आमच्या विद्युत्केंद्रांच्या उभारणीसाठी लागणारी यंत्रे आणि साधने (इक्विपमेंट) यांच्या भागांना (पार्ट्सना) आकार देण्याचे काम कारखान्यांमधल्या विविध यंत्रांकडूनच केले जात असते. त्या पार्ट्सना लेथ, मिलिंग, प्लेनिंग, बोअरिंग आदि मशीन्स, प्रेस वगैरें यंत्रांवर विशिष्ट आकार देऊन झाल्यावर ग्राइंडिंग, होनिंग, लॅपिंग यासारख्या काही प्रक्रियांनी त्यांचेवर अखेरचा हात फिरवून त्यांना टॉलरन्स लिमिट्समध्ये आणले जाते आणि अधिक गुळगुळितपणा व झळाळी दिली जाते. ही कामे सुकर करणे, त्यांचेसाठी लागणारा वेळ वाचवणे आणि कारखान्यांमधील यंत्रांची रेंज (आवाका) व अॅक्युरसी (अचूकता) यात वाढ करणे इत्यादि कामांसाठी निरनिराळी जुगाडे (फिक्स्चर्स) डेव्हलप केली जातात. अर्थातच या प्रकारच्या जुगाडांचा रोल उपयुक्त असला तरी तसे पाहता तो दुय्यम किंवा पूरक असतो.
पॉवर प्रॉजेक्ट्सच्या बहुतेक सर्व इक्विपमेंटना साईटवरील त्याच्या विवक्षित ठिकाणी नेऊन ठेवण्याचे काम मात्र मुख्यतः मॅन्युअली म्हणजे मजूरांकडूनच करून घ्यावे लागते आणि त्यात जुगाडांचा उपयोग भरपूर प्रमाणात होत असतो. त्या सगळ्या सामुग्रीला ट्रेलरमधून उतरवून घेण्यापासून त्यांना त्यांच्या जागेवर नेऊन ठेऊन त्यांची एकमेकांशी जोडणी करण्याचे काम करतांना क्रेन्स वगैरे यंत्रांची थोडी फार मदत मिळते, पण काही भागात क्रेन उपलब्ध नसते किंवा असली तरी ती पुरेशा क्षमतेची नसते. क्रेन्स या यंत्रांची उभारणी करण्यापूर्वी तर त्या जागी काहीच सोय नसते. ही इक्विपमेंट निरनिराळ्या आकारांची असतात. त्यानुसार त्यांना ओढून नेण्यासाठी तात्पुरत्या गाड्या (ट्रॉल्या) तयार करतात, जमीनीवर तात्पुरते रूळ बसवतात किंवा पोलादी प्लेट्स अंथरतात, त्या इक्विपमेंटना ओढण्यासाठी किंवा उचलण्यासाठी चेन पुली ब्लॉक्सचा किंवा हॉइस्ट्सचा उपयोग करतात, त्यांना जाडजूड दोरखंड किंवा साखळदंडांनी जकडतात, या साधनांना अडकवण्यासाठी इमारतीच्या खांबांवर (कॉलम्सवर) आणि छताखाली तात्पुरते ब्रॅकेट्स जोडतात आणि ते काम करण्यासाठी मोठमोठी स्कॅफोल्ड्स उभारतात. या इक्विपमेंट्सची आधी बांधून ठेवलेली फाउंडेशन्स आणि प्रत्यक्षात येऊन पोचलेली सामुग्री यात कधीकधी फरक असतो, त्यासाठी आयत्या वेळी काही बदल करावे लागतात. या यंत्रांना विजेचे कनेक्शन, पाइपांची जोडणी वगैरे करायची असते. अशा प्रकारची कामे करणा-या मजूरांना रिगर असे नाव आहे. जुगाड या शब्दाला जसा फारसा मान दिला जात नाही तसेच रिगरच्या बाबतीत होत असते. 'रिग' म्हणताच आपल्या डोळ्यासमोर 'बोगस मतदान' येते. 'इंजिनियर्ड' या शब्दाचा उपयोग पूर्वनियोजित घातपात किंवा दंगल यासारख्या घटनांसाठी केला जातो आणि 'डॉक्टर्ड रिपोर्ट' हा नेहमी फेरफार केलेला असतो. तसाच हा प्रकार आहे.
