकाँप्यूटर कशासाठी लागतात याचा मला त्यातून थोडा बोध झाला आणि आजच्या काळात मोठा शास्त्रज्ञ होणे कसे अवघड झाले आहे तेही समजले.
आम्हाला या सगळ्यापेक्षा अगदी वेगळा असा एक विषय होता तो म्हणजे रशीयन भाषा. या भाषेची लिपीही वेगळी आहे. त्यातल्या काही अक्षरांचे आकारच वेगळे आहेत आणि काही अक्षरे रोमन लिपीमधली असली तरी त्यांचे उच्चार निराळे आहेत. उदाहरणार्थ त्या काळात त्यांचा देश USSR या नावाने जगात प्रसिद्ध होता, पण ते नाव CCCP असे लिहिले जात असे आणि त्याचा उच्चार एसेसेर असा होत असे. त्यांची एबीसीडीसारखी आबेव्हेद्ये अक्षरे शिकण्यापासून पुढे शब्द, वाक्यरचना वगैरे शिकणे कठीण काम होते आणि इतर सगळा अभ्यास सांभाळून ते करणे अशक्य होते. कुणाला लगेच तिकडे पाठवतील अशीही काही शक्यता दिसत नसल्यामुळे कुणालाच ती भाषा शिकायची इच्छा नव्हती. पण हा विषय शिकवायला येणारे उपाध्याय गुरूजी मात्र लाखात एक होते. वर्गात कुणीही लक्ष देऊन ऐकत नसतांनाही ते इतक्या तन्मयतेने, प्रेमाने आणि शांतपणे शिकवत असत आणि हास्यविनोद करून वातावरण खेळकर ठेवत असत याची दाद द्यायला हवी. हे काम एकादा योगीच करू शकेल.
-----
मी कोण आहे?
भाग २९
आमची शाळा बहुतेक दिवशी सकाळी ११ वाजता सुरू होत असे. एक एक तासाचे दोन तास झाल्यावर तासभर जेवणाची सुटी घेऊन दुपारी आणखी २-३ तास असत. एकदा आम्ही रोजच्याप्रमाणे सकाळची कामे आणि नाष्टा आटोपून धावतपळत हरचंदरायहाऊसपर्यंत जाऊन पोचलो, पण जिन्याने वर चढून क्लासरूमपर्यंत गेल्यावर समजले की आज काही कारणाने आमचे पहिल्या क्लासचे सर येऊ शकणार नाहीत.
तिथे नुसते बसून काय करायचे असे म्हणत आम्ही दोघेतीघेजण खाली उतरून आजूबाजूचा भाग पहात फिरत फिरत लिबर्टी सिनेमा थेटरपर्यंत गेलो. तिथे मॅटिनीशोला राजकपूरचा एक खूप गाजलेला जुना सिनेमा लागला होता. माझ्या लहानपणी आमच्या गावात एक जुने थेटर होते, पण तिथे बऱ्याच वेळा एकादा कन्नड किंवा गल्लाभरू हिंदी सिनेमा लागायचा. कधीकधी एकादा चांगला चित्रपट लागला तरी "सिनेमामुळे बालकांच्या मनावर वाईट परिणाम होऊन ती बिघडतात" असे घरातल्या सगळ्या मोठ्या लोकांचे ठाम मत असल्यामुळे मुलांना ते पहायची परवानगी नव्हती. त्यामुळे सिनेमाचा सुवर्णकाळ समजल्या जाणाऱ्या पन्नाशीतले सिनेमे मला त्या काळात पहायला मिळाले नव्हते. मीही कॉलेजमध्ये गेल्यावर सिनेमे पहायला सुरुवात केली होती आणि तत्कालीन सिनेमांच्या बाबतीत माझे सामान्यज्ञान वाढवले होते. काही गाजलेले जुने सिनेमेही पाहिले होते आणि काही राहून गेले होते.
त्यातलाच एक प्रसिद्ध सिनेमा पहायची ही संधी आयती चालून आली होती. आमचा पहिला क्लास तर रद्द झाला होताच, दुसरा तितकासा महत्वाचा नव्हता आणि नंतर लंचटाइम होता असा विचार करून आम्ही तिकीट काढले आणि आत जाऊन बसलो. चित्रपट संपल्यावर पटकन चार घास खाऊन वेळेवर वर्गात हजर झालो. आमची अनुपस्थिति तिथे कुणालाच खटकली नसावी आणि आम्हाला कुणीच काही बोलले नाही. नंतरच्या काळातही आमच्या व्याख्यात्यांना ट्राँबेहून मरीनलाइन्सपर्यंत येऊन पोचण्यात काही वेळा अडचणी येत गेल्यामुळे पहिला क्लास रद्द झाला. त्यामुळे कधी कधी या प्रकाराची पुनरावृत्ती झाली आणि माझा जुन्या काळातल्या न पाहिलेल्या सिनेमांचा थोडा बॅकलॉग भरून निघाला. इतर मित्रांप्रमाणे मीसुद्धा दिलिपकुमार, राजकपूर आणि देवआनंद यांच्यावर बिनधास्त बोलायला शिकलो.
----
मी कोण आहे?
भाग ३०
पुण्याच्या इंजिनियरिंग कॉलेजच्या होस्टेलमध्ये पाच मेसेस होत्या आणि त्यांमध्ये मराठी, कानडी, गुजराथी, मारवाडी, पंजाबी, मुसलमानी वगैरे विविध पद्धतींचे भोजन मिळत असे. ते चविष्ट खाणे खाऊन माझी जीभ चटावलेली होती. अणुशक्तीखात्याच्या ट्रेनिंग स्कूलच्या होस्टेलमध्ये आमच्या काळात एकच कॉमन मेस होती. आम्ही निवडून दिलेली चार मुलेच तिचे संचालन करीत होती. त्यातले दोघे उत्तर भारतीय आणि दोघे दक्षिण भारतीय होते. ते आळीपाळीने मेन्यू ठरवत असत. सकाळच्या ब्रेकफास्टमध्ये सर्वानुमते ब्रेडबटरऑमलेट असायचेच, त्याला पर्याय म्हणून पुरीभाजी किंवा इडली दोसा असा एकादा पदार्थ असायचा त्यात काही प्रॉब्लेम नव्हता. रात्रीच्या जेवणात मात्र ताटात काय वाढले जाणार आहे याचा नेहमी सस्पेन्स असायचा. मेन्यूमध्ये काहीही नाव लिहिले असले तरी ते पदार्थ कसे करायचे हे तर किचनमधले कर्मचारी त्यांच्या समजुती आणि आवाक्याप्रमाणे काहीतरी ठरवून तशी पाकसिद्धी करत असत. त्यांचे याबाबतीतले नैपुण्य यथातथाच होते. त्यामुळे वाटीतला पदार्थ हा 'दाल' असला किंवा 'सांभार' असला तरी तो तितकाच बेचव असायचा, भाजी तेलकट असली तर ती पंजाबी समजायची आणि पांचट असली की मद्रासी. पण दोघांनाही ती पसंत पडत नसे. पण आमच्या पोटात सडकून भूक लागलेली असायची आणि "अन्नाला नावे ठेवू नयेत" अशी लहानपणपासूनची शिकवण असल्यामुळे आम्ही पानात वाढलेले सगळे 'अन्न हे पूर्णब्रह्म' असे म्हणत त्याच्या 'उदरभरणाचे' 'पुण्यकर्म' करत असू. स्वच्छता आणि हाायजिनची पुरेशी काळजी तेवढी घेतली जात असावी. त्यामुळे ते अन्न खाऊन सहसा कुणी आजारी पडत नव्हते.
त्या काळात ट्रेनिंग स्कूलमध्ये कँटीनच नव्हते. ज्याने त्याने आपापल्या आवडीचे दुपारचे जेवण खायला पूर्ण मुभा होती. फक्त ते वेळेत मिळावे आणि खिशाला परवडावे असे दोन बारकेसे निर्बंध होते. त्या हरचंदरायहाऊसमध्येच नव्हे तर त्या रस्त्यावरसुद्धा आजूबाजूला कुठलेही क्षुधाशांतिगृह नव्हते. धोबीतलावपर्यंत चालत आल्यावर मेट्रो आणि लिबर्टी सिनेमाथिएटरांच्या आसपास काही लहान लहान खाद्यगृहे होती. त्यातल्या एकात फुटबॉलसारखा गरगरीत भटूरा आणि लज्जतदार गरमगरम छोले मिळत, तसे मी जगात इतर कुठेही पाहिले नाहीत, कुठे मस्तपैकी भेळपुरी मिळायची तर कुठे छानसा खिमापाव. आणखी पुढे क्रॉफर्ड मार्केट दिशेने चालत गेल्यावर एक दोन चांगली उडुपी हॉटेले होती. वाटेतच लोकमान्य टिळकांमुळे प्रसिद्ध झालेले सरदारगृह होते. तिथे एक जिना चढून वर गेल्यावर चटणीकोशिंबीर आमटी भाजी वगैरेंसह साग्रसंगीत मराठी भोजन मिळत असे, त्याबरोबर श्रीखंड किंवा बासुंदीसारखे पक्वानही असे, आणि तेही मध्यमवर्गाला परवडेल अशा माफक किंमतीत मिळत असे.
या सगळ्यांचा अनुभव घेत असतांना आम्ही मरीन लाइन्सपुरते मर्यादित न राहता आजूबाजूच्या रेल्वेस्टेशन्सच्या भागांचीही पहाणी करत होतोच. चर्चगेट रेल्वेस्टेशनच्या बाहेरच एक अप्रतिम उडुपी हॉटेल होते. तिथे येणाऱ्या ग्राहकांची प्रचंड गर्दी असायची, तरीही तिथला अत्यंत कार्यक्षम नोकरवर्ग त्या सर्वांना जेवण पुरवीत असे. ग्राहक खुर्चीवर बसला रे बसला की लगेच त्याच्या समोर भरलेली राइसप्लेट येई आणि तो उठून बिल भरेपर्यंत ते टेबल स्वच्छ पुसून पुढल्या ग्राहकासाठी सज्ज होत असे. जेवणही बऱ्यापैकी रुचकर असायचे. त्याशिवाय पंजाबी, गुजराथी आणि यूपीच्या भय्यांची विशिष्ट खाद्यालये होतीच, त्यातली काही थोडी महागडी होती, पण अधून मधून त्यांना एकादी भेट देणे शक्य होते. काही दिवस तर आम्ही तीन चार मराठी मुले चर्नी रोडला जाऊन गिरगावमधल्या कोना रेस्टॉरंटमध्ये जेवण घेत होतो. त्याच बिल्डिंगशी माझा पुढील आयुष्यात काही संबंध जुळून येणार होता हे मात्र मला तेंव्हा माहीत नव्हते.
----
मी कोण आहे ?
भाग ३१
"ही नॅशनल डिफेन्स अकॅडमी महाराष्ट्रात आहे, पण या एनडीएमध्ये महाराष्ट्र कुठे आहे?" असे उद्गार माननीय यशवंतराव चव्हाण यांनी खडकवासल्याच्या नॅशनल डिफेन्स अकॅडमीला भेट दिली होती तेंव्हा काढले होते असे म्हणतात. १९६६-६७ च्या त्या काळात मार्मिकच्या तोफा जोरात धडधडत होत्या. वांद्र्यातच रहात असलेले पूजनीय बाळासाहेब जर आमच्या हॉस्टेलमध्ये आले असते आणि त्यांनी तिथल्या एकूण मुलांच्या संख्येच्या मानाने मराठी मुलांची संख्या पाहिली असती तर तिथले चित्र पाहून त्यांनी कोणते उद्गार काढले असते कोण जाणे. पहायला गेल्यास त्या काळातल्या भारतातच्या एकूण लोकसंख्येत मराठी भाषिकांचा जो काही टक्का असेल तितपत मराठी मुले तिथे असावीत, पण त्यातली अर्धीनिम्मी मुले कर्नाटक, मध्यप्रदेश, उत्तरप्रदेश अशा इतर राज्यांमधून आली होती आणि मूळच्या इथल्या भूमीपुत्रांचे प्रमाण तसे पाहता कमी होते. आमच्या बॅचमध्ये चार मुलीही होत्या, पण त्या होस्टेलमध्ये न राहता आपापल्या किंवा नातेवाइकांच्या घरी रहात होत्या. त्यांच्यातल्या दोन म्हणजे पन्नास टक्के मुली मात्र महाराष्ट्रातल्या मराठीभाषी होत्या. सँपलसाइझ कमी असला की स्टॅटिस्टक्समधून असे विसंगत आकडे येऊ शकतात.
