अमेरिकेची लघुसहल - तिसरा दिवस -भाग १ - वॉशिंग्टन डीसी
अमेरिकेच्या लघुसहलीच्या दुसऱ्या दिवशी सकाळी नायगाराच्या धबधब्याच्या परिसरात भरपूर वेळ घालवून आणि दुपारी कॉर्निंग ग्लास म्यूजियम पाहून झाल्यानंतर रात्रीच्या मुक्कामाला आम्ही मेरीलँड राज्यामधल्या एका गांवी मुक्कामाला जाऊन पोचलो. तिसरे दिवशी सकाळी उठून लगेच पुढल्या प्रवासाला लागायचे होते. आम्ही ज्या हॉटेलात उतरलो होतो, तिथल्या खोलीतल्या छोट्याशा स्वच्छतागृहात व्यवस्थितपणे उभे राहून कपडे बदलण्याइतकीसुध्दा जागा नव्हती, हवेत चांगलाच गारठा होता आणि वेळही नव्हता, त्यामुळे स्नान वगैरे करायचा विचारही मनात आला नाही. या पँकेजमध्ये नाश्त्याचा अंतर्भाव नव्हताच. खोलीत ठेवलेल्या किटलीत पाणी उकळून कॉफी केली, ती बिस्किटांच्या सोबतीने प्यायली आणि आंघोळीच्या गोळ्या घेऊन बसमध्ये जाऊन बसलो. उजाडतांच आमची बस वॉशिंग्टन डीसीच्या मार्गाला लागलीसुध्दा. देशाची राजधानी असल्यामुळे तिथे अनेक सरकारी कार्यालये आहेत, तसेच पर्यटकांसाठी खूप प्रेक्षणीय स्थळे आहेत. त्यामुळे त्या ऑफीसात काम करणारे नोकर, तिथे आपापली कामे करवून घेण्यासाठी येणारे नागरिक, ते शहर पहायला येणारे टूरिस्ट आणि या सर्वांना विविध सेवा उपलब्ध करून देणारे व्यावसायिक अशा सगळ्या लोकांचीच सकाळ होताच वॉशिंग्टन डीसी कडे जाण्यासाटी धडपड सुरू होते. त्या शहराच्या दिशेने जाणारे सारे रस्ते वाहनांनी दुथडी वाहू लागतात. ही गर्दी टाळण्यासाठी आम्ही शक्य तितके लवकर निघालो होतो. तरीसुध्दा शहराच्या जवळ जाता जाता गर्दीचा मुरंबा (ट्रॅफिक जॅम) सुरू झाला आणि तो दाट होत गेला. अमेरिकेतल्या सगळ्याच मोठ्या शहरात अनेक उड्डाणपूल आणि भुयारी रस्ते बांधून ट्रॅफिक सिग्नल टाळण्यात आले असल्यामुळे वाहतूक सहसा बंद पडत नाही, पण वाहनांची संख्या फार जास्त झाल्यामुळे त्याची गती मात्र मंदावते. हळूहळू पुढे सरकता सरकता दुरूनच वॉशिंग्टन मेमोरियलचा उंच मनोरा दृष्टीला पडला आणि सर्वांना हायसे वाटले.
वॉशिंग्टन डीसी इथे अमेरिकेच्या संयुक्त संस्थानांची राजधानी आहे एवढे तरी जगातील सर्वच सुशिक्षित लोकांना माहीत असते. अमेरिकेच्या पश्चिम किनाऱ्यावर वॉशिंग्टन नांवाचे एक राज्य आहे. त्याच्या नांवाबरोबर गल्लत होऊ नये म्हणून नेहमी 'वॉशिंग्टन डीसी' असा उल्लेख केला जातो. बहुतेक अमेरिकन लोक तर फक्त 'डीसी' एवढेच म्हणतात. अमेरिका (म्हणजे यूएसए) हे आजच्या जगातले सर्वाधिक बलशाली राष्ट्र आहे. त्यामुळे जगातील कोणत्याही देशाच्या कारभारात हस्तक्षेप करायचा त्याला हक्क आहे अशी एक समजूत आहे. पूर्वीच्या काळातले बलिष्ठ सम्राट, ताकतवान बादशहा वगैरे लोक इतर राज्यांवर सरळ सरळ आक्रमण करीत आणि जिंकलेल्या देशाचा खजिना लुटून आणत असत. तो राजा शरण आला आणि त्याने गयावया केली तर त्याच्याकडून जबरदस्त खंडणी वसूल केली जात असे. आजकाल तसे करत नाहीत. मोठे देश लहान देशांना शस्त्रास्त्रे, यंत्रसामुग्री वगैरे विकत घ्यायला लावतात आणि ते पुरवणाऱ्या कंपन्यांकडून कररूपाने पैसे गोळा करतात. त्यामुळे तिथली सरकारे प्रत्यक्ष खंडणी वसूल करत नसली तरी जगभरातून संपत्तीचा ओघ त्या दिशेने वहात असतो. अमेरिकेच्या राष्ट्रीय धोरणांचा परिणाम जगभरातल्या इतर मित्र किंवा शत्रूराष्ट्रांच्या तसेच तटस्थ राष्ट्रांच्याही धोरणावर होत असतो. इतकेच नव्हे तर अमेरिकेच्या अंतर्गत कारभारामुळे तिथल्या बाजारावर त्याचा प्रभाव पडला तर त्याचे पडसाद जगभरातील बाजारांत उमटतात. अशा कारणांमुळे वॉशिंग्टन डीसी ही एका अर्थाने सध्याच्या जगाचीच राजधानी झाली आहे, निदान ती राजकीय दृष्ट्या जगाच्या केंद्रस्थानी आहे असे म्हणता येईल.
शेती, व्यापार, कारखानदारी वगैरे उद्योग व्यवसाय अमेरिकेत पहिल्यापासून पूर्णपणे खाजगी मालकीचेच आहेत. ते हातात घेण्याचा प्रयोग तिथल्या सरकारने कधी करून पाहिला नाही. रस्ते बांधणी, रेल्वेमार्ग उभारणे आणि त्यावर धांवणाऱ्या मोटारगाड्या, आगगड्या, इतकेच नव्हे तर आकाशात उडणारी विमाने आणि पाण्यातल्या आगबोटी वगैरे नागरी वाहतूकीची सारी साधने, तसेच शिक्षण, मनोरंजन आदि बहुतेक गोष्टी खाजगी क्षेत्रात आहेत. इतकेच नव्हे तर शस्त्रास्त्रे, लढाऊ विमाने आणि अग्निबाणसुध्दा खाजगी क्षेत्रात असलेल्या कारखान्यांत तयार होतात. राज्य सरकारांना बरीच स्वायत्तता असून कायदा आणि सुव्यवस्था, न्यायसंस्था वगैरे खाती त्यांच्या अखत्यारीत येतात. अर्थ, परराष्ट्रसंबंध आणि संरक्षण अशी मोजकीच क्षेत्रे केंद्र सरकारकडे आहेत. त्यातली परराष्ट्रसंबंध आणि संरक्षण ही फक्त खर्चाचीच आणि चांगलीच खर्चिक खाती आहेत आणि त्यांचा खर्च चालवण्यासाठी कररूपाने निधी गोळा करणे हे केंद्र सरकारचे मुख्य काम समजले जाते.
अमेरिकेतील उत्तरेकडील आणि दक्षिणेकडील संस्थानांना सोयिस्कर अशा ठिकाणची ही जागा प्रत्यक्ष जॉर्ज वॉशिंग्टननेच राजधानीसाठी निवडली होती. त्या जागेवर अमेरिकेच्या राजधानीचे हे शहर तत्कालिन प्रसिध्द वास्तुविशारदाच्या देखरेखीखाली अत्यंत व्यवस्थितपणे नियोजन करून वसवले गेले आहे. या शहरात सुंदर इमारती, विस्तीर्ण उद्याने, तऱ्हेतऱ्हेची वस्तुसंग्रहालये, स्मृतीस्थाने वगैरेंची नुसती रेलचेल आहे. गेल्या दोन शतकांमधील वास्तुकलेचे उत्तमोत्तम नमूने इथे पहायला मिळतात. जिकडे नजर जाईल तिकडे कांही तरी सौंदर्यच पहायला मिळेल असे वाटत राहते.