या रिगर्सचे बहुतेक काम 'जुगाड' याच सदरात मोडते. तात्पुरत्या ट्रॉल्या, ब्रॅकेट्स, स्कॅफोल्डिंग वगैरे सगळे काही त्यांचे काम संपल्यावर उचकटून टाकण्यात येते, काही काळानंतर त्यांचे नामोनिशाण शिल्लक रहात नाही. यामुळे त्या गोष्टी तयार करतांना कुठले रॉ मटीरियल (कच्चा माल) वापरले, ते कुठून आणले वगैरेंची जन्मकुंडली मांडली जात नाही. बहुतेक वेळा स्टोअर यार्डमध्ये मिळतील ते अँगल्स, चॅनेल्स, बीम्स, प्लेट्स, पाइप, ट्यूब वगैरेंना कापून आणि त्या तुकड्यांना जोडून ही जुगाडे तयार केली जातात आणि उपलब्ध असतील ते नटबोल्ट वापरून ते जोडले जातात. त्यांचे स्ट्रक्चरल डिझाइन, स्ट्रेस अॅनॅलिसिस वगैरे केले जात नाही, अंदाजानेच त्यांना भरपूर मजबूत केलेले असते. त्यांचे आकार अनुभव आणि अंदाजाने ठरवले जातात. मिळतील ते पाइप, बांबू, काथ्या, दोरखंड वगैरेंचा उपयोग करून स्कॅफोल्डिंग बांधले जाते. या सगळ्या गोष्टींची तपासणीही जुजबीच होते, यातल्या कशाचाच कायमस्वरूपाचा रेकॉर्ड ठेवण्याची गरज नसते, त्यांची काही रफ स्केचेस असली तर असतील, पण त्यांची रीतसर डीटेल ड्रॉइंग्ज सहसा तयार केली जात नाहीत. या सगळ्या बाबतीत रिगर्सच्या गँगचे अनुभवी फोरमन जागच्या जागी निर्णय घेऊन लगेच त्याची अंमलबजावणी करत असतात.
यातही काही लोक प्रचंड प्राविण्य संपादन करतात. आमच्या पॉवर प्रॉजेक्ट्सवर काम करणारा डिंगी नावाचा एक कुशल माणूस होता. त्याची शैक्षणिक पातळी किती होती कोण जाणे, पण त्याची आकलनशक्ती आणि निरीक्षणशक्ती जबरदस्त होती, तसेच कल्पकता वाखाणण्याजोगी होती, त्याच्या कामाचा उरक दांडगा होता. मोठमोठी अवजड यंत्रसामुग्री इकडून तिकडे घेऊन जाण्यासाठी काय करावे लागेल, काय केल्यावर त्याचे काय परिणाम होतील वगैरेचे अचूक अंदाज तो करत असे. त्या मौल्यवान यंत्रसामुग्रीला किंचितही धक्का न लागू देता तिला सुरक्षितपणे विवक्षित जागेवर नेऊन ठेवणे हे लक्ष्य डोळ्यासमोर ठेऊन तो झपाटल्यासारखा कामाला लागे, एकामागोमाग एक जुगाडे तयार करून ते अवघड किंवा काही वेळा अशक्य वाटणारे काम पाहता पाहता उरकून टाकत असे. त्याच्या कौशल्याची ख्याती पसरत गेली आणि एका पाठोपाठ एक निरनिराळ्या प्रॉजिक्ट्सवरील महत्वाच्या इक्विपमेंटच्या उभारणीसाठी त्याला आवर्जून बोलावून घेण्यात येऊ लागले. त्याच्यासारखा दुसरा जुगाडू मला तरी कुठेच दिसला नाही. त्याला श्रमवीर वगैरे कोणता पुरस्कार मिळाला होता की नाही ते मला माहीत नाही, पण तो मिळण्याची पात्रता त्याच्यात नक्कीच होती.
रस्त्यावरून धावणारी दुचाकी, तीन चाकी, चार चाकी किंवा त्याहून अधिक चाकांवर चालणारी बहुतेक सगळी म्हणजे स्कूटर्स, बाइक्स, मोटारी, ट्रक्स, ट्रेलर्स वगैरे वाहने मोठमोठ्या अधिकृत कारखान्यांमध्ये तयार केली जातात, त्यांच्या सर्व प्रकारच्या चाचण्या घेतल्यानंतरच त्यांची निर्मिती करण्यात येते. त्यांना बाजारात आणण्यासाठी परवानगी मिळते. त्या वाहनांना रस्त्यावर धावण्यासाठी आरटीओसारख्या ऑफिसमधून लायसेन्सेस घ्यावी लागतात. असे सगळे असले तरी काही लोक एकाद्या रस्त्याकडेच्या वर्कशॉपमध्ये काही कामचलाऊ जुगाडू वाहने तयार करतात. कुठले तरी इंजिन, दुसराच कसला तरी सांगाडा, तिसरीच चाके यांना एकमेकांना जोडून येन केन प्रकारणे तयार केलेल्या काही खटारगाड्यासुद्धा ग्रामीण भागातल्या रस्त्यावरून धांवतांना आपल्याला काही वेळा दिसतात. मात्र त्यांना अशा प्रकारे तयार करणा-या जुगाडू लोकांच्या कल्पकतेचे कौतुक करावे की रस्त्यावरून जाणा-या इतर वाहनांना किंवा पादचा-यांना त्यातून धोका निर्माण करण्यासाठी त्यांचा धिक्कार करावा असा अवघड प्रश्न मनात पडतो.
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . (क्रमशः)
No comments:
Post a Comment