मी स्वतः पुढे अनेक वर्षे निवडसमीतीवर काम केले असल्यामुळे यात कसलाही गैरव्यवहार नसतो हे मला चांगले माहीत आहे. आमच्याच बॅचच्या काळात माझे बरेचसे हुषार मित्र तिथे यायला तयारच नव्हते आणि त्यांनी अर्जच केले नव्हते कारण त्या सगळ्यांना एक तर प्रायव्हेट सेक्टरमध्ये काम करायचे होते नाहीतर अमेरिकेला तरी जायचे होते. तरीही आमच्या पुण्याच्या होस्टेलमधल्या ज्या थोड्या मुलांनी इंटरव्ह्यू दिला होता, त्यातल्या तीघांची निवड झाली होती. त्यातल्याही एकाला दुसरा चांगला जॉब मिळाल्याने तो महिनाभरातच सोडून गेला होता. सांगलीच्या कॉलेजमधून कदाचित 'चुकून' आलेल्या एका मुलाने अभ्यासाकडे पूर्ण दुर्लक्ष केले आणि त्याची प्रगति असमाधानकारक दिसल्यामुळे त्याला ट्रेनिंग स्कूल सोडावे लागले होते.
रोजचे हिंदीतून बोलणे उत्तर भारतामधून आलेल्या मराठी मुलांच्याही चांगले अंगवळणी पडलेले होते आणि ज्यांनी मुंबई किंवा नागपूरमध्ये शिक्षण घेतले होते त्यांमुलांनाही हिंदीतून बोलायची बरीच सवय झाली होती. असे करता करता ज्याला ते जमत किंवा आवडत नव्हते असा एकाददुसराच उरला असेल. आमच्यातला कुणीच विशेष कडवा मराठीभक्त नव्हता. किंबहुना कुणालाच मराठी भाषा, साहित्य, वाङमय वगैरेंचीही मनापासून खूप आवड नव्हती. मराठी भाषेतले कवी, काव्य, लेखक, कथाकादंबऱ्या असले गहन विषय आमच्या गप्पागोष्टींमध्ये सहसा कधी येत नसत.
मराठी गाण्यांचे मात्र बहुतेक सर्वांनाच वेड होते. स्व.बाबूजी, हृदयनाथ, श्रीनिवास खळे आणि तीन वसंत यांनी दिलेल्या एकाहून एक सुरेल गाण्यांनी सजवलेला तो मराठी सुगमसंगीताचा सुवर्णकाळ होता. जोडीला अजरामर असे नाट्यसंगीतही होतेच. मराठी श्रोत्यांसाठी दर सोमवारी रात्रीची 'आपली आवड' बुधवारच्या 'बिनाका' गीतमालेइतकीय चटक लावणारी होती. त्यामुळे मराठी गाणी ऐकणे, गाणे, गुणगुणणे आणि त्यांवर चर्चा करणे वगैरे मात्र अनेक वेळा होत असे.
----
मी कोण आहे ?
भाग ३२
A man is known by the company he keeps. अशी एक इंग्रजी म्हण आहे. समजा एकादा माणूस मला ओळखत नसेल, खरं तर मला सगळ्यांनी ओळखावे असा मी कोणी नाहीच. जर त्या माणसाला कळले की मी बऱ्याच वेळा अमक्यातमक्याबरोबर असतो, तर त्यानुसार त्याच्या मनात माझी एक अस्पष्ट प्रतिमा तयार होईल. कारण सोबत रहाणारे लोक एकमेकांकडून काही शिकत असतात, एकमेकांचे अनुकरण करत असत आणि काही गुण अवगुण घेत असतात. "ढवळ्याशेजारी पवळ्या बांधला आणि वाण नाही पण गुण लागला" असे म्हणतात ना ! "समानशीले व्यसनेषु सख्यम्।" असे एक सुवचन आहे. सारखे कॅरेक्टर असणाऱ्यांचे चांगले जमते आणि समान संकट आले तर ते मिळून त्याचा सामना करतात म्हणून त्यांचे सख्य असते. मराठीतले 'व्यसन' लागले असले तर त्यातून मिळत असलेली धुंदी त्यांना एकत्र आणते.
मी कॉलेजमध्ये असतांना आणि ट्रेनिंग स्कूलमध्ये गेल्यावर कुणाच्या संगतीत रहात असे? त्यांच्यामुळे माझी कोणती ओळख तयार होत असे? मेकॅनिकल इंजिनियरिंगचे विद्यार्थी एका क्लासरूममध्ये बसत असत आणि एकच लेक्चर ऐकत असत. काही मुलांना ते चांगले समजायचे, काहीजणांना ते तितकेसे समजत नसे, त्यामुळे त्यांच्या मनात शंका असायच्या त्या ते कुणा मित्राला विचारायचे. प्रॅक्टिकल्स करणे, त्यांची जर्नल्स लिहिणे वगैरे कामे सामूहिकपणे चालत असत. अशा कारणामुळे माझी मेकॅनिकलच्या काही विद्यार्थ्यांशी जास्त जवळीक निर्माण झाली होती.
होस्टेलमधला रूमपार्टनर तर दिवसरात्र नजरेसमोर असायचा, निरनिराळ्या कारणाने आणि विषयांवर त्याच्याशी बोलणे होतच असायचे. कधी वादविवाद, भांडण झाले तरी आपल्याला वर्षभर त्याच्यासोबत रहायचे आहे याची दोघांनाही जाणीव असल्यामुळे लवकरच समेटही व्हायचा. शेजारच्या खोल्यांमध्ये रहाणारी मुलेही एकमेकांकडे जाऊन बसत असत, त्यांच्याशीही दोस्ती होत असे.
भाषा आणि संस्कृती यांचा जवळचा संबंध आहे. एक भाषा बोलणाऱ्या लोकांच्या रीतीभातींमध्ये बरेच साम्य असते आणि ते आपले विचार किंवा भावना वगैरे आपल्या मातृभाषेमध्ये चांगल्या प्रकारे व्यक्त करू शकतात. कदाचित यामुळेही आमच्या होस्टेलमध्ये पंजाबी, तामिळ, बांगला वगैरे भाषिकांचे गट तयार झाले होते, तसेच मराठी मुलांचाही एक गट होताच. आम्ही एकमेकांकडे जमून गप्पा मारत असू किंवा मिळून बाजारात किंवा भटकायला जात असू.
माझा बंगाली रूममेट मेकॅनिकलला होता, तर शेजारी रहाणारा इलेक्ट्रिकल ट्रेनी मराठी होता आणि दुसरीकडे रहात असलेले पण मेकॅनिकल शिकणारे मराठी मित्रही होते. असे दुहेरी कनेक्शन्सही होते. त्याशिवाय मित्रांचे शेजारी, शेजाऱ्यांचे मित्र वगैरेंमध्ये समानशील लोक सापडतच होते. मी आळीपाळीने या निरनिराळ्या मित्रांच्या संगतीत रहात होतो. त्यामधून माझी कोणती प्रतिमा निर्माण होत असेल ? काही सांगता येत नाही. कुणी माझ्या एकाद्या सिन्सियर मित्राला ओळखत असेल तर मलाही तसा समजत असेल आणि कुणी एकाद्या भांडखोर मित्राला ओळखत असेल तर तो माझ्यापासूनही चार हात दूर रहात असेल.
---
मी कोण आहे ?
भाग ३३
बँडस्टँडवरील आमच्या झोपडीमधून बाहेर आले की पश्चिमेला अथांग समुद्राचे दर्शन होत असेच. त्या भागात कसले कारखानेही नव्हते आणि रस्त्यावरून धूर ओकणारी फारशी वाहतूकही नव्हती. त्यामुळे हवा छान शुद्ध असायची. त्या छान वातावरणात समुद्रकिनाऱ्यावरून फिरायला खूप मजा वाटायची आणि भेटतील त्या दोन तीन मित्रांबरोबर मीही नेहमी त्याचा आनंद घेत होतो.
त्या समुद्रकिनाऱ्यावर येणाऱ्यांची संख्या फार जास्त नसली तरी त्यात बाबागाडीत बसून इकडे तिकडे टुकुटुकु बघणाऱ्या गोंडस बालकांपासून ते व्हीलचेअरमध्ये आरामात बसून हातातल्या पॅकेटमधून काही तरी तोंडात टाकत मजेत फिरणाऱ्या सुखवस्तू वृद्धांपर्यंत सगळ्या वयोगटातले लोक असत. तो भागच गडगंज श्रीमंत लोकांच्या वस्तीचा असल्यामुळे बहुतेक लोकांच्या अंगावर सुरेख आणि फॅशनेबल कपडे दिसत. कधी समुद्रातल्या फेसाळत येऊन खडकांवर आदळणाऱ्या लाटा पहात आणि कधी त्या पहायला आलेल्या नमूनेदार माणसांकडे पहात वेळ छान जात असे.
तिथले आणखी एक वैशिष्ट्य म्हणजे अनेक वेळा तिथे सिनेमाचे शूटिंग चालत असे. तेंव्हा मात्र किनाऱ्यावरची पाचपन्नास माणसे गोळा होऊन तिथे थोडी गर्दी करत असत. त्यावरूनच ते दुरूनही लगेच ओळखू येत असे. शिवाय रिफ्लेक्टर्स, लाउडस्पीकर्स वगैरे दिसायचेच. तिथे कुठला फिल्मस्टार किंवा कुठली सिनेतारका आली असेल ते पहायच्या उत्सुकतेने आम्हीही त्यात सामील होत असू. सुरुवातीला मी एक शुटिंग पहात थोडा वेळ उभा राहिलो होतो. एका लहान गल्लीमधून एक मुलगी धावत धावत येते. ज्याक्षणी ती मुख्य रस्त्यावर येऊन पोचते त्याच क्षणी तिथे एक मोटारगाडी थांबते, तिचा दरवाजा उघडतो, ती मुलगी आत बसते आणि ती गाडी लगेच पुढे निघून जाते असे तो सीन असावा.
सिनेमामध्ये हे सगळे दहाबारा सेकंदामध्ये घडलेले दाखवले असेल, पण शूटिंग करतांना त्यांचे टाइमिंग काही केल्या जमत नव्हते. एका वेळी ती मुलगी आधी येऊन पोचायची तर दुसऱ्या वेळी ती गाडी आधी यायची किंवा त्या ठरलेल्या पॉइंटला नेमक्या ठिकाणी थांबायचीच नाही. त्यामुळे त्यांचे कितीतरी वेळा रीटेकवर रीटेक चालले होते. ते पाहून शेवटी मलाच कंटाळा आला. मी म्हणतो ती मुलगी किंवा ती गाडी दोन सेकंद थांबली असती तर काय फरक पडला असता? तेवढेही त्यांना एडिटिंगमध्ये अॅडजस्ट करता आले नसते का? त्यानंतर मी मात्र पुन्हा कधी तसला कंटाळवाणा प्रकार पहात थांबलो नाही.
----
मी कोण आहे ?
भाग ३४
आधीच्या काळात जगभरात बहुतेक सगळीकडे राजेमहाराजांचे राज्य होते, पण विसाव्या शतकाच्या मध्यापर्यंत म्हणजे माझ्या लहानपणच्या काळापर्यंत सगळीकडे लोकशाही, हुकुमशाही, साम्यवाद वगैरे प्रकारच्या राजवटी आल्या होत्या. इंग्लंडसारख्या काही देशांमध्ये फक्त नावापुरते किंवा शोभेसाठी राजे, राण्या उरल्या होत्या. मात्र त्या काळात घरोघरी चार राजे आणि चार राण्या असायच्याच, इस्पिक, बदाम, चौकट आणि किलवरच्या ! तेंव्हा पत्त्याचा जोड ही एक आवश्यक वस्तू असायची आणि पत्ते खेळणे हा लहानमोठ्या सगळ्यांचा आवडता विरंगुळा होता. मी तर मला कळायला लागल्यापासून भिकार-सावकार, पास्तींदोन, ३०४, बदाम७, झब्बू वगैरे खेळतच लहानाचा मोठा झालो. कॉलेजमध्ये गेल्यावर ब्रिजचा खेळ शिकलो.