. . . . . . . . . (क्रमशः)
अमेरिकेची लघुसहल - तिसरा दिवस - २ - वॉशिंग्टन डीसी - २ - इमारती
अमेरिकेतील उत्तरेकडील आणि दक्षिणेकडील, पण दोन्हीकडील प्रामुख्याने पूर्व किनाऱ्यावरील, संस्थानांच्या संमतीने पोटोमॅक नदीच्या किनाऱ्यावरील या जागी त्या नव्या राष्ट्राची राजधानी वसवण्याचे सन १७९० साली ठरवले गेले. मेरीलँड आणि व्हर्जीनिया राज्यांच्या सीमेवरला आणि दोन्ही राज्यातला थोडा थोडा मिळून १० चौरस मैलाएवढा जमीनीचा भाग या कामाकरता निश्चित झाला आणि व्हाइटहाउस या इमारतीची कोनशिला १७९० मध्ये बसवली गेली. अमेरिकेच्या केंद्र सरकारच्या मालकीची ही सर्वात जुनी इमारत आहे.
स्वातंत्र्यप्राप्तीनंतर सुरुवातीची कांही वर्षे त्या देशाचा कारभार फिलाडेल्फिया शहरातून चालवला जात असे. सन १८०९ मध्ये कॅपिटॉलच्या सिनेट चेंबरचे बांधकाम पुरे झाल्यानंतर अमेरिकेची काँग्रेस तिथे भरू लागली. त्यानंतर राजधानीचा विकास जोमात सुरू झाला होता, पण १८१२ मध्ये ब्रिटीशांनी केलेल्या हल्ल्यात त्यातील बहुतेक इमारती जळून खाक झाल्या. युध्द संपल्यानंतर पुन्हा नव्याने बांधणी सुरू होऊन ती १८२९ पर्यंत पूर्ण झाली. १८४८ मध्ये तत्कालीन तंत्रज्ञानानुसार अतिभव्य अशा वॉशिंग्टन स्मारकाचे काम सुरू झाले होते, पण कांही तांत्रिक अडचणी आणि राजकीय कारणांमुळे ते कांही काळानंतर बंद पडले. तीस वर्षांनंतर ते पुन्हा जोमाने चालू झाले आणि १८८५ मध्ये त्या स्मारकाचे उद्घाटन करण्यात आले.
नंतरच्या काळात प्रेसिडेंट लिंकन आणि प्रेसिडेंट जेफरसन या दोन महान विभूतींची स्मारके बांधण्यात आली. तसेच या मुख्य इमारतींच्या मधल्या जागेत बगीचे, तलाव, हमरस्ते वगैरे गोष्टी अत्यंत योजनापूर्वक रीतीने तयार करण्यात आले आणि त्या भागात अनेक सुंदर इमारतींची उभारणी करण्यात आली. मधोमध वॉशिंग्टन स्मारकाचा उंच स्तंभ आणि त्याच्या चार दिशांना पण दूरवर असलेल्या चार प्रमुख इमारती हा वॉशिंग्टन शहराचा मुख्य आराखडा शंभर दीडशे वर्षांपूर्वी तयार झाला होता. त्यांच्या आजूबाजूंच्या इतर इमारती नंतरच्या काळात काळानुसार विकसित होत गेलेल्या पध्दतीनुसार बांधल्या गेल्या, पण या पांच ऐतिहासिक इमारतींच्या सौंदर्याला बाधा येईल असे कोणतेही बांधकाम नंतर केले गेलेले नाही. अमेरिकेतील इतर सर्वच महानगरात दिसते तशी अवाढव्य पण सरळसोट गगनचुंबी इमारतींची गर्दी या शहरात नाही. वॉशिंग्टन स्मारक आणि कॅपिटॉल बिल्डिंगचे शिखर या दोन्हींची उंची जवळजवळ समान आहे आणि तिसरी कोणतीही इमारत इतकी उंच नाही. या पांच प्रमुख स्थळांना जोडणारा एकादा रिंग रोड दिसला नाही. कोणत्या क्रमाने त्यांना भेट द्यायची यालाही कांही महत्व नव्हते. टूर ऑपरेटरने त्याच्या सोयीनुसार सगळीकडे फिरवून आणले.
वॉशिंग्टन मॉन्युमेंट ही एक प्राचीन काळातल्या युरोपीय पध्दतीतील ओबेलिस्क प्रकारची इमारत आहे. हा एक प्रकारचा चौकोनी खांब असतो आणि तो वरच्या बाजूने निमूळता होत जातो. पूर्वीच्या काळात अशा आकाराचे शिलाखंड घडवून ते वाहून नेत आणि शोभेची वस्तू म्हणून सार्वजनिक ठिकाणी उभे करत असत. वॉशिंग्टन मॉन्यूमेंट मात्र संगमरवर, ग्रॅनाइट आणि सँडस्टोन या जातींच्या दगडांमधून उभारले आहे. तो जगातील सर्वात मोठ्या आकाराचा प्रचंड ओबेलिस्क आहे, तसेच जगातील सर्वात उंच दगडी बांधकाम आहे.
पॅरिसचा आयफेल टॉवर उभा होण्यापूर्वीची कांही वर्षे ही जगातील सर्वात उंच इमारत होती. सुमारे ५५५ फूट उंचीचा हा मनोरा एकाद्या ५५ मजली इमारतीइतका उंच आहे. आजकाल यापेक्षा उंच इमारती अमेरिकेच्याच नव्हे तर युरोपातील आणि मलेशिया, दुबई यासारख्या देशातल्या सुध्दा अनेक शहरांमध्ये पहायला मिळतात, पण त्या सिमेंटकाँक्रीटच्या असतात. वॉशिंग्टन मेमोरियल आंतून पोकळ असून त्यात साडेआठशे पायऱ्यांचा जिना आहे, तसेच लिफ्टची सोयसुध्दा आहे. आम्हाला मात्र कदाचित वेळेअभावी असेल पण वर जाऊन आजूबाजूचा पंचवीस तीस मैलावर पसरलेला भाग पहाण्याची संधी मिळाली नाही. ११-७ च्या घटनेनंतर आंत जायला मनाई करण्यात आली आहे असे कांहीसे सांगितले गेले. त्यातले खरे खोटे कोण जाणे. मॉन्यूमेंटच्या सभोवती प्रशस्त हिरवळ आहे आणि त्यात फुलांचे सुंदर ताटवे लावलेले दिसत होते. त्यांच्या पलीकडे दूर उभे राहूनच आम्ही या स्मारकाचे दर्शन घेतले.
कुतुबमीनार आणि पिसा येथील कलत्या मनोऱ्याला प्रत्येक मजल्यावर सुरेखसा सज्जा आहे आणि कलाकुसर केलेले खांब व कमानी यांनी ते नटलेले आहेत. तशा प्रकारची सौंदर्यनिर्मिती वॉशिंग्टन मॉन्यूमेंटमध्ये दिसत नाही. आजूबाजूला सगळी सपाट जमीन आणि मध्येच एक गगनचुंबी सरळसोट उभा उंचच उंच मनोरा पाहून जॉर्ज वॉशिंग्टनच्या उत्तुंग व्यक्तीमत्वाची आठवण येऊन मन दडपून जावे आणि आपल्या खुजेपणाची जाणीव व्हावी असा उद्देश हे भव्य स्मारक बांधण्यामागे असावा. आमच्या बसमध्ये बहुतेककरून परदेशी पर्यटक होते. त्या सर्वांना, विशेषतः बहुसंख्येने असलेल्या चिनी लोकांना अमेरिकेचे स्वातंत्र्ययुध्द आणि त्याचे नेतृत्व करून सर्व जगातील स्वातंत्र्यप्रेमी लोकांना स्फुरण देणारा जॉर्ज वॉशिंग्टन या दोहोंबद्दल किती माहिती असेल किंवा कितपत आत्मीयता वाटत असेल याची शंकाच होती. ते आपले इकडे तिकडे पहात आपल्या कॅमेऱ्याने दिसेल ते टिपण्यात मग्न दिसत होते.
अमेरिकन राष्ट्राध्यक्षांचे निवासस्थान असलेले व्हाइटहाउस पाहून खरे सांगायचे झाले तर माझी थोडी निराशाच झाली. एक तर सुरक्षेच्या कारणामुळे आम्हाला त्या इमारतीच्या गेटपर्यंतसुध्दा नेले नाही. मध्ये दोन तीन रस्ते सोडून लांबवर असलेल्या एका रस्त्यावर उभे राहून दुरूनच ती पहावी लागली. आजूबाजूला असलेल्या उंच झाडांमागे तिचा बराचसा भाग झाकलेलाच होता आणि जेवढा दिसत होता तो फारसा आकर्षक वाटला नाही. शंभर दीडशे वर्षांपूर्वी ब्रिटीश शासकांनी बांधलेले आणि आता पारशी किंवा गुजराती शेठांच्या ताब्यात असलेले कांही बंगले मुंबई, दिल्ली, कोलकाता वगैरे शहरांच्या जुन्या भागात दिसतात, तशातलाच एक बऱ्यापैकी मोठा आणि व्यवस्थित रंगरंगोटी करून चांगल्या वापरात ठेवलेला एकादा बंगला जसा दिसेल तसा हा बंगला वाटला. त्या मानाने आपले दिल्लीचे राष्ट्रपतीभवन किती तरी भव्य आणि सुंदर दिसते.