त्या टीव्हीच्या आधीच्या काळात आमच्या ट्रेनिंग स्कूलच्या हॉस्टेलमध्येसुद्धा पत्ते कुटणे हा टाइमपासचा पॉप्युलर मार्ग होता. आता बदाम सात किंवा झब्बू वगैरे खेळ जरा बालिश वाटायला लागले होते. पण ब्रिज खेळण्यासाठी चार सराईत खेळाडू हवेत आणि एका वेळी फक्त चारजणच तो खेळू शकत. त्यापेक्षा रमी हा खेळ कितीही मुले खेळू शकत असल्यामुळे तोच जास्त खेळला जात असे.
"द्यूतामध्ये पांडव हरले" वरून झालेल्या महाभारतापासून बोध घेत "कध्धी कध्धी जुगार खेळू नये" हे माझ्या बालमनावर इतके ठसवले गेले होते की मी तोपर्यंत कधी एक पैसाही जुगारावर लावला नव्हता. त्यामुळे पैसे लावून रमी खेळायला मी तयार होत नव्हतो, पण आमच्या ग्रुपमधल्या लीडरच्या मते कोणीही आणि कधीही फुकट रमी खेळत नसतो. तसे केले तर खेळणारे लक्ष देणार नाहीत, कुणीच पॅक करणार नाही, सगळेजण खेळत राहतील, त्यामुळे कुणालाच हवी असलेली पाने मिळणार नाहीत आणि खेळ कंटाळवाणा होईल. त्याचे म्हणणे बरोबर वाटत असले तरी तोच सर्वात चलाख आणि हुशार असल्यामुळे तो नेहमी आपल्याला लुटेल असे वाटून काही मित्रांनी माझी बाजू घेतली. शेवटी अशी तडजोड करण्यात आली की अगदी कमी स्टेकवर खेळायचे आणि कुणीही तिथल्या तिथे रोख पैसे द्यायचे घ्यायचे नाहीत. सगळा हिशोब मांडून ठेवायचा आणि जितकी टोटल होईल ती सगळ्यांनी मिळून हॉटेलात जाऊन खाण्यापिण्यात खर्च करायची. त्यानंतर आमच्या कित्येक संध्याकाळी आणि रात्री रमी खेळण्यात आणि पार्टी करण्यात रंगल्या.
-----
मी कोण आहे ?
भाग ३५ (अ)
ट्रेनिंग स्कूलच्या होस्टेलमधला माझा रूम पार्टनर होता मानबेंद्र दास. तो दार्जिलिंगच्या वाटेवर लागणाऱ्या शिलिगुडी, जलपैगुरी वगैरेसारख्या भागातून आला होता. तिकडे त्यांचे चहाचे मळे होते म्हणे. पण हिंदी सिनेमातल्या चायबागानचे मालक जसे अतीश्रीमंत, ऊर्मट आणि निष्ठूर दाखवतात तसा तो अजीबात नव्हता. तो शांत, प्रेमळ, मनमिळाऊ आणि समजूतदार स्वभावाचा होता. त्याच्या राहणीत कुठेही ऐयाशी दिसत नव्हती. तिथल्या बंगाली मुलांचे एक टोळके तयार झाले होते त्यात तो होताच, त्याच्या घनिष्ठ मित्राचे आडनावच 'मित्रा' होते. त्याला बंगाली मुले 'मित्रो' म्हणायचे आणि मानबेंद्राला 'मानोबदा'. त्यांच्याशिवाय सेनगुप्ता, मुखोपाध्याय, बासू, बसाक वगैरे आणखी काही जण होते. त्यातला मानबेंद्र सुरुवातीपासून अखेरपर्यंत माझ्या जोडीला माझ्याच ऑफीसात राहिला. मित्रा तीन वर्षांनंतर नोकरी सोडून परदेशी गेला, सेनगुप्ता आणि मुखोपाध्याय काही वर्षांनंतर अधून मधून अणुशक्तीनगरमध्ये दिसायचे, इतर मुले मात्र ट्रेनिंग संपल्यानंतर मला पुन्हा कधी भेटली नाहीत.
माझे बालपण कर्नाटकात गेले, तत्वज्ञान विद्यापीठात गुजरात्यांचे प्राधान्य होते, इंजिनियरिंग कॉलेजच्या होस्टेलमध्ये काही सिंधी, पंजाबी, तामीळ, तेलुगू मुलेही होती, पण मला मुंबईत किंवा पुण्याला कोणी बंगाली मुलगा किंवा माणूस कधीच भेटला नव्हता. ट्रेनिंग स्कूलमध्येच ती मुले पहिल्यांदा माझ्या सहवासात आली. पु.ल.देशपांड्यांच्या एका लेखात मी वाचले होते की दोन्ही गालात दोन रसगुल्ले ठेऊन तोंडाचा चंबू करून शोनुला मोनुला असे काहीतरी लहान बाळांशी बोलावे तशी बंगाली भाषा गोड असते. कदाचित त्यांना शांतिनिकेतनमध्ये भेटलेल्या गोड बंगाली मुली तसे गोड बोलत असतील, पण इथले माझे बंगाली मित्र मात्र एकत्र जमले की नाकातोंडातून सिगरेटचा धूर सोडत आणि आग ओकल्यासारखे तावातावात एकमेकांवर कचाकचा किंचाळत असत. मला काही दिवसांनी त्याचीही सवय झाली आणि ते कशावरून वादावादी करत आहेत याचा अंदाजही यायला लागला. त्यांच्यात कसलीच दुष्मनी नव्हती, ती त्यांची स्टाइल होती हे लक्षात आले.
माझ्यात आणि मानबेंद्रामध्ये मात्र कधीच आणि कुठल्याच बाबतीत वाद झाले नाहीत. आम्ही दोघेही एकमेकांना पूर्ण आचारविचारस्वातंत्र्य देत होतो आणि समजूतदारपणा दाखवत होतो. कोलकात्याला मुंबईच्या मानाने तासभर आधी सूर्योदय आणि सूर्यास्त होतो. त्यामुळे बंगाली लोक लवकर निजून लवकर उठत असतील असे कुणाला वाटेल. पण माझा मित्र तरी त्याच्या विरुद्ध वागायचा. तो रात्री उशीरापर्यंत जागायचा आणि सकाळी मी सगळी कामे आटोपून नाश्ता करून आलो तरी हा गादीवर लोळत पडलेला असायचा. मग तो घाईघाईत तयार होऊन कसाबसा क्लासमध्ये येऊन पोचायचा असे नेहमीच होत असे.
पण नंतर मात्र दिवसभर तो उत्साहाने भरलेला चैतन्यमूर्ती असायचा आणि सगळ्या बाबतीत पुढाकार घ्यायचा. तो मला थोडे बांगला शिकवायचा आणि माझ्याकडून मराठी भाषेचे धडे घ्यायचा. होस्टेलच्या गॅदरिंगमध्ये गाण्यासाठी त्याने मुद्दाम मराठी मित्रांना एक बंगाली गीत शिकवले होते. "बोलो बोलो बोलो शोबे, गीत बीना बेनू रोबे" असे काहीसे त्याचे बोल मला पन्नास वर्षांनी अजून आठवतात.
मी कोण आहे ?
भाग ३५ (आ)
मानबेद्रला भेटायला येणाऱ्या बंगाली मुलांशी माझीही हळूहळू मैत्री झाली आणि तो तर माझ्या मराठी मित्रांचा जिगरी दोस्त होऊन गेला. या सगळ्या मित्रांनी एकदा पिकनिकला जायची टूम काढली. 'आमचे झोपडे' समुद्रकिनाऱ्यावरच असल्यामुळे कुणालाच दुसऱ्या एकाद्या बीचवर जायचे आकर्षण नव्हते, त्यापेक्षा आरे कॉलनीच्या जंगलात जायचे ठरले. तीनचार लोकांनी 'आरे' हे नाव तरी ऐकले होते, बाकीच्यांनी ते ऐकलेसुद्धा नव्हते. फक्त मीच शाळेत असतांना एकदा तिथे रहाणाऱ्या नातलगाला भेटायला गेलो होतो तेंव्हा तो रम्य परिसर पाहिला होता आणि तेंव्हा तो माझ्या मनात भरला होता. एवढ्या अनुभवावर मी आमच्या टोळक्याचा मार्गदर्शक झालो.
त्यात आम्ही दहाबारा मित्र होतो आणि आमच्या बॅचमधल्या दोन मैत्रिणीही यायला तयार झाल्या. त्या होस्टेलवर रहात नव्हत्या म्हणून आम्ही बांद्रा स्टेशनवर एकत्र जमलो. त्या काळात आरे कॉलनीच्या आरपार जाणारी बससेवा नव्हती, कदाचित तसा रस्ताही नसेल, पण गोरेगाव स्टेशनवरून तिथे जाता येते हे मला पक्के आठवत होते. आम्ही सगळे लोकलने गोरेगावला गेलो आणि तिथून आरे कॉलनीला जाणारी बस घेतली. त्या अवाढव्य पसरलेल्या रानात आपण नेमके कुठे जायचे हे तर मलाही माहीत नव्हते. जिथपर्यंत बस जाते तिथपर्यंत जाऊन बघू असा विचार आधी केला, पण नंतर कंडक्टरलाच विचारले. त्याने आम्हाला वाटेतल्या एका स्टॉपवर उतरवून दिले.
तिथून जवळच लहान मुलांसाठी घसरगुंड्या, झोपाळे, सीसॉ वगैरे खेळाची साधने दिसली, पण आम्ही तिथे पोचलो तेंव्हा कुणी मुले आली नव्हती. ती बहुधा संध्याकाळी येत असतील. मग आमच्या प्रत्येकाच्यात दडलेले 'मूल' जागे झाले आणि त्यांनी यथेच्छ हुंदडून घेतले. तिथे खूप प्रशस्त असे लॉनसारखे काही तरी होते. म्हणजे उंचसखल जमीनीवर अस्ताव्यस्त गवत वाढलेले होते. त्यात चारपाच किंवा सातआठजणांची दोनतीन टोळकी दूर दूर फतकल मारून बसली होती. ते बहुधा फॅमिलीवाले असावेत, त्यात लहान बाळांपासून आजीआजोबांपर्यंत सगळ्या वयोगटांचे लोक दिसत होते. त्या लोकांनी बसायला चटया किंवा तरटाची बसकुरे आणि मोठमोठे डबे भरून फराळ आणला होता.
आम्हीही एक त्यातल्या त्यात सपाट मोकळी जागा पाहून तिथे रिंगण करून बसून घेतले. यापूर्वी मी कधीच अशा प्रकारच्या पिकनिकला गेलेलो नव्हतो. हा माझा पहिलाच अनुभव होता. आमच्यातली गिरगावात राहणारी मैत्रिण अनुभवी होती आणि थोडी तयारी करून आली होती. तिने सगळी सूत्रे हातात घेतली आणि काही पार्टी गेम्स खेळवले. त्या निमित्याने कुणाला गाणी गायला, कुणाला नाच करायला, कुणाला जोक सांगायला तर कुणाला नकला करायला लावले.
तास दीड तास खेळल्यानंतर सगळ्यांना भुका लागल्या, पण आम्ही तर हात हलवतच गेलो होतो. मग एक कँटीन शोधून काढले आणि क्षुधाशांती झाल्यावर तिथला प्लँटही पाहिला. कन्व्हेयर बेल्टवरून रिकाम्या बाटल्या सरकत सरकत पुढे जातात. एका ठिकाणी तोटीने त्यांच्यात अर्धा लीटर दूध भरले जाते, त्यांना टोपण लावून सीलबंद केले जाते आणि त्या पुन्हा पुढेपुढे सरकत जातात हे पहायला तर कुणालाही गंमत वाटेल. आम्ही इंजिनियर असल्याने ती यंत्रे कशी चालतात हेही पाहून घेतले आणि लोकलना संध्याकाळची गर्दी व्हायच्या आत परत फिरलो.
-----
मी कोण आहे ?
भाग ३६
शोले या चित्रपटात एक असा प्रसंग दाखवला आहे. त्यात तुरुंगातून सुटलेले जय आणि वीरू ठाकुरच्या हवेलीत येताच त्यांच्यावर तीन चार धटिंगण हल्ला करतात. त्यांना लोळवून आत गेल्यावर "हे असले कसले स्वागत?" असे ते विचारतात तेंव्हा ठाकूर म्हणतो की तुमच्यातली रग अजून शिल्लक आहे का हे मी आजमावत होतो.
आम्ही ट्रेनिंग स्कूलमध्ये दाखल झाल्यावर आमचीही थोडी अशीच गत झाली होती. उन्हाने भयंकर तापणाऱ्या पत्र्याच्या झोपडीत रहायचे, टेकडी चढून मेसमध्ये गेल्यावर तिथे पानात काय वाढून ठेवले असेल कोण जाणे, मुंबईच्या लोकलमधल्या गर्दीत घुसून मरीन लाईन्स स्टेशनवर उतरल्यावर दोन तीन जिने चढून क्लासरूममध्ये जायचे आणि अॅटॉमिक फिजिक्स, न्यूक्लिअर फिजिक्स, रिअॅक्टर फिजिक्स यासारख्या एकापेक्षा एक रुक्ष आणि जटिल विषयांवरची भाषणे ऐकायची. ती देणारेही कोणी अनुभवी प्राध्यापक नसायचे. बहुतेक वेळा मुलांना शिकवण्याचा किंवा समजावून सांगण्याचा विशेष अनुभव नसलेले आमच्याहून जेमतेम चारपाचच वर्षांनी मोठे असलेले कुणी सायंटिफिक ऑफीसर तीनचार पानांच्या नोट्स काढून आणत आणि त्या वाचून दाखवत असत.
आमचे इंजिनियरिंगचे बहुतेक सगळे विषय मुळात फिजिक्समधूनच निघालेले असले तरी मूलभूत पदार्थविज्ञान हा विषय तेंव्हा आम्हाला नव्हता. आता ते विषय शिकणे जरा जड जात होते. लेक्चर देणाऱ्यांचे मल्याळी किंवा बंगाली अशा कुठल्याशा अनोळख्या अॅक्सेंटमधले उच्चारच आधी पटकन नीट समजायचे नाहीत आणि फिजिक्सच्या परिभाषेतले काही विशिष्ट शब्द समजले तरी ते आमच्या ओळखीचे नसायचे. यामुळे बरेचसे व्याख्यान डोक्यावरून जात असे आणि डोक्यात शिरलेले तिथे जास्त वेळ रहात नसे. "हे सगळे आपल्याला झेपणे कठीण आहे" असे म्हणून काही मुलांनी पहिल्या महिन्यातच रामराम ठोकला. त्यांना दुसरी एकादी सोपी वाटणारी किंवा जास्त चांगली नोकरी मिळालीही असेल. आम्हला मिळालेल्या नोट्सचा चिकाटीने अभ्यास करून मी परीक्षेतून कशीतरी सुटका करून घेतली, पण आम्हाला ते गहन विषय तेंव्हा नीट समजले होते असे मला छातीवर हात ठेऊन सांगता येणार नाही.
पण त्यामुळे निदान मला तरी पुढील आयुष्यात काहीच समस्या आली नाही. अणूभट्टीच्या रचनेपासून पुढे तिला सुरक्षितपणे चालवत ठेवण्यात फिजिक्सचा खूप महत्वाचा वाटा असत असला तरी त्यासाठी काही तज्ज्ञ आमच्या ऑफीसात तसेच प्रत्येक अणुशक्तीकेंद्रांमध्ये नियुक्त केलेले असत आणि तेच सगळे विश्लेषण करून निर्णय घेत असत. त्यांच्या कामात असेही महत्वाचे काहीतरी असते एवढे आम्हा इंजिनियरांना माहीत असावे एवढाच आम्हाला हे विषय शिकवण्यामागचा उद्देश असावा.
----
मी कोण आहे ?
भाग ३७
उच्च गणिताचा अवघड घाट चढून आणि उच्च भौतिकशास्त्राचे अंधारी बोगदे पार करून आमच्या प्रशिक्षणाची गाडी पठारावर आली तेंव्हा मी एक लहानसा सुटकेचा निःश्वास टाकला. समोर आलेले हे रिअॅक्टर इंजिनियरिंगचे पठार खूपच नयनरम्य होते. हा इटरेस्टिंग विषय शिकवण्यासाठी आम्हाला एस आर परांजपे नावाचे एक महापंडित लाभले होते. ते आमच्याहून जवळ जवळ पंधरा वर्षांनी मोठे आणि अनुभवी तर होतेच, बुद्धीमान आणि अभ्यासू वृत्तीचे होते, त्यांनी खूप जग पाहिलेही होते. त्या काळात अणुशक्ती हा फारच गोपनीय विषय समजला जात असे, सगळ्याच देशांनी त्याबद्दल आळीमिळी गुपचिळी धरलेली होती. तशातसुद्धा परदेशातली काही पुस्तके, मॅगेझिन्स, रिपोर्ट्स वगैरेंमधून जेवढी माहिती झिरपत होती ती सगळी या सरांनी टिपून घेतली होती. कुठकुठल्या देशांमध्ये कुठकुठल्या प्रकारच्या प्रायोजिक अणुभट्ट्या (रिसर्च रिअॅक्टर्स) आणि अणुविद्युतकेंद्रे (न्यूक्तियर पॉवर स्टेशन्स) उभारली गेली आहेत किंवा उभारली जात आहेत यांची यच्चयावत माहिती त्यांनी डोक्यात साठवली होती हे त्यांच्या बोलण्यातून दिसून येत होते.
ते इतके सीनियर आणि ज्ञानी असले तरी त्यांच्या वागण्यात मुळीसुद्धा ताठा नव्हता. ते आमच्यात मिसळून अत्यंत प्रेमाने सगळे काही छान हसत खेळत समजावून सांगत असत आणि विचारलेल्या कुठल्याही शंकेचे शांतपणे सविस्तर उत्तर देत असत. फक्त ते बोलत असतांना मध्येच एकाद्या अक्षरावर अडखळायचे आणि न्नन्नन्नन्न असे काहीतरी पुटपुटायचे. म्हणून काही उनाड मुलांनी त्यांना 'न्नन्नन्नन्न' असे टोपणनाव ठेवले होते, पण त्यांनाही मनातून परांजपे सरांबद्दल खूप आदर वाटत होता. त्यांनी रिअॅक्टर इंजिनियरिंगचा अर्धा भाग शिकवून संपवल्यानंतर त्यांचेच सहकारी दिवेकर सर आले. तेसुद्धा हुषार आणि माहीतगार होते, शिवाय स्मार्ट होते. वर्गाला चांगल्या प्रकारे सांभाळत होते. या दोघांनी मिळून आमच्या पुढील वाटचालीच्या दृष्टीने सर्वात जास्त महत्वाच्या या विषयाचा भक्कम पाया घातला आणि तो पुढे मला तरी खूपच उपयोगी पडला.
श्री.परांजपे हे तेंव्हा अणुशक्तीकेंद्रामधील 'रिअॅक्टर इंजिनियरिंग' याच नावाच्या विभागातल्या 'फास्ट रिअॅक्टर' नावाच्या उपविभागाचे प्रमुख होते आणि श्री.दिवेकर उपप्रमुख होते. त्यांच्या हाताखाली आणखी काही सहाय्यक इंजिनियर काम करत होते. पण तोपर्यंत भारतात कुठेच अशा प्रकारचा रिअॅक्टर कार्यरत नव्हता किंवा उभारलाही जात नव्हता. पण लवकरच तो उभारण्याचे आराखडे आणि त्याची पूर्वतयारी करण्याचे काम हे लोक करत होते. ते बहुतेक सगळे काम ऑफिसात किंवा लायब्ररीत बसूनच होत असावे. त्या वेळी भारतातल्या इतर प्रकारच्या प्रायोजिक अणुभट्ट्या काम करत होत्या आणि दोन अणुविद्युतकेंद्रे उभारण्याचे काम सुरू होते आणि अनेक लोक त्यावर प्रत्यक्ष काम करण्यात व्यस्त होते. कदाचित म्हणूनच या दोघा वरिष्ठ लोकांना आम्हाला शिकवण्यासाठी पाठवले गेले असेल. पण ते आमच्यासाठी फायद्याचे होते.
एकदा आमच्या हॉस्टेलमध्ये ठेवलेल्या मेजवानीला आमच्या काही व्याख्यात्यांना निमंत्रित केले होते, त्यात परांजपे सर आले होते. साहजीकच त्यांच्याभोवती विद्यार्थ्यांचा कोंडाळा जमा झाला. सरांनी आमच्याशी खूप मनमोकळ्या गप्पा मारल्या. एका विद्यार्थ्याने त्यांना धिटाईने विचारले, "सर ट्रेनिंग झाल्यावर तुम्ही मला आपल्या सेक्शनमध्ये घ्याल का?" त्यावर त्यांनी हसत हसत मिश्किलपणे विचारले, "अरे, पण तुला चेस आणि ब्रिज खेळायला येतं का?"
ट्रेनिंग संपून आम्ही नोकरीला लागल्यानंतर काही महिन्यांमध्येच अशी बातमी आली की फ्रान्सच्या सहकार्याने भारतात पहिला फास्ट रिअॅक्टर उभारायला सरकारची मंजूरी मिळाली आहे आणि त्यासाठी एका टीमला फ्रान्सला पाठवायचे ठरत आहे. आता सगळ्यांनाच परांजप्यांच्या सेक्शनमध्ये जायचे होते. त्यासाठी काही अनुभवी लोकांची निवड झाली आणि आमच्या बॅचच्या पाच मुलांनाही घेतले गेले. त्यांना आता एकदम इतके काम आले की चेस आणि ब्रिज खेळायला फुरसतच राहिली नाही. त्या पाचजणात माझे नाव आले नाही म्हणून मी काही काळ खट्टू झालो होतो, पण मला पुढे मिळालेले काम आणि संधी पाहता झाले तेच बरे झाले असे नंतर वाटले.
-----
मी कोण आहे ?
भाग ३८
उच्च गणिताचा अवघड घाट चढून आणि उच्च भौतिकशास्त्राचे अंधारी बोगदे पार करून आमच्या प्रशिक्षणाची गाडी रिअॅक्टर इंजिनियरिंगच्या नयनरम्य पठारावर आली तेंव्हा मलाही त्या प्रशिक्षणात मजा वाटायला लागली. त्या काळात म्हणजे सन १९६६-६७मध्ये युरोप आणि अमेरिकेतील प्रगत देशांमध्ये चार पाच प्रकारच्या अणुभट्ट्यांमधून प्रत्यक्ष वीजनिर्मिती होत होती आणि इतर चार पाच प्रकारच्या रिअॅक्टर्सवर प्रयोग चालले होते. आमच्या परांजपे आणि दिवेकर सरांनी यातल्या बहुतेक सगळ्यांची सविस्तर माहिती इतक्या छान प्रकारे रंगवून सांगितली की त्यांनी त्या सगळ्या रिअॅक्टर्सवर काम केले असावे असेच वाटत होते. ते दोघे तेंव्हा अणुशक्तीकेंद्रामधील 'रिअॅक्टर इंजिनियरिंग ' याच नावाच्या विभागात कामाला होते आणि तिथे रिअॅक्टर डिझाइन केले जातात असे सांगत. या सगळ्या प्रकारांच्या अनेक अणुभट्ट्यांचे डिझाइन तिथे चालले असेल अशी आमची भाबडी समजूत झाली. जेवणात कधी पुलाव, कधी रस्सा, तर कधी पुरीभाजी असावी त्याप्रमाणे हे लोक आलटून पालटून या किंवा त्या रिअॅक्टरचे काम करत असतील असेही वाटून गेले. ट्रेनिंग संपल्यावर आपण तर रिअॅक्टर इंजिनियरिंग डिव्हिजनमध्येच जायचे हे मी मनोमन ठरवूनही टाकले आणि आपला चॉइस मिळवण्यासाठी परिक्षांमध्ये चांगले मार्क्स मिळवायच्या कामाला लागलो.
रिअॅक्टर ही फक्त एक भट्टी असते आणि तिच्यात प्रचंड प्रमाणात ऊष्णता निर्माण होत असते, पण त्या ऊष्णतेचा उपयोग करून घेण्यासाठी आधी तिच्यावर पूर्ण नियंत्रण मिळवले जाते आणि तिचे विजेत रूपांतर केले जाते. त्यासाठी इतर अनेक उपकरणांची आवश्यकता असते. एक उदाहरण द्यायचे झाले तर प्रत्येक इंजिनमध्ये अशी व्यवस्था केली असते की एका वेळी पेट्रोलचे फक्त चारपाच थेंबच सिलिंडरमध्ये जातात, त्यांच्या ज्वलनामधून निघालेल्या ऊर्जेमुळे पिस्टन जोरात बाहेर ढकलला जातो, तो एका चक्राला फिरवतो आणि ते चक्रच पिस्टनला पुन्हा सिलिंडरच्या आत नेते. अशा प्रकारे तो पिस्टन पुढे मागे होत रहातो आणि ते चक्र फिरत राहते. पण त्या फिरत्या चाकाला मोटारीची चाके जोडून ती चालवायची असेल तर त्यासाठी इंजिनाशिवाय कार्ब्युरेटर, अॅक्सलरेटर, ब्रेक्स, स्टीअरिंग व्हील, गिअरबॉक्स, अॅक्सल रॉड, बॅटरी यासारखी कितीतरी साधने जोडावी लागतात. इंजिन हा जसा मोटारीचा फक्त एक सर्वाधिक महत्वाचा पण लहानसा भाग असतो, त्याचप्रमाणे अणुविद्युतकेंद्राच्या अवाढव्य पसाऱ्यात रिअॅक्टर हा सर्वाधिक महत्वाचा पण फक्त एक भाग असतो. इतर संयंत्रांची माहिती शिकणेही आवश्यक असते.