अर्थात व्हाइटहाउस ही अमेरिकेतली एक सर्वात जुनीपुराणी इमारत आहे आणि बांधायच्या वेळीच एकादे चर्च किंवा स्मारक म्हणून ती बांधलेली नसून माणसांच्या वास्तव्याचा विचार करून बांधली आहे हे लक्षात घ्यायला हवे. अमेरिकेचा राष्ट्राध्यक्ष म्हणजे आजच्या जगातला सर्वाधिक प्रभावशाली राजकारणी पुरुष त्या वास्तूत निवास करतो या कारणामुळे तिला अनन्यसाधारण महत्व प्राप्त झाले आहे. पण तिथला एकादा व्हरांडासुध्दा जवळून पहायला मिळणार नसल्यामुळे त्या इमारतीत एकंदर किती खोल्या आहेत किंवा किती स्क्वेअरफूट बिल्टअप व कार्पेट एरिया आहे असली माहिती जाणून घेण्यात कोणालाच फारसे स्वारस्य नव्हते.
. . . .. . . . . . . . . . . . . . . . (क्रमशः)
अमेरिकेची लघुसहल - तिसरा दिवस - ३ - वॉशिंग्टन डीसी - ३ स्मारके
कॅपिटॉल बिल्डिंगसमोरील वॉशिंग्टन मेमोरियलच्या दिशेने पसरलेल्या प्रशस्त जागेला नॅशनल मॉल असे नाव दिले आहे. विविध प्रकारची अनेक संग्रहालये आणि इतर महत्वाच्या वास्तू या वरील हमरस्त्याच्या दोन्ही बाजूंना ऊभ्या केलेल्या आहेत. या मॉलच्याच वॉशिंग्टन स्मारकाच्या पलीकडल्या बाजूला एक लांबलचक रिफ्लेक्टिंग पाँड आहे आणि त्याच्या पलीकडे लिंकन मेमोरियल आहे. अशा प्रकारे हे स्मारक, वॉशिंग्टन मॉन्यूमेंट आणि कॅपिटाल या तीन्ही मुख्य इमारती एका रांगेत आहेत आणि त्यांच्या मध्ये अडथळा आणणारी कोणतीही वास्तू नसल्याने मॉलवरून त्या तीन्ही दिसत राहतात.
अमेरिकेचे १६ वे राष्ट्राध्यक्ष अब्राहम लिंकन यांना मानवी हक्कांसाठी लढा देणाऱ्या महानुभावांच्या यादीत खूप वरचे स्थान आहे. ब्रिटीशांच्या जोखडातून अमेरिका मुक्त झाल्यानंतरसुध्दा गुलामगिरीची पध्दत त्या देशात अस्तित्वात होती आणि मुख्यतः आफ्रिकन वंशाच्या लोकांना गुलामीच्या अवस्थेत अनन्वित जुलूम सहन करावे लागत असत. अब्राहम लिंकन हे जन्माने गौरवर्णीय असले तरी त्यांना ही अमानुष गुलामगिरी मान्य नव्हती. त्यांनी त्याविरुध्द लढा दिला आणि विरोधकांबरोबर अक्षरशः युध्द पुकारून त्यांना नामोहरम केले आणि गुलामगिरीच्या प्रथेचे अमेरिकेतून उच्चाटन केले.
अशा या महात्म्याचे संस्मरणीय असे स्मारक बांधायचा विचार सन १८६७ पासूनच सुरू झाला होता, पण १९११ साली त्याला अमेरिकन काँग्रेसची मंजूरी मिळाली (काँग्रेस हा अमेरिकेतला एक राजकीय पक्ष नसून तिथली लोकसभा त्या नांवाने ओळखली जाते) आणि १९१४ मध्ये त्याचे बांधकाम सुरू होऊन ते १९२२ पर्यंत पूर्ण झाले. ग्रीक डोरिक टेंपलच्या धर्तीवर बांधलेल्या या इमारतीला ३६ खांब आहेत आणि त्यांच्या आधाराने सपाट आकाराचे छप्पर आहे. वेगवेगळ्या अमेरिकन संस्थानांची नांवे यातील प्रत्येक खांबावर खोदलेली आहेत आणि उरलेली नांवे वेगळ्याने एका फलकावर दिली आहेत. ही संपूर्ण इमारत पांढऱ्या शुभ्र संगमरवरी दगडांपासून बांधलेली आहे.
पायऱ्या चढून इमारतीत गेल्यानंतर समोर अब्राहम लिंकन यांचा भव्य पुतळा आहे. तसा तो अगदी दूरवरून दिसतच असतो. जवळ जाता जाता त्याची भव्यता आणि लिंकनच्या मुद्रेवरील भाव स्पष्ट होत जातात. " ज्या लोकांसाठी अब्राहम लिंकन यांनी आपल्या राष्ट्राची अखंडता टिकवून ठेवली त्यांच्या हृदयात आणि या मंदिरात त्यांची आठवण सतत तेवत राहील." असे शब्द या पुतळ्याच्या वरच्या बाजूला ठळक अक्षरात कोरून ठेवले आहेत. दोन्ही हात बाजूच्या हँडरेस्टवर टेकवून ऐटीत खुर्चीवर विराजमान असलेली लिंकन यांची सुटाबुटातली प्रतिमा विलक्षण लक्षवेधक आहे. सौंदर्यशास्त्राच्या दृष्टीने पहाता त्यांची गणना कांही देखण्यांमध्ये होणार नाही. पण त्या पुतळ्याचा आकार, रेखीवपणा, समोरील वॉशिंग्टन स्मारक आणि कॅपिटांलच्या दिशेला वळवलेली करडी नजर वगैरे सारे पाहण्यासारखे आहे. लिंकन यांनी केलेल्या कांही महत्वाच्या भाषणांमधले उतारे दोन्ही बाजूंच्या भिंतींवर कोरून ठेवले आहेत.
लिंकन मेमोरियलच्या जागेवर अमेरिकेच्या इतिहासातल्या कांही ठळक घटना घडल्या आहेत. लिंकन यांच्यानंतरचे सर्वात प्रसिध्द मानवतावादी मार्टिन ल्यूथर किंग यांनी सन १९६३ मध्ये आपल्या सिव्हिल राइट्स मूव्हमेंटमधून जवळ जवळ अडीच लाख लोकांचा मोर्चा वॉशिंग्टनला नेला होता आणि "माझे एक स्वप्न आहे...." अशी सुरुवात करून त्यांनी केलेले भाषण अजरामर झाले आहे. "होंगे कामयाब.." ही त्यांनी दिलेली घोषणा जगभर प्रसिध्द झाली आणि तिचे प्रतिसाद उमटत राहिले. या वर्षाच्या सुरुवातीला लिंकनच्या या पुतळ्याच्या समोरच असलेल्या कॅपिटॉलच्या प्रांगणात सध्याचे अध्यक्ष बरॅक ओबामा यांनी दिवंगत नेते लिंकन यांच्या साक्षीने शपथविधी घेतांना जे भाषण केले तेंव्हा त्यांचा कंठ भावनेने भरून आला होता.
वॉशिंग्टन मॉन्यूमेंटपाशी उभे राहून नॅशनल मॉलच्या काटकोनात पाहिले तर एका बाजूला दूर व्हाइट हाउस दिसते. दुसऱ्या बाजूला टाइडल बेसिन नांवाचा एक तलाव आहे. त्या तळ्याच्या पलीकडे असलेल्या मोकळ्या जागेत थॉमस जेफरसन यांचे भव्य स्मारक बांधले आहे. याचे काम सन १९३९ साली सुरू झाले आणि १९४३ पर्यंत पूर्ण झाले. त्यामध्ये राष्ट्राध्यक्ष जेफरसन यांचा ब्राँझचा पुतळा सन १९४७ मध्ये बसवला आहे.