----
मी कोण आहे ?
भाग ३९
पणतीमधल्या तेलाचे सूक्ष्म कण भिजलेल्या वातीमधून वर चढून ज्योतीपर्यंत येतात आणि त्यांच्या ज्वलनामधून प्रकाश पडतो. मोटारीच्या टाकीतले पेट्रोल एका बारीक नळीनधून हळूहळू इंजिनात येते आणि लहानसे स्फोट करून इंजिनाला धडधडत ठेवते. बॉयलरच्या भट्टीत सतत थोडा थोडा कोळसा टाकला जातो, तो जळून निघालेल्या धगीमुळे पाण्याची वाफ होते. या सगळ्या उदाहरणांमध्ये थोडे थोडे इंधन जळून खाक होते आणि जाताजाता ऊष्णता देऊन जाते. जळत असलेल्या इंधनातला प्रत्येक कण जवळच्या दुसऱ्या कणांना पेटवतो आणि ती आग भडकत राहते.
अणुभट्टीमध्येसुद्धा एका वेळी अगदी थोड्याच अणूंचे विखंडन किंवा भंजन होते आणि त्यातून खूप ऊष्णता बाहेर पडते, पण या भट्टीत कणाकणाने इंधन टाकून ते जाळता येत नाही. एका अणूच्या विखंडनामधून तीन न्यूट्रॉन बाहेर पडतात आणि प्रकाशकिरणांसारख्या प्रचंड वेगाने ते तीन दिशांना फेकले जातात. हजारो अणूंच्या आरपार जात किंवा त्यांना धडकत धडकत इकडे तिकडे जात असतांना त्यातले दोन नाहीसे होतात आणि उरलेला एक न्यूट्रॉन भट्टीमधील इंधनाच्या दुसऱ्या एका अणूचे विखंडन करतो. तो दुसरा अणू पहिल्या अणूपासून दूर कुठेतरी असू शकतो. त्यामुळे ही साखळी चालू रहाण्यासाठी तिथे मोठ्या प्रमाणात इंधन ठेवलेले असणे आवश्यक असते. हे इंधन कधीच जळून पूर्णपणे नाहीसे होत नाही. फक्त त्यातल्या थोड्या अणूंचे विखंडन होते पण ती इंधनाची कांडी जशीच्या तशीच राहते. विखंडनशील अणूंची संख्या कमी झाल्यानंतर इंधनाची ती कांडी अणूभट्टीच्या बाहेर काढून तिच्या जागेत नवी कांडी ठेवावी लागते.
प्रत्येक अणूभट्टीचे डिझाइन करतांनाच त्यात किती इंधन ठेवायचे हे ठरलेले असते आणि तितके सगळे इंधन भरल्याशिवाय ती सुरूच होत नाही. बहुतेक सगळ्या अणुभट्ट्या एकदा सुरू झाल्यावर वर्ष दीड वर्ष पूर्ण क्षमतेनुसार काम करत रहातात. त्या काळात त्यांना आणखी इंधन द्यावे लागत नाही. एका प्रकारच्या अणुभट्टीला मात्र दर रोज दोन घास भरवावे लागतात, पण गरज पडल्यास तीसुद्धा महिनाभर उपाशीपोटी काम करत राहू शकते. हे सगळे थोडे आश्चर्यकारक वाटले तरी खरे आहे. जगातील सर्व अणूभट्ट्या याच तत्वावर चालत आल्या आहेत. अणूंच्या विखंडनानंतर ते इंधन रेडिओअॅक्टिव्ह होत असल्यामुळे त्याला अणूभट्टीच्या बाहेर काढण्यासाठी आणि त्यानंतरही विशेष काळजी घ्यावी लागते. यासाठी विशेष प्रकारची यंत्रणा उभी केली जाते.
-----
मी कोण आहे ?
भाग ४०
पेटलेल्या निखाऱ्यांवर पाणी टाकले की ते विझतात, उन्हामुळे जमीन तापते पण नदीतले पाणी थंड राहते अशा अनुभवावरून पाणी आणि अग्नि ही एकमेकांविरुद्ध तत्वे आहेत किंवा शीतलता हा पाण्याचा धर्म आहे असे समजले जाते, पण पाण्याला तापत ठेवले की ते अग्नीशी दोस्ती करून स्वतःही तापत जाते आणि चटके देते. उकळून वाफ झाल्यावर तर त्यात एक वेगळीच भन्नाट अशी शक्ती येते. बंद डब्यात कोंडून ठेवलेली वाफ त्या डब्याला फोडून बाहेर येऊ पाहते. तीनशे वर्षांपूर्वी न्यूकॉम, जेम्स वॉट आदि मंडळींनी वाफेच्या शक्तीवर चालणारी स्टीमइंजिने तयार केली आणि वाफेच्या शक्तीचा उपयोग करून घेण्याची सुरुवात केली तेंव्हा जगातली औद्योगिक क्रांती सुरू झाली. आणखी दीड दोनशे वर्षांनंतर एडिसन आणि टेसला यांनी विजेची निर्मिती करून तिला घराघरात आणि कारखान्यांपर्यंत पोचवल्यावर औद्योगिक क्रांतीला तुफान वेग आला, तिने माणसाचे जीवनच पार बदलून टाकले.
विजेपासून ऊष्णता निर्माण करणे अगदी सोपे आहे. विजेच्या प्रवाहाला विरोध करणाऱ्या धातूच्या तारेमधून विजेचा प्रवाह नुसता नेला तरी ऊष्णता आपोआप बाहेर पडते. दिवे, हीटर, गीजर वगैरेंमधून हे काम घरोघरी रोज केले जाते. पण मोठ्या प्रमाणातल्या ऊष्णतेचे थेट विजेत रूपांतर करण्याची किमया अजून तरी साध्य झालेली नाही. बहुतेक सगळ्या औष्णिक वीजनिर्मितिकेंद्रांमध्ये इंधन जाळून निर्माण होणाऱ्या ऊष्णतेपासून आधी पाण्याची वाफ तयार करतात आणि वाफेच्या शक्तीवर अजस्त्र अशी यंत्रे चालवून वीज तयार करतात. अणुशक्तीमधूनसुद्धा ऊष्णताच बाहेर पडते आणि तिचे विजेत रूपांतर करण्यासाठी हेच सगळे केले जाते. यासाठी त्या केंद्रांमध्ये अनेक प्रकारची यंत्रे बसवलेली असतात.
इतर इंधनांवर पाणी शिंपडले तर असलेली आग विझते, पण अणुभट्टीमधल्या इंधनांना पाण्यात बुडवून ठेवले तर तिथले पाणी मात्र त्यांना ऊष्णता निर्माण करायला मदत करते अशी यात आणखी एक गंमत आहे. ते पाणी मदतही करते, पण त्यात ते स्वतःही तापते, त्यामुळे त्याला सतत रिअॅक्टरच्या आतबाहेर खेळवत ठेवावे लागते. यासाठी एक खूप मोठी यंत्रणा सज्ज केलेली असते. ट्रेनिंग स्कूलमध्ये आम्हाला या सगळ्यांची ओळख एका वेगळ्या विषयामध्ये करून देण्यात आली.
----
मी कोण आहे ?
भाग ४१
निरनिराळ्या प्रकारच्या अणुभट्ट्यांची रचना आणि इतर माहिती आम्ही रिअॅक्टर इंजिनियरिंग या विषयात शिकत होतोच. अणुभट्टीमध्ये उत्पन्न होत असलेल्या ऊष्णतेचे विजेत रूपांतर करण्यासाठी जी इतर अनेक उपकरणे (इक्विपमेंट) लागतात त्यांची माहिती आम्हाला पॉवर प्लँट इंजिनियरिंग नावाच्या वेगळ्या विषयात शिकवली गेली. यातल्या काही उपकरणांचा अभ्यास आम्ही इंजिनियरिंग कॉलेमध्ये केला होता, त्याची उजळणी तर झालीच, पण खूप काही नवेही शिकायला मिळाले. कॉलेजमधले शिक्षण उपकरणांच्या माहितीसाठी होते तर इथले प्रशिक्षण त्यांच्या प्रत्यक्ष वापराशी संबंधित होते.
१९६६-६७मध्ये मी जेंव्हा ट्रेनिंगस्कूलमधले प्रशिक्षण घेत होतो तोपर्यंत भारतात एकही अणुविद्युतकेंद्र (न्यूक्लियर पॉवर स्टेशन) काम करत नव्हते, पण महाराष्ट्रात तारापूर इथे पहिल्या अशा प्रकारच्या अणुभट्टीची उभारणी केली जात होती आणि राजस्थानमधील रावतभाटाजवळ दुसऱ्या प्रकारच्या अणुभट्टीचे काम नुकतेच सुरू झाले होते. यामुळे या दोन्हींसंबंधी तांत्रिक माहिती मिळायला लागली होती. तुर्भे येथील अनुसंधान केंद्रात ज्या प्रायोगिक अणुभट्ट्या (रिसर्च रिअॅक्टर्स) काम करत होत्या त्यातून निर्माण होणाऱ्या ऊष्णतेचे विजेत रूपांतर होत नसले तरी तिला समुद्राच्या पाण्यात नेऊन टाकण्याची मोठी यंत्रणा होतीच त्यातसुद्धा अनेक पंप, व्हॉल्हज, हीट एक्स्चेंजर्स, आयन एक्सेंजर्स वगैरे उपकरणे होती. त्यांच्या कामाचा प्रत्यक्ष अनुभव तिथे काम करणाऱ्या इंजिनियरांना होता. हे सगळे ज्ञानही रिअॅक्टर इंजिनियरिंग डिव्हिजनमध्येच काम करत असलेल्या अभियंत्यांना होते. त्यातल्या काही लोकांनी येऊन आम्हाला त्या विषयावर व्याख्याने दिली.
----
मी कोण आहे ?
भाग ४२
मी इंजिनियरिंग कॉलेजातले शिक्षण पूर्ण करून ट्रेनिंग स्कूलमध्ये दाखल झालो तेंव्हा वीस वर्षांचा होतो. माझ्या वर्गातली बरीचशी इतर मुलेसुद्धा माझ्यासारखीच वीस एकवीस वर्षांची असतील. पण काही मुलांनी उशीरा शाळेत जायला सुरुवात केली होती, काही जणांनी आधी बी एस सी करून नंतर इंजिनियरिंग केले होते आणि काहीजणांनी इथे येण्याआधी बाहेर १-२ वर्षे नोकरी केली होती. त्यांची वये आमच्याहून २-३ वर्षांनी जास्त होती. त्यामुळे आमच्या विद्यार्थ्यांचा वयोगट २० ते २४ पर्यंत होता. यूपी बिहारमधल्या एकदोघांची तर लग्नेही झाली होती आणि त्यांना आपल्या कुटुंबाला घरी ठेऊन इथे हॉस्टेलमध्ये रहावे लागत होते.
अणुशक्ती विभागात पाचदहा वर्षे काम करून तिथे रुजलेले काही अधिकारी आम्हाला निरनिराळे विषय शिकवायला येत असत ते वयानेही पाचदहा वर्षांनी आमच्याहून मोठे आणि जरा प्रौढ दिसत असत. एके दिवशी साधारणपणे आमच्याच वयोगटातले वाटणारे एक तरुण प्राध्यापक आम्हाला लेक्चर द्यायला आले. त्यांना पाहून वर्गातल्या मुलांना आधी जरासे आश्चर्य वाटले, पण कुशाग्र बुद्धीमत्ता, अपार ज्ञान आणि दांडगा आत्मविश्वास यांच्या जोरावर त्यांनी आपल्या पहिल्याच व्याख्यानात सर्वांवर गडद छाप पाडली आणि सर्वांची मने जिंकून घेतली. या उमद्या सरांचे नाव "अनिल काकोडकर" आहे असे समजल्यावर तर आमचा आनंद गगनात मावेना कारण आम्ही त्यांची कीर्ती ऐकली होती. ते व्हीजेटीआय या त्या काळातल्या सर्वोत्कृष्ट इंजिनियरिंग कॉलेजचे टॉपर होतेच, बीएआरसी ट्रेनिंगस्कूलच्या त्यांच्या बॅचचेही टॉपर होते. ते पुढे जाऊन किती मोठमोठ्या पदांवर विराजमान होणार आहेत याची मात्र तेंव्हा आम्हाला कल्पना नव्हती.
'अणुशक्तीकेंद्रांमधली यंत्रसामुग्री' हा त्यांचा विषय तसा नाविन्यपूर्ण होता आणि त्यांनी तो अत्यंत मनोरंजक पद्धतीने चांगला समजाऊन सांगितला. त्यांनी दिलेल्या नोट्स पाहून तर आम्ही चकीतच झालो. १९६६ सालच्या त्या काळात फोटोकॉपीइंगचे तंत्र भारतातल्या बाजारात अजून आलेही नव्हते. तोपर्यंत मी तरी झेरॉक्स केलेला एक कागदसुद्धा पाहिला नव्हता किंवा असे काही तंत्रज्ञान अस्तित्वात आहे हेदेखील मी कधी ऐकले नव्हते. आमचे बाकीचे सगळे लेक्चरर सायक्लोस्टाईल केलेले करड्या रंगाचे खरखरीत कागद वाटत होते. त्यामुळे काकोडकरांनी दिलेल्या पांढऱ्याशुभ्र आणि गुळगुळीत कागदांवर सुबक अक्षरांमध्ये छापलेल्या सचित्र नोट्स पाहून सर्वांनाच त्याचे मोठे अप्रूप वाटले. त्या काळात बीएआरसीसारख्या उच्च दर्जाच्या संशोधन संस्थेत झेरॉक्सचे एकादे यंत्र नवीनच आणले गेले असेल आणि तिथेही अगदी निवडक लोकांनाच ते उपलब्ध होत असेल. श्री.काकोडकरांनी मुद्दाम प्रयत्न करून आमच्यासाठी त्या सुबक कॉपीज काढवून घेतल्या असणार.
----
मी कोण आहे ?
भाग ४३
यंत्रे तयार करतांनाच त्यांच्या कामावर चांगले नियंत्रण ठेवण्याची तजवीजही केली तरच त्यांचा उपयोग करता येतो. मोटारीला नुसतीच चाके आणि इंजिन बसवून ते सुरू केले तर ती मोटार चालेल पण कुठेही जाऊन धडकेल. तिच्या वेगावर नियंत्रण ठेवण्यासाठी अॅक्सेलरेटर, ब्रेक्स, क्लच, गीअर्स वगैरे आणि तिला योग्य मार्गावरून नेण्यासाठी स्टीअरिंग व्हील यासारखी अनेक उपकरणे जोडतात आणि ती चालकाला बसल्या जागेवरून सहजपणे वापरता येतील अशा बेताने त्याच्या हातापायांच्या जवळ बसवतात म्हणून तो माणूस मोटार चालवू शकतो. चालकाचे काम सोपे आणि अचूक व्हावे यासाठी या सर्वांमध्ये खूप सुधारणा होत गेल्या आणि आज तर चालकाशिवाय चालणारी मोटारगाडीही तयार झाली आहे. अशी विनापायलट उडणारी छोटी विमाने पूर्वीच तयार केली गेली होती. मोठ्या प्रमाणावर मोटारींचे एकसारखे भाग एकापाठोपाठ तयार करणारी ऑटोमॅटिक यंत्रे मी कॉलेजात शिकत असतांनाच कारखान्यांमध्ये काम करत होती. रासायनिक कारखान्यांमध्ये अनेक द्रवरूप किंवा वायुरूप पदार्थांचे तापमान, दाब, प्रवाह इत्यादींवर सतत काटेकोर नियंत्रण ठेवावे लागते. ते साधण्यासाठी स्वयंचलित यंत्रणाच करावी लागते. अणुभट्टीची रचना साधारणपणे रासायनिक कारखान्यांसारखीच असते. त्यातले शीतनक, मंदयक वगैरेंचे तापमान, दाब, प्रवाह वगैरेंवर काटेकोर नियंत्रण ठेवायचे असतेच. शिवाय अणुविखंडनाची प्रक्रिया नियंत्रणात ठेवणे हे मुख्य काम असते.
आपल्या टॉयलेटमधल्या फ्लश टँकची साखळी ओढताच किंवा बटन दाबताच त्यातले पाणी खाली वाहून तो रिकामा होतो, पण लगेच आपोआप एक नळ सुरू होऊन तो टँक पाण्याने भरला जातो आणि तो भरला की नळ आपोआप बंद होतो. ही आपल्या ओळखीची सोपी नियंत्रण क्रिया असते. मोठ्या इमारतींच्या तळाशी एक मोठी भूमिगत टाकी असते. महापालिकेकडून नळामधून येणारे पाणी त्या टाकीत पडत जाते. तिथून पंपाने ते गच्चीवरल्या टाकीत चढवले जाते आणि तिथून ते निरनिराळ्या घरांमध्ये पुरवले जाते. या दोन्ही किंवा अशा अनेक टाक्यांमधील पाण्याची पातळी पहाणे आणि त्यानुसार पंप सुरू किंवा बंद करणे कुणालाही कठीण आहे. एकटा माणूस ते करू शकणार नाही. म्हणून यासाठी एक स्वयंचलित व्यवस्था केली जाते. सोसायटीचा वॉचमन त्यावर फक्त लक्ष ठेवतो.
हे पंप दिवसातून एक दोन वेळाच सुरू आणि बंद करावे लागतात. आपल्या रेफ्रिजरेटरमधले तापमान कमाल मर्यादेवर आले की त्याचा काँप्रेसर आपोआप सुरू होतो आणि ते किमान मर्यादेवर येताच तो बंद होतो असे दिवसरात्र चाललेले असते. अशा प्रकारच्या नियंत्रणाला 'ऑन ऑफ कंट्रोल' म्हणतात. बॉयलरमध्ये एका बाजूने सतत पाणी आत येत असते आणि दुसऱ्या बाजूने वाफ बाहेर पडत असते. त्यांचे नियंत्रण करण्यासाठी वेगळ्या प्रकारचे कंट्रोल असतात. कंट्रोल इंजिनियरिंग या नावाचे एक मोठे शास्त्रच विकसित झाले आहे. याच नावाच्या एका वेगळ्या विषयात आम्हाला त्या शास्त्राची ओळख करून देण्यात आली. या नियंत्रणामध्ये इलेक्ट्रॉनिक्सचा फार महत्वाचा सहभाग असतो म्हणून आम्हाला अगदी मुळापासून तो विषयही शिकवला गेला. या विषयाची थोडी जुजबी ओळख इंजिनियरिंग कॉलेजात झाली असली तरी ती तेवढ्यात कालबाह्य झाली होती. त्यामुळे आम्हाला पुन्हा नव्याने शिकावी लागली.
-----
मी कोण आहे ?
भाग ४४
अणुशक्ती या विषयाबद्दल जगभरात अगदी सुरुवातीपासून कमालीची गुप्तता बाळगलेली होती. आज आपल्याला गूगलवरून शोधल्यास खूप माहिती मिळते, पण पन्नास वर्षांपूर्वी तशी परिस्थिति नव्हती. अशा विषयावर भारतात कुणी पुस्तके लिहून ती प्रकाशित करणे तर शक्यच नव्हते. परदेशातले लेखकसुद्धा जरा जपूनच लिहित असत आणि ती पुस्तके भारतातले दुकानदार कुणासाठी आणणार? त्यामुळे जे लोक परदेशात जाऊन आलेले असत त्यांनी आणलेली माहिती आणि अणुशक्ती विभागासारख्या सरकारी संस्थांना त्यांच्या सूत्रांकडून मिळणारी माहिती यावरच सगळा भर होता.
जिथे माहितीसुद्धा सहजपणे मिळत नव्हती, तिथे यासाठी लागणारे विशिष्ट पदार्थ कसे मिळणार ? ते खुल्या बाजारात विक्रीला ठेवलेले नसत. यामुळे अगदी सुरुवातीपासून सगळ्या बाबतीत आत्मनिर्भरतेवर भर दिला जात होता. युरेनियम, थोरियम, झर्कोनियम यासारखे काही विशिष्ट धातू भूगर्भात कुठे दडलेले आहेत हे शोधणे, त्यांची खनिजे बाहेर काढून त्यांचे शुद्धीकरण करणे, त्या धातूंना किंवा त्यांच्या संयुगांना हवा तसा आकार देऊन त्यांना उपयोगात आणणे अशासारख्या विषयांवरही आमच्या प्रयोगशाळांमध्ये संशोधन चालले होते आणि त्यात लक्षणीय अशी प्रगति झाली होती. या कामांसाठी काही लहान कारखानेसुद्धा उभारले जात होते. ट्रेनिंग झाल्यानंतर आमच्यातला कोण कुठल्या विभागात काम करायला जाणार आहे हे माहीत नसल्यामुळे सगळ्याच विद्यार्थ्यांना थोडे प्रशिक्षण देऊन तयार केले जात होते. यासाठी धातुशास्त्र (मेटॅलर्जी) आणि रासायनिक अभियांत्रिकी (केमिकल इंजिनियरिंग) अशासारखे काही विषयही आम्हाला शिकवले गेले.
-----
मी कोण आहे ?
भाग ४५
आमचे क्लासरूममध्ये बसून शिकायचे शिक्षण संपत आल्यावर आम्हाला प्रत्यक्ष कामाच्या अनुभवासाठी बी.ए.आर.सी मध्ये पाठवण्यात आले. मेटॅलर्जी, इलेक्ट्रॉनिक्स, केमिकल इंजिनियरिंग यासारख्या शाखांमधल्या प्रशिक्षणार्थींना तशा प्रकारचे काम ज्या विभागांमध्ये केले जात होते तिकडे पाठवले गेले. मेकॅनिकलचे विद्यार्थी संख्येने जास्त होते आणि त्या नावाची कुठली डिव्हिजन तिथे नव्हती. काही मुलांना सेंट्रल वर्कशॉपमध्ये तर काही जणांना रिअॅक्टर ऑपरेशन्स डिव्हिजनमध्ये काम करायला पाठवले. मला आणखी सातआठ मुलांबरोबर इंजिनियरिंग हॉल क्र.३, रिअॅक्टर इंजिनियरिंग डिव्हिजनमध्ये पाठवले गेले.
श्री.परांजपे, श्री.दिवेकर, श्री.काकोडकर, श्री.वेंकटराज वगैरे आम्हाला शिकवायला येऊन गेलेले बरेचसे सर त्या काळात या हॉल नंबर ३ मध्ये काम करत होते. आमच्यावर त्यांचा मोठा प्रभाव पडलेला होता. मी तर ट्रेनिंग संपल्यावर संधी मिळाली त्यांच्याबरोबरच काम करायचे असे ठरवून टाकले होते. त्यामुळे आम्हालाही त्यांची डिव्हिजन पहाण्याची उत्सुकता होती. आम्हाला प्रॅक्टिकल ट्रेनिंगसाठी तिथे जायचे आहे हे समजल्यावर मला खूप आनंद झाला.