थॉमस जेफरसन हे अमेरिकेचे तिसरे राष्ट्राध्यक्ष होऊन गेले. ते जॉर्ज वॉशिंग्टन यांचे सहकारी होते. वॉशिंग्टन यांनी लढाईचे नेतृत्व करून ब्रिटीश राजवटीपासून स्वातंत्र्य मिळवले होते ते अमेरिकेच्या नागरिकांसाठी मिळवले होते. त्या वेळी जाहीर केलेला स्वातंत्र्याचा जाहीरनामा मुख्यतः जेफरसन यांनी तयार केला होता. ते एक विद्वान आणि महान विचारवंत होते. हे लोकांसाठी, लोकांनी चालवलेले राज्य नेमके कसे चालवावे यासाठी योग्य अशी घटना बनवण्याचे काम थॉमस जेफरसन यांनी केले. त्यांना अमेरिकेचे फाउंडिंग फादर म्हणजे एका अर्थाने राष्ट्रपिता म्हंटले जाते. अमेरिकेच्या लोकशाहीचा भक्कम पाया जेफरसन यांनी घातला होता, त्याच आधारावर ती आजवर उभी आहे.
जेफरसन मेमोरियल ही सुध्दा एक प्रेक्षणीय इमारत आहे. गोलाकारात बांधलेल्या खूप पायऱ्या चढून वर गेल्यानंतर रांगेने उभ्या उंच खांबांवर आधारलेले प्रशस्त द्वार लागते. आंत प्रवेश करताच समोरच एका वर्तुळाकृती दालनात जेफरसन यांचा एकोणीस फूट उंच भव्य असा ब्राँझचा पुतळा उभारलेला आहे. दोन्ही बाजूच्या वर्तुळाकृती भिंतींवर अमेरिकन स्वातंत्र्याच्या जाहीरनाम्यातील आमि इतर संदर्भावरून घेतलेली जेफरसन यांची सुवचने मोठ्या अक्षरात कोरली आहेत. छपरावरील घुमट या इमारतीची शोभा वाढवतो. जुन्या ऐतिहासिक पध्दतीच्या वास्तुशिल्पात नव्या काळातील कल्पनांची मिसळ करून आधुनिक तंत्राने बनवलेल्या या इमारतीत नव्याजुन्या शैलींचा संगम दिसतो. समोर विस्तीर्ण तलाव आणि आजूबाजूच्या निसर्गसौंदर्याने ही वास्तू जास्तच उठून दिसते.
. . . . . . . . . . (क्रमशः)
अमेरिकेची लघुसहल - तिसरा दिवस - ४ - वॉशिंग्टन डीसी - ४ युद्धस्मारके
जॉर्ज वॉशिंग्टन, थॉमस जेफरसन आणि अब्राहम लिंकन या अमेरिकेच्या भूतपूर्व राष्ट्राध्यक्षांची स्मारके त्या महान ऐतिहासिक विभूतींबद्दल मनात असलेला आदर वाढवण्यासारखीच भव्य आणि दिव्य आहेत. त्या स्थळांना भेट देत असतांनाच वाटेवर असलेल्या दोन वेगळ्या प्रकारच्या स्मारकांचे दर्शन घडले. पहिले स्मारक कोरियन युध्दात वीरगती प्राप्त झालेल्या सैनिकांचे होते. दुसरे महायुध्द संपल्यानंतर अमेरिका आणि सोव्हिएट रशिया या दोन महासत्ता उदयाला आल्या होत्या. जगातील सर्व कामगारांना एकत्र आणण्याचा झेंडा उभारून रशियाने आपले हातपाय पसरायला सुरुवात केली. माओझेदोंगच्या नेतृत्वाखाली चीनमध्ये सत्तापालट झाल्यावर त्या दोन कम्यूनिस्ट देशांनी कोरियाकडे मोर्चा वळवला आणि त्या देशांना सलग असलेल्या कोरियाच्या उत्तर भागात जम बसवला.
कम्युनिझमच्या विस्ताराला कोणत्याही परिस्थितीत पायबंद घालण्याचा निर्धार करून अमेरिकेने दक्षिण कोरियाला सहाय्य करण्याच्या निमित्याने आपले सैन्य त्या देशात उतरवले. या प्रश्नाला जागतिक स्वरूप देऊन संयुक्त राष्ट्रसंघातर्फे इतर सदस्य राष्ट्रांच्या फौजा देखील तिथे उतरवण्यात आल्या. दोन्ही बाजूच्या सैन्यांमध्ये दीर्घकाळ युध्द चालले, पण त्यात यश मिळवून कम्युनिस्टांना कोरियाच्या बाहेर पिटाळून कोरियाचा संपूर्ण भाग मुक्त करणे अमेरिकेला कांही जमले नाही. या अनोळखी प्रदेशात येऊन लढण्यासाठी अमेरिकेचे सैनिकही विशेष उत्सुक नसायचे आणि त्या भागातल्या निसर्गाशी जुळवून घेणे त्यांना कठीण होते. अखेर तह करून एक सीमारेषा आंखली गेली आणि उत्तर कोरियामध्ये साम्यवादी आणि दक्षिण कोरियामध्ये अमेरिकाधार्जिणे लोकशाही सरकार अशी दोन राज्ये अस्तित्वात आली आणि आजवर ती तशीच आहेत. कालांतराने खुद्द रशियातली कम्यूनिस्ट राजवट संपुष्टात आली आणि कम्यूनिस्ट चीनबरोबरसुध्दा आता अमेरिकेचे सलोख्याचे संबंध स्थापन झाले असले तरी पिटुकला उत्तर कोरिया मात्र अजूनसुध्दा अमेरिकेला बेजार करतांना दिसतो.
या कोरियन युध्दात शहीद झालेल्या अनामिक सैनिकांचे एक वेगळ्या प्रकारचे स्मारक वॉशिंग्टन डीसी इथे उभारले आहे. हातात बंदुका घेऊन युध्दासाठी सज्ज असलेल्या अनेक सैनिकांचे पूर्णाकृती पुतळे एका मोकळ्या जागेत मांडून ठेवले आहेत. "एका माहीतसुध्दा नसलेल्या देशाच्या स्वातंत्र्याचे रक्षण करण्यासाठी दिलेल्या हांकेला आमच्या देशाच्या ज्या सुपुत्रांनी आणि सुपुत्रींनी प्रतिसाद दिला त्यांच्या स्मृतीचा आमचा देश आदर करतो" अशा अर्थाचा संदेश ठळक अक्षरात कोरलेला एक चिरा सर्वात पुढच्या बाजूला जमीनीवर बसवला आहे. जगातल्या ज्या ज्या देशांच्या सैनिकांनी या लढाईत भाग घेतला त्या सर्वांची नांवे त्या स्मारकाच्या ठिकाणी जाण्यायेण्याच्या वाटेवर बाजूच्या भिंतींवर कोरून ठेवली आहेत.
अशाच प्रकारचे दुसरे एक तथाकथित स्वातंत्र्ययुध्द अमेरिकेच्या सैनिकांनी व्हिएटनाममध्ये केले. अमेरिकेने या युध्दात घेतलेल्या पवित्र्यावर त्या काळात मोठे वादळ उठले होते आणि जगातला कोणताच दुसरा देश या लढाईत प्रत्यक्ष सामील झाला नाही. अमेरिकन सैनिकांनी दक्षिण व्हिएटनाम व्यापून त्या भागात आपले कळसूत्री सरकार स्थापन केले खरे, पण ते लोकप्रिय होऊ शकले नाही आणि कम्युनिस्ट स्वातंत्र्यसैनिकांनी गनिमी काव्याचा वापर करून अत्यंत कडवा प्रतिकार केला. अनेक वर्षे चाललेल्या या संग्रामात अखेर अमेरिकाच जेरीला आली आणि तिने कांहीच साध्य न होता व्हिएटनाममधून काढता पाय घेतला. त्यानंतर उत्तर व्हिएटनामच्या सैन्याने दक्षिण व्हिएटनाम काबीज करून त्या दोन देशाचे एकीकरण केले. आता त्या देशात काय चालले आहे याची वास्तपुस्तसुध्दा कोणी करत नाही. या लढाईत बळी गेलेल्या सैनिकांचे स्मारक म्हणजे नुसताच एक लांबलचक उतार आहे आणि त्या भुयारासारख्या वाटणाऱ्या रस्त्याच्या दोन्ही बाजूच्या भिंतींवर त्या युध्दात शहीद झालेल्या सैनिकांची नांवे लिहिली आहेत. कांही अमेरिकन लोक आपल्या दिवंगत आप्तेष्टांची नांवे शोधत त्या भागात फिरत असतात. आमच्या बसमधल्या कोणत्याच पर्यटकाला त्याच्याशी कांही देणे घेणे नव्हते किंवा त्या मृतात्म्यांबद्दल आदरभावही वाटत नव्हता. त्यामुळे आम्ही दुरूनच मागे फिरलो आणि पुढल्या ठिकाणाकडे चालले गेलो.
सारी स्मारके पाहून झाल्यानंतर आमची बस मॉलवर आली आणि आम्हाला त्या ठिकाणी घालवण्यासाठी दोन अडीच तासांचा वेळ दिला गेला. या अवधीत कॅपिटॉल बिल्डिंगपासून तिच्या समोर असलेल्या विस्तीर्ण जागेत पाहिजे तेवढे फिरून घ्यावे आणि जेवणखाण वगैरे आटोपून ठरलेल्या वेळी ठरलेल्या जागी परत यावे अशी सूचना दिली गेली. या रुंद हमरस्त्याच्या दोन्ही बाजूंना अनेक वस्तुसंग्रहालये आहेत. ती सारी पहायची झाली तर निदान आठवडा तरी लागेल. त्यामुळे त्यातल्या एकाच म्यूजियमची निवड करून ते थोडे व्यवस्थितपणे पाहणे श्रेयस्कर होते. आधी आम्ही कॅपिटाल बिल्डिंग पहायला गेलो. अमेरिकेच्या केंद्रीय सरकारचा कारभार या इमारतीतून चालवला जातो. खुद्द राष्ट्रपतीचे कार्यालय याच इमारतीत आहे. अर्थातच आम्हाला त्या बिल्डिंगच्या जवळपास कोठेही जाण्याचा परवाना नव्हता. जेथपर्यंत जाणे शक्य होते तेथवर जाऊन दुरूनच त्या सुंदर इमारतीचे दर्शन घेतले, तिच्या आजूबाजूचा रम्य परिसर पाहून तो कॅमेऱ्यामध्ये टिपून घेतला आणि मागे वळलो. आम्ही वॉशिंग्टन पहायला गेलो तोंपर्यंत अमेरिकेतल्या निवडणुका झाल्यासुध्दा नव्हत्या, पण भावी राष्ट्राध्यक्षाच्या जानेवारी महिन्यात होणाऱ्या शपथविधीसाठी स्टेज वगैरे बांधण्याची तयारी चालली होती. पूर्वनियोजन किती असू शकते याची कमाल पहायला मिळाली.
. . . . . . . . . . (क्रमशः)
अमेरिकेची लघुसहल - तिसरा दिवस - ५ - वॉशिंग्टन डीसी - ५ म्यूजियम
कॅपिटॉल हिल समोर असलेल्या मॉलच्या दोन्ही बाजूंना ओळीने एकाहून एक सुरेख संग्रहालये आहेत. आमच्याकडे फक्त दोन तासांचाच अवधी असल्यामुळे उगाच धांवाधांव नकरता एकादेच म्यूजियम शांतपणे पाहून घ्यावे असा सल्ला आम्हाला आधीच मिळाला होता. अमेरिकेचा इतिहास किंवा भूगोल यात आम्हाला फारसा रस नव्हता आणि तशा प्रकारच्या जागा यापूर्वीही पाहिलेल्या होत्या आणि पुढेही दिसणार होत्या. रेड इंडियन लोकांचे चित्रविचित्र वेष पहायला मजा आली असली तरी ते पहायचा मोह टाळला. अशा प्रकारे एक एक कटाप करत अखेर दोन संग्रहालये शॉर्टलिस्टमध्ये आली. त्यातले एक नॅचरल हिस्टरीचे होते आणि दुसरे एअरोस्पेसबद्दल होते. डायनोसारसच्या हाडांचा सांगाडा अॅटलांटाच्या विमानतळावरच ठेवलेला पाहिला होता. तशाच प्रकारचे आणखी सांगाडे आणि नामशेष किंवा दुर्मिळ झालेल्या पशुपक्ष्यांची चित्रे पाहण्यापेक्षा विमाने आणि उपग्रह पाहण्याचे आकर्षण जास्त ठरले. माझ्यासाठी तर हा आवडीचा विषय होता. या विषयावर ऐकीव आणि वाचलेल्या माहितीच्या आधारावर मी दोन विस्तृत लेखमाला या ब्लॉगवर लिहिल्या आहेत. त्यामुळे मी जोर लावला आणि सहप्रवाशांना माझ्या बाजूने वळवून घेतले.
वॉशिंग्टन डीसी येथील स्मिथ्सोनियन नॅशनल एअर एँड स्पेस म्यूजियमला दिलेली भेट खरोखरच अपेक्षेइतकीच अविस्मरणीय ठरली. प्रवेश द्वारातून आंत शिरतांनाच अनेक विमाने, अग्निबाण आणि उपग्रह छताला टांगून ठेवलेले दिसतात. स्वागतिकेकडे जाऊन त्या जागेचे मार्गदर्शन करणारी पुस्तिका घेतली आणि मोहिमेवर निघालो, आकाशात उडणारी विमाने आणि अंतरिक्षात झेप घेणारे अग्निबाण व उपग्रह यांसाठी दोन वेगवेगळे विभाग केले आहेत. विमानांच्या विभागात राइट बंधूंनी सन १९०३ साली उडवलेले पहिले विमान पहायला मिळाले. वैमानिकासाठी बंद हवेशीर केबिन सोडा, बसायला साधी खुर्चीसुध्दा नाही, विमानाच्या सांगाड्याला धरून कधी उभे तर कधी आडवे होत रहायचे आणि झोंबणारा वारा अंगावर घेत स्वतःचा तसेच अवाढव्य आकाराच्या विमानाचा तोल सावरायचा हे केवढे मोठे दिव्य असेल याची कल्पना आली आणि 'दोज मॅग्निफिसेंट मेन इन देअर फ्लाइंग मशीन्स' या सिमेनात दाखवलेल्या त्या महापुरुषांबद्दल मनात असलेला आदर अनेक पटीने वाढला. त्यांच्यातल्या विल्बर आणि ऑर्विल या बंधूंची नांवे तरी इतिहासात अजरामर झाली. इतर अनेकांची कथा तर 'नाही चिरा नाही पणती' अशातलीच आहे. त्या सर्वच अनामिक साहसी वीरांच्या आठवणीने माझे कर आपोआप जुळले.
राइट बंधूंच्या पहिल्या वहिल्या उड्डाणानंतर २४ वर्षांनंतर चार्लस लिंडबर्ग या वैमानिकाने ३३ तास सलगपणे उडाण करून न्यूयॉर्कपासून पॅरिसपर्यंतचे अंतर कापले आणि अॅटलांटिक महासागरावरून एका दमात विमान उडवून नेणारा तो पहिला वैमानिक ठरला. त्याचे विमानसुध्दा या भागात पहायला मिळाले. आधी प्रोपेलर आणि नंतर जेट इंजिनांमध्ये आणि ते इंजिन वापरून तयार केलेल्या विमानांच्या रचनेत कशी प्रगती होत गेली याची सुरस कथा चित्रे, फोटो, मॉडेल्स आणि प्रत्यक्ष कांही विमाने यांच्या आधाराने या ठिकाणी सुरेखपणे मांडली आहेत. एका आधुनिक विमानाचे कॉकपिट कांचेच्या बंद दरवाजामागे मांडून ठेवले होते. तिकडे एक साधा दृष्टीक्षेपसुध्दा न टाकता "आपल्याला त्या खुर्चीवर बसून स्वतःचा फोटो काढायला मिळत नाही तर काय उपयोग? नुसता त्याचा फोटो कशाला काढायचा?" असे म्हणणारे एक सद्गृहस्थ दिसले. हे गृहस्थ बहुधा फक्त दिसेल त्या जागेच्या पार्श्वभूमीवर आपले किंवा आपल्या पत्नीचे छायाचित्र काढून घेणे एवढ्याच उद्देशाने तिथे आले असावेत. मायदेशी गेल्यानंतर आपण परदेशात काय काय पाहिले हे इतरांना दाखवणे यात धन्यता मानणाऱ्यांपैकी ते असावेत. मी मात्र पहाण्यातच एवढा रंगून जात होतो की मला गळ्यातल्या कॅमेऱ्याची आठवणच रहात नव्हती.