त्या हॉलमध्ये एका बाजूला तीन मजल्यांवर एका ओळीत अनेक लहान खोल्या होत्या आणि त्या खोल्यांमध्ये टेबलांनाच ठोकलेली पाच फुटी पार्टीशन्स घालून खूपच छोट्या केबिन्स तयार केल्या होत्या. तिथे बसून हे लोक काम करत असत. मुख्य हॉलमध्ये अनेक लहानमोठे लूप होते. प्रत्येक लूपमध्ये पंप, व्हॉल्व्हज, व्हेसल्स आणि गुंतागुंतीचे पाइपिंग व अनेक प्रकारची इन्स्ट्रुमेन्ट्स लावलेली होती. त्यातले थोडेच लूप तेंव्हा काम करत होते आणि बाकीचे अजून अपूर्ण होते, त्यांच्यासाठी काही उपकरणे अजून यायची होती. जे लूप पूर्ण झालेले होते तेसुद्धा विशिष्ट प्रयोग करण्यासाठी कधी तरी थोडा वेळच चालवले जात असत. यामुळे आम्हाला रोज उभे राहून काही प्रत्यक्ष काम करण्यासारखे तिथे काही कामच नव्हते. आम्ही एकेका इंजिनियरला जेंव्हा वेळ मिळेल तेंव्हा गाठून त्यांच्याकडून त्यांच्या लूपची माहिती विचारून घेतली. त्यात कसले प्रयोग करणार आहेत आणि त्यातून कोणती नवी माहिती मिळवायची आहे वगैरे त्यांनी अगदी त्रोटकपणे सांगितले. हे बहुतेक सगळे इंजिनियर दिवसभर आपापल्या केबिनमध्ये बसून नव्या रिअॅक्टर्सच्या डिझाइनच्या संबंधित काम करत होते, त्यातला काही भाग गोपनीय होता आणि काही इतका क्लिष्ट होता की तो नवख्या मुलांना समजावून सांगता येण्यासारखा नव्हता. त्यांच्या इवल्याशा केबिनमध्ये बसायला जागाही नव्हती. त्यांना आमच्या मदतीची गरज नव्हती आणि आमचा उपयोगही नव्हता असे दिसत होते. त्यामुळे आम्हाला प्रत्यक्ष कामाचा अनुभव असा मिळाला नाही पण प्रशिक्षणाचा भाग म्हणून आम्हालाही काहीतरी करायचे होते. तिथल्या कॉन्फरन्स रूममध्ये बसून थोडे वाचन आणि त्यावर चर्चा करत आम्ही ते प्रॅक्टिकल ट्रेनिंग पूर्ण केले. मात्र या काळात तिथल्या महत्वाच्या लोकांच्या ओळखी झाल्या त्याचा पुढे उपयोग झाला.
-----
मी कोण आहे ?
भाग ४६
ट्रेनिंग स्कूलमध्ये आम्हाला दरमहा ३०० रुपये स्टायपेंड मिळत होता. खोलीचे भाडे आणि आरोग्य सेवा यासाठी त्यातले थोडे पैसे कापून घेऊन उरलेली रोख रक्कम एक तारखेला आमच्या हातात मिळत असे. त्या दिवशी सगळे जण "खुश है जमाना आज पहली तारीख है।" म्हणत चांगल्या मूडमध्ये असत. आमच्या खात्याचे खजिनदार ज्या खोलीत हे वाटप करीत त्याच खोलीत बाजूला दोन खुर्च्या आणि टेबले मांडून आमचे मेस सेक्रेटरी व कल्चरल सेक्रेटरी बसलेले असत. पगारातले जवळजवळ अर्धे पैसे महिनाभराच्या मेसमधल्या जेवणाखाण्याचे बिल देण्यात जात आणि क्रीडा व सांस्कृतिक कार्यासाठी पाच दहा रुपये दक्षिणा देऊन उरलेले सव्वा ते दीडशे रुपये पाकिटात ठेवल्यावर खिसा गरम झाल्यासारखे वाटायचे. इंजिनियरिग कॉलेजमध्ये शिकत असतांना माझे महिन्याचे पूर्ण अंदाजपत्रकच शंभर रुपयांच्या आत असायचे, त्या मानाने हे पैसे जास्तच होते. मुख्य म्हणजे हे सर्वस्वी माझ्या कमाईचे होते, त्यातून बचत करून काही पैसे घरी पाठवण्याची जबाबदारीही माझ्यावर नव्हती आणि ते मी मनासारखे खर्च करू शकत होतो, कुणाला त्याचा हिशोब देण्याची गरज नव्हती, यातला आनंद सर्वात जास्त होता.
ट्रेनिंग स्कूलमधले माझे सगळे मित्र मध्यमवर्गीयच होते. जे माझ्यासारखे ओढाताणीच्या परिस्थितीतून आले होते ते आनंदात होते आणि बऱ्या परिस्थितीतून आलेले थोडी कुरकुर करत होते, पण जमवून घेत होते. दोन चार 'बडे बापके बेटे' आपापल्या पिताश्रींकडून पैसे आणून मजेत रहात होते, पण ते माझे मित्र नव्हते.
वांद्र्यातल्या हॉस्टेलपासून मरीन लाइन्स इथल्या क्लासरूमपर्यंत जाण्यायेण्याची आणि दुपारच्या भोजनाची सोय मला या पैशातूनच करायची होती. काटकसरीने वागून ते शक्य होत होते, पण चैन करण्यासाठी फारसा वाव नव्हता. त्या काळात सिनेमा पाहणे आणि भेळपुरी, शीतपेय किंवा आइसक्रीम एवढीच आमचीही चैनीची मर्यादा होती आणि तेवढी चैन मी करून घेऊ शकत होतो. चर्चगेटपासून मुंबई सेंट्रल पर्यंतच्या भागातच मुंबईतली सगळी मुख्य थिएटरे होती आणि तिथे लागलेले बहुतेक सगळे चांगले सिनेमे आम्ही पहात होतो. त्या काळात एकदा पिक्चर लागला की तो रौप्यमहोत्सव केल्याशिवाय निघत नसे आणि एकच सिनेमा पुन्हा पुन्हा पाहण्याची हौस मला कधीच नव्हती. त्यामुळे प्रत्यक्षात या सगळ्या थिएटरांना मी वर्षभरातून एक दोनच भेटी दिल्या असणार. त्याशिवाय दहा पंधरा वर्षांपूर्वीपासून लागून गाजलेले बरेचसे सिनेमे मी आधी पाहू शकलो नव्हते, ते मॅटिनी शोजमध्ये पाहून मी माझा अनुशेष (बॅकलॉग) भरून काढला. आता मीसुद्धा दिलीपकुमार, देव आनंद, राजकपूर, अशोककुमार वगैरेंवर धडाधड बोलू शकत होतो. माझ्या त्याआधीच्या आयुष्यात मी एकंदर जितके सिनेमे पाहिले होते त्याहून जास्त मी या एका वर्षात पाहिले आणि त्यानंतर पुन्हा कुठल्याही वर्षात मी तितके चित्रपट पाहिले नाहीत.
-----
मी कोण आहे ?
भाग ४७
ट्रेनिंग स्कूलमध्ये प्रवेश घ्यायच्या वेळी आमच्याकडून एक बाँड लिहून घेतला होता. त्यानुसार एक वर्षाचे ट्रेनिंग पूर्ण केल्यानंतर वैज्ञानिक अधिकारी म्हणून तीन वर्षे नोकरी करणे आम्हाला बंधनकारक होते. पण सरकारवर कुठलेच बंधन नव्हते. ते आम्हाला कधीही डच्चू देऊ शकत होते. असा एकतर्फी करार कायद्याला धरून नाही असे कोणा कायदेतज्ञाचे मत आहे असे मला काही वर्षांनंतर समजले. पण बाँडवर सही केल्याशिवाय प्रवेशच मिळणार नसल्यामुळे त्या वेळी तर सर्व प्रशिक्षणार्थ्यांनी त्यावर राजीखुशीने सह्या केल्या होत्या.
ट्रेनिंगसाठी प्रवेश घेतल्यानंतर आम्हाला सरकारी नियमांप्रमाणे आचारसंहिता पाळायची होती. त्यात शिस्त आणि गोपनीयता यांना खूप महत्व होते. आमचे हेडमास्तर फारच कडक शिस्तीचे भोक्ते होते. आधीच्या कुठल्याशा बॅचमधल्या दोन तीन मुलांनी त्यांच्याशी वितंडवाद घातला एवढ्या कारणावरून शिस्तभंगाची कारवाई म्हणून त्यांना तडकाफडकी हाकलून दिले गेले होते अशी अफवा प्रशासनातल्या लोकांनीच पसरवून दिली होती, यामुळे सगळी मुले या हेडमास्तरांना टरकून होती. हे ऑफिसमधले लोक आमच्यावर हेरगिरी करतात की काय असा दाट संशयही आम्हाला सुरुवातीला वाटायचा. पण ते लोक चांगले आणि मनमिळाऊ होते, त्यांनी कुणाची चुगली केल्याचे दिसले नाही हे पाहिल्यावर आमची त्यांच्याशी दोस्ती झाली.
सर्व प्रशिक्षणार्थ्यांनी मन लावून अभ्यास करावा आणि परीक्षांमध्ये चांगले गुण मिळवावेत अशी अपेक्षा होती. वर्षभराच्या सगळ्या परीक्षांमध्ये मिळून अमूक इतके टक्के मार्क मिळाले तर एस सी टू ही ग्रेड मिळणार होती आणि कमी पडले तर एस सी वन ही. या दोन्ही श्रेणींची सुरुवात ४०० रुपयांवरच होत होती, पण वार्षिक पगारवाढीत थोडा फरक होता आणि पुढील बढतीच्या संधींमध्ये जास्तच फरक पडणार होता. कुणाला फारच कमी मार्क पडले तर त्याला यातली कुठलीच ग्रेड मिळणार नव्हती. पण त्यासाठी ते वर्षभर थांबले नाहीत. पहिल्या तीनचार महिन्यांमध्ये झालेल्या परीक्षांमधील असमाधानकारक कामगिरीवरूनच तीन चार मुलांना घरी पाठवण्यात आले. त्यात माझाही एक मित्र होता.
तो बहुधा टेक्निकल स्कूलमधून पॉलिटेक्निकला आणि डिप्लोमा करून इंजिनियरिंगला आला होता. त्यामुळे त्याचा विज्ञानशाखेतल्या विषयांचा पाया कच्चा राहिला होता आणि त्यातले बरेचसे फंडे त्याला माहीत नव्हते. सूर्याभोवती पृथ्वी फिरते आणि तिच्याभोवती चंद्र, याप्रमाणे कल्पना करून त्याने पेपरात अणूची रचना दाखवतांना मधोमध एक न्यूट्रॉन, त्याच्याभोवती फिरणारा एक प्रोटॉन आणि त्याभोवती एक इलेक्ट्रॉन असे चित्र काढले होते. ट्रेनिंगच्या सुरुवातीलाच असलेले बीएससी किंवा एमएससी लेव्हलचे फिजिक्स, केमिस्ट्री आणि गणित हे विषय त्याला नीट समजत नव्हते आणि त्याने ते समजून घ्यायचा विशेष प्रयत्नही केला नव्हता. पण त्याचा असा परिणाम होईल अशी कदाचित त्याला कल्पना नव्हती. एका मुलीने मात्र बहुधा मुद्दामच कमी गुण मिळवून बाँडमधून सुटका करू घेतली असावी. ती लग्न करून नवऱ्यासोबत अमेरिकेला चालली गेली असे त्यानंतर काही महिन्यांमध्येच आमच्या कानावर आले.
------
मी कोण आहे ?
भाग ४८
ट्रेनिंग स्कूलमध्ये दर शनिवारी एक दोन विषयांचे पेपर द्यायचे होते. त्याआधी झालेल्या दहा बारा व्याख्यानांमधून जेवढे शिकवले गेले असेल तेवढ्याच पोर्शनवर प्रश्न येत असत. सगळे व्याख्याते दोन चार पानांच्या नोट्स वाटत असत आणि त्याशिवाय मी काही महत्वाचे मुद्दे, फॉर्म्यूले वगैरे नोटबुकामध्ये लिहून घेत असे. लक्ष देऊन सगळे ऐकले आणि समजले असले तर या गोष्टी एकदा नजरेखाली घालणे पुरेसे असायचे. मी तरी त्याशिवाय रात्री उशीरापर्यंत जागून किंवा भल्या पहाटे उठून काही तयारी केली नाही. आम्ही रमी खेळण्यात रात्री जागवल्या असतील, पण अभ्यासासाठी कधीच नाही. तरीही मला ७०-७५टक्के मार्क मिळत होते.
मी इंजिनियरिंग कॉलेजमध्ये शिकत असतांनाच्या काळात आमच्या पुणे विद्यापीठात ६०% गुण मिळाल्यावर पहिला वर्ग मिळत असे आणि ६६% मार्कांवर विशेष गुणवत्ता (डिस्टिंक्शन) मिळत असे ती फारच थोड्या मुलांना मिळत असे. कुणाला ७०% मार्क मिळाले असे आम्ही कधी ऐकले नाही. त्यामुळे ट्रेनिंग स्कूलमध्ये मिळत असलेल्या मार्कांवर मी खूष होतो. आमच्या वर्गातल्या आणखी आठ दहा मुलांनाही माझ्यासारखे गुण मिळत होते. बरीचशी मुले साठीमध्ये असत. इंजिनियरिंग स्ट्रीममध्ये एस सी टू ग्रेड मिळवणे सहज सोपे होते. अपवादास्पद एक दोन मुलांनाच ती मिळाली नाही. सायन्स स्ट्रीममधल्या परीक्षा जास्त कठीण असाव्यात. ती मुले थोड्या टेन्शनमध्ये दिसत असत आणि बऱ्याच मुलांना एस सी वन ग्रेड मिळाली असे कानावर आले.