मानवाने अंतराळात झेप घेऊन केलेल्या प्रगतीची कहाणी संग्रहालयाच्या दुसऱ्या विभागात उलगडून दाखवली होती. सुरुवातीच्या काळापासून तयार केलेली रॉकेट्स, सॅटेलाइट्स आणि भविष्यकाळातल्या योजना वगैरे सारे कांही थोडक्यात पहायला मिळाले. नील आर्मस्ट्राँग, एड्विन आल्ड्रिन आणि मायकेल कॉलिन्स अपोलो ११ मोहिमेवर जाऊन ज्या कोलंबिया मॉड्यूलमधून पृथ्वीवर परत आले ते या ठिकणी ठेवले आहे. शिवाय अंतराळवीरांच्या पूर्णाकृती प्रतिकृती ठेवून जीवंत देखावा उभा केला आहे. इतर अनेक मोहिमांबद्दल सविस्तर माहिती दिली आहे. चंद्रावरून आणलेल्या दगडाचा एक तुकडा शोकेसमध्ये ठेवला असून त्याला स्पर्श करण्याची मुभा आहे. अंतराळवीरांचे स्पेससूट, अंतराळात गेल्यानंतर त्यांना देण्यात येणारे अन्नपदार्थ वगैरे अनेक मनोरंजक गोष्टी पहायला मिळतात. आमच्याकडे असलेला दोन तासांचा वेळसुध्दा हे म्यूजियम पहाण्यासाठी अपुराच होता, पण घड्याळाकडे पहात पहात कुठे थांबून तर कुठे न थांबता फेरफटका मारून घेतला आणि भोजनासाठी फूडमॉलकडे वललो.
. . . . . . . . . . (क्रमशः)
अमेरिकेची लघुसहल - तिसरा दिवस - ६ फिलाडेल्फिया
वॉशिंग्टन डीसी मधली अनेक स्मारके पाहतांना अमेरिकेच्या स्वातंत्र्यसंग्रामापासून ते व्हिएटनाममधल्या लढाईपर्यंतच्या इतिहासाची झटपट उजळणी झाली. त्या वास्तूंच्या आजूबाजूला पसरलेली रम्य हिरवळ, फुलांचे ताटवे आणि निर्मळ पाण्याने तुडुंब भरलेले तलाव पाहतांना मन मोहून गेले आणि राइट बंधूंनी हवेत केलेल्या पहिल्या उड्डाणापासून ते मंगळ, गुरू आणि शनी या ग्रहांच्या दूरवरच्या यात्रेला निघालेल्या व्हॉयोजरच्या अंतरिक्षातल्या मोहिमेपर्यंत साध्य केलेल्या गगनभरारीचे सम्यक दर्शन घेतांना मन उचंबळून आले. हा सगळा अनुभव गाठीला मारून आम्ही परतीच्या प्रवासासाठी बसमध्ये येऊन बसलो. या सहलीला निघण्यापूर्वी जी स्थळे पहायला मिळण्याची अपेक्षा होती ती सगळी पाहून झाली होती. आता परत घरी जायचे वेध लागले होते. आपला पुढचा आणि अखेरचा स्टॉप आता फिलाडेल्फियाला असणार असल्याचे टूर गाईडने सांगितले, पण त्यावर कोणीच टाळ्या वाजवून उत्स्फूर्त प्रतिक्रिया दिली नाही. अमेरिकेतली जी कांही सात आठ शहरे मला ठाऊक होती त्यातलेच फिलाडेल्फिया हे एक असले तरी ते नांव मी कोणत्या संदर्भात वाचले किंवा ऐकले होते ते आठवत नव्हते. डायवरदादाला थोडा आराम मिळावा आणि पर्यटकांनाही चहा कॉफी घेऊन थोडी तरतरी आणता यावी आणि पाय मोकळे करायला मिळावेत एवढ्याचसाठी हा थांबा असावा अशी समजूत करून घेतली.
दिवसभर पायपीट करून शरीराला किंचित थकवा आला होता. त्यानंतर या ट्रिपमधले अखेरचे जेवण खातांना बिनधास्त होऊन त्यावर जरा जास्तच आडवा हात मारला गेला होता. त्यामुळे बहुतेक प्रवासी सुस्तावून पेंगुळले होते. बस हलायला लागताच सारे डुलक्या घेऊ लागले. अधून मधून जाग आल्यावर बाहेर शहरातल्या वातावरणाऐवजी कुठे कंट्रीसाइड तर कुठे नागरी वस्त्या दिसत असल्याचे जाणवत होते. खेड्यातल्या जुन्यापुराण्या चर्चेसचे खांब, कमानी व चौकोनी उंच शिखरे आणि आता लहान गांवातसुध्दा दिसणारे शीशमहलासारखे कांचबंद मॉल्स दुरून पाहण्यात फारसे नाविन्य उरले नव्हते. असेच कांही वेळ पुढे गेल्यानंतर एका मोठ्या शहराची स्कायलाइन दिसायला लागली. त्याला बाजूला टाकून बायपासने न जाता आमची बस त्या शहरात शिरली आणि एका जुनाट पण छान दिसणाच्या इमारतीसमोर असलेल्या मोकळ्या जागेत जाऊन थांबली. आम्ही पेन्सिल्व्हानिया राज्यातल्या फिलाडेल्फियाला येऊन पोचलो असल्याचे जाहीर केले गेले. रस्ता ओलांडून पलीकडे असलेल्या इमारतीमधली लिबर्टी बेल जवळून आणि जवळच असलेला इंडिपेन्डन्स हॉल मात्र बाहेरूनच पाहून सर्वांनी तासाभरात परत यायचे आहे अशी सूचना झाली. दोन तीनशे वर्षांपूर्वी बनवलेली, त्यानंतर भंग पावलेली आणि आवाज न करणारी एक घंटा कोणी जिवापाड जतन करून ठेवली असेल याची मला पुसटशी कल्पनाही नव्हती आणि ती पहायला आपण सातासमुद्रापलीकडे जाऊ असे स्वप्नातसुध्दा वाटले नव्हते. त्यामुळे लिबर्टी बेल हे नांव ऐकून त्यातून कांही बोध झाला नाही. अशा प्रकारच्या सहलीत मार्गदर्शकाच्या सोबत घोळक्यात राहणे फायदेशीर असते म्हणून कांहीशा अनिच्छेनेच उठून आम्ही त्याच्या मागोमाग गेलो.
लिबर्टी बेल सेंटरमध्ये प्रवेश केल्यानंतर दोन्ही बाजूच्या भिंतींवर अनेक सचित्र फलक लावलेले पहायला मिळाले. या ऐतिहासिक घंटेची कुळकथा आणि गेल्या अडीचशे वर्षांचा इतिहास सांगणारी खूप माहिती त्यात दिली होती पण त्यातले एकेक पॅनेल वाचण्याइतका वेळ आमच्याकडे नव्हता. त्यांचे मथळे वाचून आणि चित्रे पाहून साधारण कल्पना आली. सन १७५१ साली फिलीच्या (फिलाडेल्फियाचे संक्षिप्त नांव) स्टेट हाउसच्या इमारतीवर बसवण्यासाठी ही घंटा मागवली गेली. इंग्लंडमधल्या एका फाउंड्रीमध्ये तयार होऊन ती अमेरिकेत आली. पुढे ती भंग पावली, तिची दुरुस्ती करण्यात आली होती, पण ती पुन्हा जास्तच भंगली आणि वाजेनाशी झाली. तिच्या जागी तिच्याच आकाराची दुसरी घंटा टांगण्यात आली आणि ही घंटा प्रदर्शनार्थ वस्तू बनली. तिच्या आधारे अनेक दंतकथा रचल्या गेल्या आणि तिला अमेरिकेच्या जनमानसात एक अभूतपूर्व स्थान प्राप्त झाले. या कथांना ऐतिहासिक पुरावा नाहीच, त्यांच्या सत्यतेबद्दल शंका सुध्दा घेतल्या जातात, असे असले तरी बहुतेक लोक त्या खऱ्या मानतात आणि ही घंटा हे सगळ्या समतावादी विचारसरणीचे एक प्रतीक बनले आहे.