आमच्या मेकॅनिकल इंजिनियरिंगच्या बॅचमध्ये रामकृष्णन नावाचा एक अत्यंत कुशाग्र बुद्धीचा पण अबोल आणि शांत मुलगा होता. त्याने वर्गात कधीही आपली जास्त हुषारी दाखवली नाही किंवा तो कुठल्याही तात्विक वादावादीत भाग घेत नव्हता. इतर काही मुले तावातावात आपली बाजू मांडत असत, पण या मुलाने आवाज चढवून बोललेले मी कधीच ऐकले नाही. पण या पठ्ठ्याने सुरुवातीपासूनच ८०-८५ टक्क्यांच्याही वर मार्क्स मिळवायला सुरुवात केली आणि त्याचाही कधीच बोलण्यात उल्लेख केला नाही. दुसऱ्या चौकस मुलांनीच त्याची दखल घेतली तोपर्यंत त्याने इतरांवर प्रचंड आघाडी घेतली होती आणि ती शेवटपर्यंत टिकवून धरली. यामुळे पहिला नंबर तोच पटकावणार यात काही शंकाच नव्हती आणि दुसरा कोणी स्पर्धक त्याच्या जवळपासही नव्हता.
पहिल्या क्रमांकाच्या मुलांना होमी भाभांच्या नावाने एक लहानसे बक्षिस ठेवले होते आणि ट्रेनिंग संपल्यावर त्यांना हव्या असेल त्या विभागात नोकरीची जागा मिळणार होती. पण तिथे रौप्य किंवा कांस्यपदक ठेवलेलेच नव्हते. दुसऱ्या, तिसऱ्या क्रमांकावर येणारा आणि सर्वात शेवटी येणारा हे सगळे एकसारखेच होते. आम्हाला ट्रेनिंग स्कूलमधील कामगिरीसाठी कसलेही प्रमाणपत्र किंवा मार्कशीटसुद्धा मिळणार नव्हते आणि मिळालेही नाही. मी ट्रेनिंगस्कूलचा अभ्यासक्रम यशस्वीरीत्या पूर्ण केला असे दाखवणारा कुठलाही कागदोपत्री पुरावा मला कधीच मिळाला नाही.
------
मी कोण आहे ?
भाग ४९
मी इंजिनियरिंग कॉलेजच्या शेवटच्या वर्षात शिकत होतो तेंव्हाच भारताचे एक थोर शास्त्रज्ञ डॉ.होमी जहांगीर भाभा यांचे विमान अपघातात दुःखद निधन झाले अशी एक धक्कादायक बातमी आली. त्यावेळी डॉ.भाभा आणि अणुशक्ती यांच्याबद्दल वर्तमानपत्रांमध्ये बरेच काही छापून आले होते, पण पुढे माझा त्यांच्याशी जन्मभराचा संबंध जुळणार आहे याची पुसटशी कल्पना मला नव्हती त्यामुळे मी ते जास्त लक्ष देऊन वाचले नव्हते आणि ते मला फारसे समजले नव्हते. मी ट्रेनिंग स्कूलमध्ये दाखल झाल्यानंतर मात्र तिथला जो भेटेल तो डॉ.भाभांची प्रचंड स्तुति करत होता. रोजच या ना त्या विषयावरून त्यांचा उल्लेख केला जात होता.
ते श्रीमंत घराण्यात जन्माला आले होते. शिक्षणासाठी इंग्लंडला गेले आणि तिथे राहून शास्त्रीय संशोधन करायला लागले. त्यांनी नक्की कसले शोध लावले हे मला समजेल अशा भाषेत मला कोणी सांगितले नाही, पण मोठमोठ्या जगप्रसिद्ध अशा शास्त्रज्ञांबरोबर त्यांच्या ओळखी झालेल्या होत्या. भारतात परत आल्यावर त्यांनी टाटांच्या मदतीने बंगळूरु आणि मुंबई इथे संशोधनसंस्था स्थापन केल्या. तिथे विज्ञानावर मूलभूत संशोधन सुरू झाले. देशाला स्वातंत्र्य मिळाल्यानंतर त्यांनी थेट प्रधानमंत्री पं.नेहरू यांच्याशी मैत्री केली आणि त्यांच्या सहाय्याने केंद्र सरकारच्या अखत्यारीतच अॅटॉमिक एनर्जी कमिशन सुरू केले. अणुशक्तीविषयीचे विज्ञान तसेच तंत्रज्ञान यांच्या सर्वांगीण विकासासाठी त्या आयोगामार्फत अॅटॉमिक एनर्जी एस्टॅब्लिशमेंट ट्राँबे (ए ई ई टी) ही मोठी संस्था स्थापन केली गेली. या एईईटीच्या ट्रेनिंग स्कूलमध्येच आम्ही प्रशिक्षण घेत होतो.
जानेवारी १९६७मध्ये एक दिवस आम्हा सर्वांना ट्राँबेला नेण्यात आले. तिथे काम करत असलेले बहुतेक सगळे लोक एक मोठ्या लॉनमध्ये जमले होते. व्यासपीठावर डॉ.साराभाई, डॉ.सेठना, डॉ.रामण्णा वगैरे मोठी माणसे होतीच, त्यावेळच्या प्रधानमंत्री माननीय इंदिरा गांधी प्रमुख पाहुण्या होत्या. मी या सर्वांना तेंव्हा पहिल्यांदाच पहात होतो. सर्वांनी डॉ.होमी भाभा यांच्या आठवणी काढून त्यांना आदरांजलि वाहिली आणि एईईटीचे नामांतर बीएआरसी असे केले आहे असे जाहीर केले. मग आमचे ट्रेनिंग स्कूलही 'बीएआरसी ट्रेनिंग स्कूल' झाले.
------
मी कोण आहे ?
भाग ५०
ट्रेनिंग स्कूलमध्ये वर्षभर प्रशिक्षण घेतल्यानंतर आणि त्या काळात असंख्य चाचण्या किंवा परीक्षांना तोंड दिल्यावर शेवटी निकालाचा दिवस आला. आम्हाला निरनिराळ्या पेपरांमध्ये मिळालेले गुण त्यापूर्वीच सर्वांना माहीत झालेले होते आणि त्या सर्वांचा एकत्र असा परिणाम औपचारिक रीत्या देण्याचीही काही योजना नव्हती. त्यामुळे तो परीक्षेचा निकाल नव्हता, एक ऑगस्टपासून कोण कुठे नोकरीला लागणार आहे हे या निकालाच्या दिवशी ठरणार होते.
त्याच्या आधीच आपल्याला कुठे कुठे पाठवले जाण्याची शक्यता आहे याची माहिती सगळ्यांनी मिळवली होती. त्या सुमाराला राजस्थानमधील कोटा या शहरापासून काही अंतरावर नवे अणुविद्युत केंद्र उभारण्याच्या कामाला सुरुवात होऊन त्या कामाला वेग आला होता. त्यासाठी जितके मिळतील तितके इंजिनियर हवेच होते असे कळले. हे ऐकून सगळ्या उत्तर भारतीय मुलांना लॉटरी लागल्यासारखा आनंद झाला. सगळ्याच मुलांना आईवडिलांच्या शक्य तितक्या जवळ रहायची इच्छा तर होतीच. म्हणजे त्यांना वरचेवर घरी जाणे येणे शक्य होणार होते. त्या काळात मुंबईहून उत्तर भारतात जाण्यासाठी फार कमी रेल्वेगाड्या होत्या आणि त्यांमध्ये स्लीपरचे डबेही अगदी थोडे असायचे. त्यामुळे त्यात आरक्षण मिळवणे हे एक मोठे दिव्य असायचे. कोट्यापासून पुढे जाणे त्या मानाने सोयीचे असेल असे त्यांना वाटत होते. त्याशिवाय मुंबईत रहाण्याच्या जागेचा मोठा प्रॉब्लेम होता. प्रॉजेक्ट साइटवर काम करणाऱ्या सगळ्यांच्या रहाण्याची व्यवस्था करणे ही सरकारची जबाबदारी होती. तो प्रश्नच नव्हता. यामुळे सगळ्या हिंदी आणि पंजाबी भाषिक मुलांनी कोट्याला जायचे ठरवून टाकले. त्यासाठी तिथे जाऊन रखरखत्या उन्हात काम करायची त्यांची तयारी होती.
केरळमधल्या थुंबा नावाच्या खेड्यात एक लहानसे रॉकेट लाँचिंग स्टेशन होते. तिथे असे किती इंजिनियर हवे असणार ? असे म्हणून इतर राज्यातल्या मुलांनी तिकडे लक्षही दिले नाही. केरळमधून आलेल्या दोन्ही मुलांना मात्र आपल्या घरापासून जवळ म्हणून तिथे जायचे होते. त्या वेळी कल्पकम हे नावही कुणी ऐकले नव्हते आणि तिथे काही मोठे प्रकल्प होणार आहेत याचीही कुणाला माहिती नव्हती. तिथे जाण्याचा पर्याय उपलब्ध नव्हताच. दक्षिण भारतीय किंवा बंगाली मुलांना कोट्यासारख्या ठिकाणाहून आपल्या घरी जाण्यासाठी थेट रेल्वेगाड्या नव्हत्या. त्यांनाही त्यापेक्षा मुंबई बरी वाटत होती.
निकालाच्या दिवशी आम्ही सगळे अणुशक्तीखात्याच्या मुख्य कार्यालयात गेलो. तिथल्या एका मोठ्या खोलीत खात्यातल्या सर्व विभागांच्या प्रमुखपदी असलेले दहापंधरा मोठे अधिकारी बसले होते. आम्ही बाहेरच एका हॉलमध्ये थांबलो होतो आणि इकडेतिकडे फेऱ्या मारत होतो. एका वेळी एकाच मुलाला आत पाठवत होते आणि त्याला एकच प्रश्न विचारत होते, "तुला कुठे जायचे आहे?" त्याला तिथे का जायचे आहे? तिथे जाऊन काय काम करायचे आहे? त्या मुलाची तिथे जाऊन तिथले काम करायची पात्रता आहे का? वगैरे चौकशी करायला कुणालाच वेळ नव्हता. त्यांना दोन अडीच तासात शंभर सव्वाशे मुलांचा 'निकाल' लावायचा होता. प्रत्येक डिसिप्लिनमधल्या टॉपरला हवी ती प्लेसमेंट मिळणार होती. बाकीच्यांना सस्पेन्स होता. पण त्या लोकांनाही शक्यतोवर त्यांनी मागितलेली डिव्हिजन दिली गेली. कोट्याला जाऊ इच्छिणाऱ्या बहुतेक सगळ्या मुलांना आरएपीपीसाइटवर जागा मिळाली. त्यात आमच्या मेकॅनिकलच्या बॅचमधले आठदहाजण होते. दोघांना वर्कशॉपमध्ये घेतले, तीन चार जणांना रिअॅक्टर ऑपरेशन्समध्ये आणि आठदहा जणांना रिअॅक्टर इंजिनियरिंग डिव्हिजनमध्ये जागा मिळाली. बहुतेक सर्वजण समाधानी होते. क्वचित एकाददुसऱ्याला त्याने मागितलेला विभाग मिळाला नाही. कदाचित त्याचा चेहेरा त्या विभागप्रमुखाला आवडला नसेल किंवा दुसऱ्या एकाद्या विभागप्रमुखाला तो जास्त आवडला असेल. पण ते कळायला मार्ग नव्हता.
मला कामगारांवर अरेरावी करायची हौस नव्हती आणि त्यांच्या युनियनशी संघर्ष नको होते, दिवसभर एकाद्या यंत्रासमोर उभे रहायचेही नव्हते, शांतपणे बसून अभ्यास, डिझाइन, अॅनॅलिसिस यासारख्या डोके चालवण्याच्या गोष्टींवर काम करायचे होते. तसे काम आरईडीमध्ये होते असे ऐकले होते आणि प्रॅक्टिकल ट्रेनिंगच्या वेळी पाहिले होते. त्यामुळे मी तीच डिव्हिजन मागितली आणि मला ती मिळाली.
(क्रमशः)