युरोपातील इंग्लंड, फ्रान्स, हॉलंड, स्पेन वगैरे विविध देशातल्या लोकांचे अमेरिकेच्या पूर्व किनाऱ्यावर आगमन झाले आणि त्यांनी आपापल्या वसाहती स्थापन केल्या. आधी त्यांच्या आपापसात लढाया होत असत. अखेर इंग्लंडने सर्वांवर विजय मिळवून आपली सार्वभौम सत्ता स्थापन केली. त्यानंतर फिलाडेल्फिया शहराची भरभराट होऊन ते ब्रिटीश साम्राज्यातले लंडननंतर दुसऱ्या क्रमांकाचे शहर ठरले. अर्थातच ते अमेरिकेतले सर्वात मोठे आणि महत्वाचे शहर झाले होते. अमेरिकेतल्या या पुढारलेल्या राज्यांचा विकास झाला त्याबरोबर तेथील लोकांच्या मनात स्वातंत्र्याची इच्छा जागृत झाली. स्वातंत्र्यासाठी ब्रिटीश राजवटीबरोबर संघर्ष करून तेरा राज्यांनी ते मिळवले. त्यात पेन्सिल्व्हानिया हे एक प्रमुख होते. १७७४ साली फिलाडेल्फियाच्या स्टेट हाउसच्या इमारतीवरील ही घंटा वाजवून तिथल्या नागरिकांना एकत्र करण्यात आले आणि त्यांच्या समोर अमेरिकेच्या स्वातंत्र्याचा जाहीरनामा वाचून दाखवण्यात आला. अशा रीतीने संपूर्ण जगाच्या इतिहासाला नवे वळण लावणाऱ्या घटनेची ही घंटा एक साक्षीदार आहे असे समजले जाते. स्वातंत्र्यप्राप्तीनंतर या इमारतीचे नांव बदलून इंडिपेन्डन्स हॉल असे ठेवण्यात आले, तसेच या घंटेचे लिबर्टी बेल असे नामकरण करण्यात आले. आज या दोन्ही ठिकाणांना तीर्थस्थानाचे स्वरूप प्राप्त झाले आहे.
पुढे झालेल्या यादवी युध्दाच्या काळात ही घंटा म्हणजे अमेरिकेच्या राष्ट्रीय स्वातंत्र्याबरोबरच जनतेच्या व्यक्तीस्वातंत्र्याचीही प्रतीक बनली. "उच्चनीच कांही नेणे भगवंत" अशी शिकवण आपल्या संतांनी पूर्वापारपासून दिलेली आहे, पण अमेरिकेत वर्णभेदाचे भयानक स्वरूप अस्तित्वात असतांना सर्व माणसे समान आहेत (ऑल मेन आर बॉर्न इक्वल) या विचाराचा पुरस्कार तिथल्या कांही उदारमतवादी थोर विचारवंत राजकीय नेत्यांनी केला आणि त्यासाठी भीषण संघर्ष केला. त्या काळात समतेचे प्रतीक म्हणून या घंटेची निवड केली गेली. त्याला पडलेला तडा हा कदाचित तत्कालीन भेदभावसुध्दा दर्शवीत असेल. या घंटेची देशभर मिरवणूक काढण्यात आली आणि त्या यात्रेतून समतेचा संदेश गांवोगांवी पोचवण्यात आला. हा सगळा इतिहास सोडला तर या घंटेत फारसे प्रेक्षणीय असे कांहीच दिसत नाही.
हॉल ऑफ इंडिपेन्डन्सच्या आंत जाऊन तो पाहण्यासाठी आमच्याकडे अवधी नव्हता आणि त्यासाठी लागणारी परवानगीही नव्हती. त्यामुळे ती ऐतिहासिक इमारत बाहेरूनच पाहून अडीचशे वर्षांपूर्वी अमेरिकेची संसद तिथे कशी भरत असेल याची कल्पना करून घेतली. त्या इमारतीच्या माथ्यावर बसवलेल्या लिबर्टी बेलच्या प्रतिकृतीचे दर्शन घेतले आणि परतीच्या प्रवासाला लागलो.
. . . . . . . . . . (क्रमशः)
अमेरिकेची लघुसहल - तिसरा दिवस - ७ परतीचा प्रवास
फिलाडेल्फियामधली लिबर्टी बेल आणि हॉल ऑफ इंडिपेन्डन्सचे दर्शन घेऊन झाल्यानंतर बस सुटायला बराच वेळ बाकी होता. आरामात बसून चहा कॉफी घ्यायचा विचार केला तर ते देणारे सोयिस्कर असे हॉटेलच जवळपास सापडले नाही. रस्त्याच्या कडेला असलेल्या अमेरिकन पध्दतीच्या ठेल्यावर उभ्या उभ्या चहापान केले. बाजूच्या एका गल्लीत असलेले एक डिपार्टमेंडल स्टोअर महिला मंडळाने शोधून काढले आणि त्यात प्रवेश केला. तिथली एकेक वस्तू पाहतांना "हा आयटम तर आमच्या एलेला पंधरा डॉलरला मिळतो.", "मागच्या वर्षी आम्ही फ्रान्समधून अगदी असाच पीस आणला होता, ते यूरो फ्यूरो कांही लक्षात नाही बाई.", "आमच्या बंगलोरला आता असल्या सगळ्या वस्तू मिळतात, आणि त्या ही रुपयांत आणि स्वस्तात." असे शेरे मारले जात होते. त्याबरोबरच "आता हा प्रवास संपलाच आहे, तेंव्हा उरलेले पैसे थोडे फार उडवायला हरकत नाही" असा विचार करून एकेक वस्तू शॉपिंग बास्केटमध्ये टाकली जात होती. प्रवाशांना शोधत आमचा वाटाड्या तिथे आला आणि "च्यला च्यला" करायला लागला तेंव्हा वेळेचे भान आले आणि बास्केटमध्ये गोळा केलेल्या सटर फटर वस्तूंचे दाम चुकवून आम्ही बसमध्ये येऊन बसलो.
बसमधले सारे प्रवासी आल्या नंतर "आता सगळ्या प्रेक्षणीय जागा दाखवून झाल्या आहेत आणि आपण थेट न्यूयॉर्ककडे कूच करणार आहोत." अशी घोषणा करून आमचा गाईड लगेच पुढील कामाला लागला. हे काम त्याच्या फायद्याचे होते. बसमधील प्रवाशांनी दर डोई दर दिवशी सहा डॉलर टिप द्यायची असल्याचे त्याने सुरुवातीलाच सांगितले होते. बहुधा तशी लेखी सूचना सुध्दा ब्रोशरमध्ये केली असावी. "साहेब, माझे काम बघून खुषी द्या" असे म्हणत कितीही खुषी दिली तरी चेहऱ्यावर "बस एवढेच का?" असा आविर्भाव आणणे वगैरे कांही नव्हते. गाईडवर कोणी सुध्दा नाखुष नव्हते. त्याने मागितली नसती तरी सर्वांनी चांगली टिप त्याला दिली असतीच.
त्या चिनी माणसाचे नांव त्याने सांगितले होते, पण ते आता लक्षात नाही. आपण चँग असे समजू. हा चँग एक उमदा, चपळ आणि हंसतमुख युवक होता. अत्यंत आदबशीर वागणे व बोलणे, स्पष्ट आणि पुरेशी सविस्तर माहिती देणे, कोणीही कसलीही शंका विचारली तरी तिचे शांतपणे निरसन करणे, प्रवाशांना मदत करण्यासाठी सदैव तत्पर असणे वगैरे गुणांनी त्याने सर्वांवर चांगली छाप टाकली होती. अधूनमधून वेळ मिळाला तर तो आमच्याशी थोडे अवांतर बोलतही असे. पहिल्याच दिवशी त्याने "च्यला च्यला" म्हंटल्यावर आश्चर्यचकित होऊन तो मराठी कुठे शिकला असे मी त्याला विचारले. त्यावर त्याने सांगितले, "मी तर चिनी लोकांना आमच्या भाषेतून बोलावतो आहे." चिनी आणि मराठी भाषेत कणभरही साम्य असेल असे मला कधी वाटले नव्हते. चँगला पाहतांना युरोपच्या सहलीवर आमच्यासोबत आलेल्या संदीपची आठवण येत होती. जगातल्या सर्व एअरलाइन्समधल्या बहुभाषिक एअर हॉस्टेसेस जशा एकाच पध्दतीच्या अनाउन्समेट एकाच टोनमध्ये करतांना दिसतात त्याचप्रमाणे हल्ली इंटरनॅशनल टूरिस्ट गाईड्सना सारखेच प्रशिक्षण मिळत असावे.
चार माणसांचे दर डोई अठरा प्रमाणे बहात्तर डॉलर देतांना मनातल्या मनात गुणिले पन्नास करून ते थोडे जड जात होते. पण मागल्या तीन दिवसात अनेक वेळा पन्नासाचा गुणाकार केला गेला असल्यामुळे त्या वाटण्याची धार जरा कमी झाली होती. चँगला तेवढी टिप द्यायला फारशी हरकत वाटली नाही. न्यूयॉर्कला गेल्यानंतर आम्ही कुठे आणि कसे जाणार आहोत याची चँगने चौकशी केली. आम्हाला पार्सीपेन्नीला जाण्यासाठी टॅक्सी पकडून आधी पोर्ट ऑथॉरिटीच्या बस स्टँडवर जायचे आहे हे समजल्यानंतर त्याने आपल्या एका मित्राला मोबाईलवर फोन करून त्याच्याशी तो कांही तरी हाँहाँहूँहूँ केले आणि आमची सोय करून दिली असल्याचे सांगितले. न्यूयॉर्कच्या चायना टाउनमध्ये पोचल्यावर तो आमच्या बरोबर बसमधून खाली उतरला आणि "तुम्ही इथेच थांबा, पांच मिनिटात अमूक नंबरची सिल्व्हर कलरची टोयोटा गाडी येईल आणि माझा मित्र तुम्हाला बसस्टॉपपर्यंत सुखरूपपणे पोचवून देईल" असे आश्वासन दिले. त्यानुसार लगेच ती गाडी आलीच.
ती गाडी अर्थातच न्यूयॉर्कची कॅब नव्हती. त्याला मीटर बीटर कांही नव्हते. बस स्टेशनवर पोचवण्याचे पंधरा डॉलर पडतील असे त्याने सांगितले. येतांना आम्हाला तेवढेच लागले होते. त्यामुळे ते योग्यच होते. शिवाय परदेशी पाहुणे पाहून टॅक्सीवाला उगाचच इकडे तिकडे फिरवून मीटर वाढवेल अशी भीती नव्हती. संध्याकाळची वेळ असल्यामुळे रस्ते मात्र वाहतुकीने तुडुंब भरून वहात होते. त्यातून पुढे जाण्यासाठी चालकांची अहमहमिका लागली होती. गेले तीन दिवस अमेरिकेच्या रस्त्यावरून बसमधून फिरतांना रस्त्यात जी लेन पाळण्याची शिस्त दिसत होती ती पाळणारे अमेरिकन हेच का असे प्रश्न पडावा इतका अनागोंदी कारभार न्यूयॉर्कच्या त्या गजबजलेल्या भागात दिसत होता. "पुण्याच्या गर्दीतून जो गाडी चालवू शकेल तो जगात कुठेही ड्रायव्हिंग करू शकेल" असे पुणेकर अभिमानाने सांगतात. पुरान्या दिल्लीतले रहिवासी त्यांच्या गांवाबद्दल तसेच म्हणतात. अहमदाबाद आणि बंगळूरूचे लोक गुजराती आणि कन्नडमध्ये तसेच सांगत असतील. न्यूयॉर्कमधल्या त्या चिनी ड्रायव्हरने न्यूयॉर्कच्या ट्रॅफिकबद्दल अगदी नेमके तसेच उद्गार काढलेले ऐकून गंमत वाटली.
पोर्ट ऑथॉरिटीला पोचल्यानंतर बसस्टँडकडे कसे जायचे, कोणत्या नंबरची बस घ्यायची वगैरेची रंगीत तालीम तीन दिवसांपूर्वी एकदा झाली होती. त्यातल्या कांही गोष्टी लक्षात राहिल्या होत्या. ते तुकडे एकत्र करून आणि तिथले मार्गदर्शक फलक पहात पहात बसस्टँडपाशी पोचलो. इथे आत प्रवेश करण्यापूर्वीच प्रवासाचे तिकीट काढायचे होते. त्यासाठी रेल्वे स्टेशनांवर असतात तसे एक स्वयंचलित यंत्र ठेवले होते. त्यावरची वेगवेगळी बटने दाबून झाल्यावर कार्ड की कॅश असा पर्याय आला. आम्ही अॅटलांटाहून निघतांनाच अडीचशे डॉलर्सची कार्डे विकत घेतली होती. त्याचा उपयोग करायचे ठरवून कार्डचा पर्याय निवडला. त्यानंतर क्रेडिट कार्ड की डेबिट कार्ड असा पर्याय आला. कार्ड पाहिले तर त्यावर असा कोणता शब्दच छापलेला नव्हता. भारतातल्या अनुभवाप्रमाणे क्रेडिट कार्डचे पैसे बिल आल्यानंतर भरायचे असतात. इथे आम्ही ते आधीच दिलेले होते. त्यामुळे ते डेबिट कार्ड असावे असे समजून तो पर्याय निवडून झाल्यानंतर सोळा आकड्यांचा नंबर टाईप केला आणि तिकीटे येण्याची वाट पाहिली. पण ती आलीच नाहीत.
"तुमचे कार्ड स्वीकारले जाऊ शकत नाही. क्षमा असावी." अशा अर्थाचा संदेश आला. तीन दिवस सगळीकडे सुरळीतपणे चालत असलेल्या कार्डाला आता काय धाड भरली असे म्हणत पुन्हा एकदा सगळी बटणे दाबून रोख रकमेचा पर्याय स्वीकारला आणि सुट्या सुट्या नोटा एक एक करून त्या स्लॉटमध्ये सरकवल्या. पुढचे मिनिट श्वास रोखून वाट पहात होतो. आता जर त्या यंत्राने तिकीटे दिली नाहीत तर पंचाईतच होती. शिवाय आमचे पैसे गिळंकृत करून तो स्वस्थ बसला तर? भारतातसुध्दा आता रेल्वे स्टेशनांवर यंत्रे आली आहेत, पण त्यांच्या आजूबाजूला रेल्वेचे कर्मचारी असतात. इथे अमेरिकेत सगळा निर्मनुष्य कारभार होता. यंत्रात बिघाड झाला किंवा त्याने अपेक्षेप्रमाणे काम दिले नाही तर ते कुणाला सांगणार?
सुदैवाने तसे कांही न होता, सरसर करत चार तिकीटे त्या यंत्रतून बाहेर आली. त्यांवर छापलेली गाडीची वेळ आणि ठिकाण वाटून हायसे वाटले. पण आणखी एक गोची होतीच. ज्या बसने आम्ही आलो होतो त्या कंपनीचे नांव तिकीटावर कुठेच नव्हते. बस चालवणारी कंपनी वेगळी आणि तिकीट देणारी वेगळी असे कामाचे विभाजन असेल असे समजून घेऊन पुढे सरकलो. आमच्याकडे दुसरा मार्ग नव्हताच.
पुढे गेल्यानंतर कॉरीडॉरमध्ये तीन चार रांगा होत्या आणि त्या मारुतीच्या शेपटाप्रमाणे वाढत होत्या. "ही बस कंच्या गांवाला जाती वं? आणि पार्सिपेन्नीची बस हितच मिळेल का?" अशी चौकशी करून त्यातल्या एका रांगेत उभे राहिलो. पुढे गेल्यावर गेटवर ओळखीचा नंबर दिसला, पण तिथे उभी असलेली बस दुसरीकडेच जाणार असल्याचे समजले. थोड्याच वेळात आमची बसगाडी आली आणि बाजूच्या गेटवर उभी राहिली. डायवर कम कंडक्टरने येऊन प्रवाशांना रांगेने तिकडे नेले. या वेळी बसमध्ये गर्दी होती, पण आम्हा चौघांनाही जागा मिळाल्या. तिकीट देणारे यंत्र तेवढी काळजी घेत असावे. मात्र सीट नंबर दिलेले नसल्यामुळे वेगवेगळे बसावे लागले. आपला स्टॉप आल्यावर उठवा बर का असे एकमेकांना सांगत मिळतील ती आसने पकडली.
रस्त्यातल्या कांही खाणाखुणा लक्षात होत्या, कांही लिहून घेतल्या होत्या. त्यातल्या एका खुणेच्या ठिकाणावर येताच सौरभला फोन लावून आम्ही तिथपर्यंत आलो असल्याचे सांगितले. आमचा स्टॉप येण्यापूर्वीच्या थांब्यावर बस अर्धी अधिक रिकामी झाल्यामुळे आम्हाला एकमेकांना ते सांगणे सोपे झाले होते आणि आम्ही आपले सामानसुमान घेऊन सज्ज झालो. आम्हाला उतरवून घेण्यासाठी सौरभ हजरच होता. त्याच्याबरोबर घरी जाऊन पोहोचेपर्यंत गरमागरम जेवण तयार होते. भारतातून आलेल्या पाहुण्यांसाठी सुप्रियाने ठेवणीतल्या खास पाककृती केल्या होत्या. तीन दिवस आंतरराष्ट्रीय खाणे पिणे झाल्यानंतर मराठी पध्दतीचे सुग्रास जेवण किती छान लागले याचे वर्णन शब्दात करता येणार नाही.
. . . . . . . . . (समाप्त)
